1. بیان مسأله
قرآن، کمال حیات آدمی را بندگی و عبودیت خدا بیان کرده است «مَا خَلَقْتُ الْجنَّ وَالْإِنسَ إِلَّا لِیعْبُدُونِ»(ذاریات:56) تربیت، فرایند و جریانی منظم و مستمر در جهت پرورش و شکوفا ساختن استعدادهای افراد به سوی هدف های کلی و غایی است(رئیسی: 1380، ص 8) برای رسیدن به کمال و غایت مبتنی بر هدفمندی خلقت انسان. خداوند سرشت انسان را مبتنی بر فطرت خداجویی قرار داده است«فأَقِمْ وَجْهَک لِلدِّینِ حنِیفًا فطْرَةَ اللَّهِ الَّتی فَطَرَ النَّاسَ علَیهَا لَا تبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذَلِک الدِّینُ الْقَیمُ وَلَکنَّ أَکثَرَ النَّاسِ لَا یعْلَمُونَ»(روم:30) نتیجه اینکه زندگی عرصه و مسیر حرکت از آن سرشت و شکوفایی و دستیابی به چنان هدف متعالی است و «انسان در زندگی، وظیفه ای جز پیمودن راه نزدیکی به خداوند و پیشه کردن بندگی و تواضع در مقابل خدا ندارد. انسان باید در جایگاه نیاز بایستد و علامت بندگی را در خود آشکار سازد؛ به پروردگار عزت روی کند و متوجه ساحت بزرگی و عظمت او شود» (ملکی تبریزی: 1375،ص20) امام حسین(ع) با طرح آموزه های اعتقادی در دعای عرفه، انسان گناهکار و ناسپاس را به معرفت حق شناسی وارد می کند تا شکر نعمت های خداوند که عبارت است از ایمان، عمل صالح و اخلاق حسنه به جای آورد.

امام حسین (ع) در دعای عرفه به دنبال ثبوت باورها و متخلق کردن به رفتارهای اعتقادی و انجام عمل صالح است. و دعای عرفه سبک چگونه فکر کردن توحیدی و معتقدانه زندگی کردن را آموزش می دهد. تاکنون کتب و مقالات فراوانی در رابطه با«دعای عرفه» و «سبک زندگی»به نگارش درآمده است ولی هیچ کدام به بررسی تحلیلی نقش و جایگاه دعای عرفه در سبک زندگی اعتقادی و کارکردهای آن در تربیت اعتقادی نپرداخته اند. حال آنکه مطالعه دعای عرفه و نقش آن در سبک زندگی اعتقادی می تواند نکات تازه ای را آشکار کند و مراحل نهادینه سازی مفاهیم و آموزه های دعای عرفه در تحقق عملی «سبک زندگی اعتقادی» را مشخص سازد.

1-1. اهمیت تحقیق
تفسیر و تحلیل قرآنی «نقش و جایگاه دعای عرفه در سبک زندگی اعتقادی» موجب پدید آری یافته های جدیدی در فهم این دعا می شود. در بررسی تحلیلی این دعا با رویکرد به سبک زندگی اعتقادی از یک سو لحظه به لحظه سیره تعلیم و تربیت امام حسین(ع) به عنوان مربی در تأسیس، تلاوت و تکرار تربیتی دعای عرفه باهدف ایجاد تغییر و تحول اعتقادی یا رشد و پیشرفت ایمانی متربیان رصد می شود و از سویی دیگر کیفیت شکل گیری و تحقق دعای عرفه و کارکردهای آن در تربیت اعتقادی ترسیم می شود. وجه نوآوری پژوهش حاضر تبیین نو آمد شیوه تربیتی امام حسین (ع) در ارائه و تکرار هدفمند این دعا در طول بیست وپنج سال است. تکرار این دعا در طول بیست وپنج سال برای تربیت اعتقادی امت رسول الله(ص) و شکل دهی مجدد به سبک زندگی اعتقادی قرآن است.

2. مفاهیم کلیدی تحقیق
الف. امام حسین(ع)
امام حسین (ع) به عنوان الگوی کمال عبودیت در آیینه کلام وحی و عضو اصحاب کساء(علیهم السلام)به عنوان تالی، مفسر، ترجمان عملی زلال وحی، بهره مند از علم الهی، هدایتگر و منادی تربیت ربانی می باشد. کلام و اشارات، خطبه های هدایتگرانه، سخنان و جملات حکیمانه و دعا و مناجات حضرت سید الشهداء(ع) سرشار از روح پیام قرآن و نقل کلام وحی و الهام بخش سیره و سنت رسول الله (ص) و امیر المومنین علی (ع) و در بردارنده رمز و راز هستی و زندگی جاوید و حقیقت بندگی و خداپرستی است. (صدوق: 1384،ص95)، نقش الگویی و هدایتگر امام حسین (ع)، مبرهن و متیقن و ذخایر علمی و معنوی ایشان، جایگاه اساسی دریافت دستورالعمل های عملی فرایند تربیت دینی است؛ چرا که به گواهی قرآن و تاریخ، رسول الله (ص) و عترت طاهرین (ع)، بزرگ ترین و موفق ترین مربیانی هستند که بررسی راه و روش تربیتی ایشان می تواند راهگشا باشد (داودی:1378،ص 18) و این راه و روش در سیره ایشان تبلوریافته است.

دعای عرفه از زیباترین ابتکارات علمی تربیتی امام حسین (ع) است که تمام فرازهای دعا همانند دانه های مروارید در یک نخ تسبیح است و تمام آموزه های اعتقادی را به یکدیگر ارتباط می دهد. فیض کاشانی معتقد است «امام حسین(ع) ۲۵ سال پیاده از مدینه تا خانه خدا به همراه برادرشان امام حسن(ع) مشرف به حج شده و دعای عرفه را در صحرای عرفات در دامن جبل الرحمه و در جمع اهل بیت و زائران خانه خدا برای خود و هم برای تعلیم به امت قرائت می کردند.» تکرار این دعا در طول بیست وپنج سال برای تربیت اعتقادی امت رسول الله(ص) بوده است.

امام حسین(ع) در کلاس دعای عرفه به تعلیم و تربیت متربیان می پردازد و نیاز و میل باطنی متربیان به خداپرستی را مبنای تربیت قرار می دهد «مقرا بأنک ربی.» به این معنا که «اقرار می کنم که تو پروردگار و رب من هستی.» پس از القاء، توحید در ربوبیت، به القاء توحید در استعانت می پردازد «وَاکْفِنا مَا اسْتَکْفَیْناکَ فَلا کافِی لَنا سِواکَ وَلا رَبَّ لَنا غَیْرُکَ» به این معنا که «عهده دار امور ما باش، که ما را کفایت کننده ای جز تو نیست و برای ما پروردگاری جز تو وجود ندارد.»این نوع بیان در دعای عرفه نشان دهنده آن است که یک معرفت عمیق و اساسی نسبت به خالق هستی در ذهن و اندیشه امام حسین(ع) وجود دارد که گرایش به خدا را به عنوان مبدأ و اصل دعا قرار داده است. امام حسین(ع)می خواهد انسان گم شده در هیاهوی دنیا را به خود بیاورد و به او یادآوری کند که چرا پروردگار او را آفریده و پرورده و چه هدفی از خلقت او داشته است تا از این طریق سبک زندگی اعتقادی را که منجر به هدایت و سعادت دنیا و آخرت می شود را به او آموزش دهد.

ب. دعا
دعا حقیقتی است که پروردگار در قرآن به آن توصیه کرده است و از بندگان خودخواسته است که تا آخرین لحظات زندگی به آن بپردازند. تمام انبیاء، اهل دعا بوده اند و قرآن ادعیه آن ها را ذکر کرده است به طور نمونه حضرت ابراهیم(ع) از پروردگار درخواست کرده است«که خود، اهل بیت و مردم در مدار عبادت قرار گیرند، از نعمت های دنیا و آخرت بهره مند شوند و از عمل صالح، اخلاق حسنه و ایمان راسخ نصیب داشته باشند» (سوره شعراء: آیات 37،69، 84، 85، 87، صافات:83، 99، 100، 101، 112، ابراهیم:35، 37، 40)، دعا در حقیقت اعلام نیازهای انسان به پروردگار است.

خداوند از همه ی نیازها آگاهی دارد ولی توصیه کرده تا بندگانش این نیازها را با زبانشان اعلام کنند به همین دلیل در بعضی از روایات آمده خدا صدای بندگانش را دوست دارد و کسی که نیازهای خودش را از پروردگار درخواست نکند و به زبان جاری نکند و با خداوند سخن نگوید این دلیل بر کبر روحی اوست. دلیل براین است که فرد برای خود شأن، استقلال و جایگاهی قائل است و این نوع تکبر که تکبر انسان در برابر پروردگار است انسان را در قیامت دچار عذاب می کند«إِنَّ الَّذِینَ یَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتِی سَیَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ دَاخرِینَ»(غافر:60) زمانی که انسان با دعا به درگاه خدا ناله کند، خداوند ضمانت کرده که جواب او را می دهد و مشکلاتش را حل می کند. دعا راهی مستقیم برای برقراری رابطه بین انسان و خداوند است. راهی که از عمیق ترین لایه های درونی انسان آغاز و به بلندترین جایگاه های وجودی منتهی می شود و به همین خاطر همواره جزء اساسی ترین نیازهای هر انسان، است.

شکل، عمق، جهت، محتوا، زمان، مکان و شرایط دعاکننده و دعا تأثیر فراوانی در تربیت، زندگی و پویایی حیات فرد و جامعه دارد. دعا آرامش بخش دل هاست و روح را از حیرت و یأس بیرون می آورد و به حرکت درمی آورد. به انسان انبساط و شادی درونی می بخشد و روح ایمان را در انسان زنده نگه می دارد؛ ارتباطش را باخدای خود مستحکم و از دیگران بی نیاز می کند. دعا به تعبیر رسول الله(ص)مغز عبادت است و به همین دلیل آثار تربیتی بسیاری برای انسان دارد.

دعا از مهم ترین راهکار ها برای حل مشکلات و برطرف کردن بحران های روحی و جسمی انسان ها است. دعا تأثیر به سزایی در ایجاد حرکت در جامعه و تلاش برای رسیدن به نقطه بهتر از لحاظ مادی و معنوی دارد. دعا و نیایش حرکت دهنده انسان ها در همه ابعاد تربیتی زندگی بوده است. در مکتب شیعه دعا زبان ویژه ای پیدا می کند. در حقیقت زبان دعا در رتبه وجودی انسان شکل می گیرد و ما نهایت شکوه و نیاز و حلاوت و عشق و محبت را در دعاهای ائمه اطهار، این انسان ها ی کامل می یابیم که بر اسرار نهفته در عالی ترین مقام وجود و امکان وصول بر آن اشاره می کند.

صحیفه سجادیه یکی از منابع مهم ادعیه شیعه و یک مکتب کامل انسان سازی است. امام سجاد در قالب زیباترین تعبیرات و فصیح ترین عبارات راهی برای صعود و مشاهده عالی ترین جلوه های توحید و کمال انسانیت را بر روی بشر گشوده اند. به تعبیر ایشان دعا در واقع چیزی جز عبادت نیست. دعا و نیایش از زیبا ترین واقعیات عالم انسانی است و صرف نظر از بحث استجابت به تنهایی برای انسان کشش و جاذبه زیادی دارد و او را از همه تعلقات جدا و به خالق بی همتای خود متصل می کند. ادعیه ازجمله دعای عرفه بهترین و سریع ترین مسیر را برای رسیدن انسان به رشد و کمال نشان می دهند. با بررسی در محتوای دعای عرفه و با در نظر گرفتن شاخص های فرهنگی و تمدنی به این نتیجه می رسیم که دعا که عنصری زبانی است، با وجود داشتن ماهیت فرهنگی کارکردی تمدن ساز دارد.

ج. دعای عرفه
دعای عرفه، از معجزات فکری امام حسین (ع) است و که در سابق ولاحق حیات امام حسین(ع) چنین متنی انشاء نشده و وجود ندارد. دعای عرفه خودشناسی، خداشناسی و ارتباط انسان باخدا را به صورت یک سلسله منظم بیان داشته است. آموزه های اعتقادی دعای عرفه«آشنایی با توحید در خالقیت و اسرار خلقت انسان، نگرش اعتقادی، رفتارهای اعتقادی، عمل صالح و پرهیز دهی نسبت به رفتارهای مشرکانه است. قاری با تدبر این دعا به وسیله متن بر انحرافات معنوی، اخلاقی و عملی واقف می شود و درصدد دفع و رفع آن برمی آید.

فرازهایی از دعای عرفه شناخت خلقت ظاهر انسان و مابقی دعا مربوط به عقل، روح، دنیا، آخرت، دین و اخلاق انسان است. امام حسین (ع) در دعای عرفه به مساله خلقت انسان توجه و قلب انسان را متوجه خالق یکتا کرده و به تبیین توحید در خالقیت پرداخته است. و لطف، احسان، رزق و عنایات خداوند را برای متربیان بازتعریف کرده است و آنگاه به ناسپاسی متربیان آلوده به گناه و انحراف پرداخته است. امام حسین(ع) با طرح آموزه های اعتقادی در دعای عرفه، انسان گناهکار و ناسپاس را به معرفت حق شناسی وارد می کند تا شکر نعمت های خداوند که عبارت است از ایمان، عمل صالح و اخلاق حسنه به جای آورد. امام حسین(ع) در دعای عرفه به دنبال ثبوت باورها و متخلق کردن به رفتارهای اعتقادی و انجام عمل صالح است.

اثر وضعی تدبر در امهات و عمق معارف دعا، تقویت و ارتقاء ایمان، اعتقاد، عمل و معرفت مؤمن را در پی خواهد داشت. قاریان متدبر در متن دعا، اهل تحول و تغییر در ظاهر و باطن می شوند و خود را از معاصی تطهیر کرده و به میزان بهره مندی از دعا، معنویت کسب می کنند، سالکانی که از اول ذیقعده چهلم خودسازی و تهذیب را در برنامه کار قرار می دهند. حال و برداشت معنوی آن ها در دعای عرفه به گونه دیگر خواهد بود وقتی مؤمن در چهل روز به گناه «نه» بگوید در تصرف خدا قرار خواهند گرفت. هر جمله دعای عرفه می تواند در قلب و جان انسان ظهور و نفوذ کند و کدورت ها را برطرف و نیرویی برای حرکت انسان به سوی رضوان الهی وارد کند. دعای عرفه سبک قرآن را در ارائه آموزه های اعتقادی و تربیت اعتقادی و شکل دهی زندگی اعتقادی برای مردم در پیش گرفته است و یک کلاس زیبای جامع برای شناخت خداوند به معلمی و استادی امام حسین(ع) است.

بخش اول دعا در ارتباط با «خداشناسی» است یعنی پی بردن به مؤثر از اثر و معلول از علت. فرازهای بخش اول دعا به خداشناسی و راهنمایی به معرفت پروردگار اختصاص دارد و توحید در ربوبیت و توحید در خالقیت مطرح شده است.

بخش دوم دعا مربوط به «انسان شناسی» و تشریح بدن انسان است. امام حسین(ع) در یک کشوری که هیچ مدرسه، دانشگاه و میکروسکوپی نبوده است، کلیات خلقت بدن انسان را بیان می کند. ایشان درمورد رگ، پی، عصب، مخ، قلب و پرده های قلب، گوش و چشم می گوید که هر محققی بخواهد تفصیل آن ها را مطالعه کند باید در کتاب های مهمی مانند فیزیولوژی یا آفرینش انسان به دنبال آن بگردد؛ در آن صورت پی خواهد برد که امام حسین(ع) کلیات بدن را چقدر زیبا، صحیح و درست بیان کرده است. بخش سوم دعا «منعم شناسی» است. امام حسین (ع) بابیان نعمت های پروردگار مهربان و ذکر الطاف، عنایات، فضل، احسان، نعمت ها و محبت های خداوند که به انسان از رحم مادر تا وضع فعلی انسان در هر سن و سالی ارزانی داشته، مؤمنان را به شکرگزاری دعوت می کند. پس ازآن امام حسین(ع) با مقایسه یک گنه کار در دوره عمر با مؤمن صالح زمینه را برای تغییر و اصلاح، توبه و انابه گنه کاران فراهم کرده و آن ها را نسبت به عبادت و بندگی خدا و شکرگزاری به درگاه الهی دعوت می کند

بخش چهارم دعا «دشمن شناسی و دوست شناسی»است. انسان با غفلت از پروردگار و با جهل به معارف الهی مرتکب گناه و معصیت می شود امام حسین (ع) در دعا مطرح می کنند که«اگر انسان گناهکار موفق به توبه واقعی و پاک سازی وجود خود از گناه نشود، در زمره تیره بختان قرار خواهد گرفت»بخش دیگری از دعا مربوط به اهمیت و ارزش روز عرفه و شب و روز عید قربان است و بخشی هم درخواست های بسیار مثبت و متین از وجود مقدس پروردگار عالم می باشد.

بخش آخر دعا «وصل شناسی» است. یک مناجات سوزنده، صد در صد قلبی و عرفانی می باشد که اگر انسان همان یک قطعه را بفهمد، عاشق پروردگار مهربان عالم می شود. عشق در وجود یک انسان عاشق مانند نیرویی است که او را به سوی معشوق حرکت می دهد. البته مرکب حرکت دهنده به سوی معشوق «وَالْعَمَلُ الصَّالِحُ یَرْفَعُهُ» عمل به دستورات خداوند، پیامبر و ائمه طاهرین است. در حقیقت خود عمل مرکز، انجام دستورات خداوند،نیروی حرکت دهنده و مقصد، پروردگار مهربان عالم است.

د. سبک زندگی اعتقادی
سبک زندگی اعتقادی از زیرمجموعه های سبک زندگی اسلامی است که به صورت تخصصی نقش عقیده (تفکر و رفتار اعتقادی) را تبیین می کند، اگر جایگاه عقیده به خوبی بررسی، تجزیه و تحلیل شود متربیان می توانند زندگی را بر مبنای ارزش های اسلامی که ضامن رستگاری دنیوی و اخروی است بسازند، سبک زندگی اعتقادی می تواند پاسخ گوی نیازها و انتظارات باشد، به شرط آنکه اعتقادات آن درست باشد و از سرچشمه ای زلال قرآن و عترت نشأت گرفته باشد. زندگی اعتقادی قرائن و شرایطی دارد که بدون داشتن و رعایت آن حیات معنوی مورد خواست دین به دست نمی آید، ازجمله این شرایط «روحیه دعا» است که بر سراسر حیات مؤمن موحد تأثیرات شگرفی می گذارد.

سبک زندگی اعتقادی مؤمن موحّد، متاثر از روحیه ابراز نیاز و دعا به محضر پروردگار است بدون شک دعا ازجمله دعای عرفه تأثیرات مهمی در مسیر زندگی دینی دارد. اینکه مؤمن موحد بداند که دعا و دعای عرفه اثرات فراوانی بر زندگی فردی و اجتماعی او می گذارد و وضعیت زندگی او را به طورکلی دگرگون می سازد ارتباط ویژه ای با آن برقرار می سازد. قرآن، ارزش و عظمت «زندگی اعتقادی» را چنان می داند که «بود» آن «حیات و هستی»است و «نبود» آن، «مرگ و نیستی» واقعی است «یا ایُّها الّذینَ آمَنُوا اِسْتَجیبُوا للّه و لِلرّسول اِذا دَعاکُمْ لما یحْییکُمْ»(انفال:24)ای کسانی که ایمان آورده اید، چون خدا و رسول او شما را به چیزی فراخواندند که به شما حیات بخشند، آنان را اجابت کنید تا به حیات و هستی ابدی و سعادت همیشگی دست یابید. فرهنگ قرآنی به ارتفاع زندگی توجه دارد، و سبک زندگی اعتقادی ضمن این که حرکت های افقی دارد یک جهت ارتفاعی نیز دارد. و دعا نقش تعیین کننده ای در رشد سبک زندگی اعتقادی دارد. دعای عرفه سبک زندگی اعتقادی را نه در جهت های افقی بلکه در جهت های ارتفاعی اوج می دهد.

دعای عرفه کلاس تربیت اعتقادی
الف. بازگشت به فطرت
دعای عرفه نوعی بازگشت به فطرت است، بنابراین کسانی که دعای عرفه را می خوانند آن را مطابق فطرت خود می یابند. انسان ها به صورت فطری دنبال کمال هستند و دعای عرفه به دنبال کمال انسان است. دعا تنها سرمایه آدمی برای جلب رضایت و غفران خداوند، اساس بندگی و شاخص عبودیت است . از یک سو برای دستیابی به هدف آفرینش، باید شاخص استکبار؛ یعنی ترک دعا را رها کنند و به شاخص عبودیت؛ یعنی دعا روی آورند. دعا و دعای عرفه موجب تغییر و تحول جمع کثیری از انسان ها و نگاه آن ها به آسمان و طلب هدایت و نجات از خداوند شده و سبب مقابله با فساد و فحشاء و انواع سوء رفتار و رفع گرفتاری ها، ظلم ها وبی عدالتی ها و مشکلات جامعه شده است و زیرساخت های لازم برای تحولی همه جانبه و یکپارچه را برای ایجاد جامعه توحیدی فراهم کرده است.

قرآن ناطق در دعای عرفه پس از اشاره به هدف آفرینش و فطرت انسان و دورنمای هدف والای کمال زندگی و مسیر حرکت متربیان مؤمن، یعنی رسیدن به خدا به ذکر لطف و هدایت ربوبی در ارسال راهنمایان و مربیانی هدایتگر می پردازد که متضمن صحّت و سلامت دستیابی به هدفمندی خلقت که عبودیت و بندگی خدا است می باشند(انعام:161)،قرآن، رسولان الهی را راهنمایان هدایتگر و رسول خاتم (ص) را «اسوه حسنه» و الگوی کامل معرفی کرده است «لَقَدْ کانَ لَکمْ فِی رَسُولِ اللَّهِ أُسْوَةٌ حَسَنَةٌ لِّمَن کانَ یرْجُو اللَّهَ وَالْیوْمَ الْآخِرَ وَذَکرَ اللَّهَ کثِیرًا» قطعاٌ برای شما در نگرش و رفتار رسول الله(ص) سرمشقی نیکوست؛ برای کسی که به خدا و روز قیامت امید دارد و ذاکر به ذکر الله است. (احزاب: 21). از دیگر سو برای دستیابی به هدف آفرینش و سعادت بشر، برنامه و مسیر حرکت در پرتو تلاش و عمل صالح، مبتنی بر درک حقیقت بندگی و شناخت درست دین، ضروری است و صرفاٌ باید از جایگاه ربانی و آستان ربوبی حضرت احدیت، طلب و دریافت شود.

ب. تربیت انسان موحد
از زیباترین و شیرین ترین دعاها و مناجات دعای عرفه امام حسین (ع) است. آن حضرت در این دعای پرمحتوا و شیوا عالی ترین مضامین توحیدی را در قالب کلماتی دل نشین بیان کرده است توحید الهی در بخش های مختلف این دعا موج می زند. دعای عرفه دربردارنده منظومه جامعی از حکمت و معرفت به ویژه توحید عبادی است که با دقت در سیاق کلام این دعای شریف می توان دریافت که بیانات امام (ع) در چه سطح والای توحیدی است و مهم این است که اظهار این بیانات همه در مراتب دقیق و لطیف نگرشی و رفتاری است به گونه ای که توجه به آن ها سالکان الی الله و طالبان تقرّب و وصال حق را به سرمنزل مقصود می رساند (زمردیان: 1387، ص 4).

دعای عرفه گام به گام، عرفان به توحید را الهام می کند تا متربی به تربیت اعتقادی برسد. تربیت اعتقادی، آرمانی جز رسیدن به خدا و مقام تقرب به درگاه ربوبی ندارد. اوج تربیت اعتقادی کشف حقائق عالم و آنچه در آن است؛ یعنی راه یابی به ذات و صفات خداوند و طلب معرفت به او از خود او. عرفان حقیقی یعنی کامل ترین معارف ربوبی که با عقل و شهود انسان های عادی قابل درک نیست. امام حسین (ع) در دعای عرفه عرضه می دارد «یا مَن لا یعلَم کَیفَ هُوَ اِلاّ هو یا مَن لا یعلَم ما هُوَ اِلاّ هو یا من لا یعلَمهُ اِلاّ هو» تربیت در قرآن، دائر مدار توحید است و در بیان دعای عرفه امام حسین(ع) معرفت به ذات باری تعالی و نگرش توحیدی است. توحید عبادی صراط مستقیم الهی است که انسان از راه آن متأله می شود و صبغه و رنگ الهی به خود می گیرد؛ بلکه در حد خدایی شدن پیش می رود و در این مسیر به منزلت «قاب قوسین او ادنی» می رسد که نزدیک تر از این شدن برای هیچ موجودی متصور نیست به گونه ای که میان خدا و انسان متأله، جز پرده عبودیت و الوهیت نمی ماند.

ج. ترسیم سبک زندگی اعتقادی
شهید مطهری معتقد است دعاهای اسلامی ازجمله مناجات شعبانیه، دعای کمیل، دعاهای پانزده گانه امام سجاد (ع) و دعای عرفه، که قلّه های بلند عرفان و معنویت و سلوک و شهود را با چشم اندازی گسترده در معرض دید اصحاب عقل و دل نهاده اند به عنوان منابع گسترده و دست اول در سبک زندگی اعتقادی به حساب می آیند. تدبر در مفاهیم و مبانی اعتقادی و عرفانی دعای عرفه، می تواند دستمایه ارزشمندی برای دریافت و استخراج مراحل سیر و سلوک بندگی و دستورالعمل اجرایی سبک زندگی به دست دهد.

1. معرفة الله، جانمایه سبک زندگی اعتقادی
بندگی خدا در قدم اوّل بر معرفت و شناخت حقیقی پروردگار استوار است؛ از این رو در روایت آمده است«کسی که گناه می کند، خدا را به مفهوم واقعی نمی شناسد» (مجلسی، 1362، ج 75،ص 174). از اساسی ترین ارکان بروز و ظهور و تحقق روح بندگی در انسان، همواره خدا را حاضر و ناظر و حامی و پشتیبان دانستن است که این مهم درنتیجه معرفت میسر است و در پرتو آن بنده به عشق و حب الهی نائل می آید.

ملا احمد نراقی در این باره در باب اسباب محبت از معرفت نام می برد و می گوید: «محبت چیزی حاصل نمی شود مگر به سبب ملایمت آن چیز با طبع و معرفت آن و اتحاد میان محب و محبوب» و در اقسام محبت، چنین آورده است: «محبت آدمی به غیر به جهت احسان و نفعی که از او عاید می شود، چون انسان بنده احسان است» (نراقی:1389، ص 600) و امام حسین(ع) در دعای عرفه، احسان پروردگار را به بنده با اشارت به الطاف خفی و جلی، جزء به جزء برمی شمارد و آدمی را با معرفت بدان به عشق الهی رهنمون و نائل می سازد؛ «پس بالاترین اقسام محبت، محبتی است که خداوند عالم نسبت به بندگان خود دارد و بعد از آن محبتی است که اهل معرفت از بندگان او نسبت به آن جناب دارند» (نراقی:1389، ص 600) و این معرفت به ذات و صفات خداوند است که موجب محبت و عشق الهی می گردد و صدر و ذیل و ابتدا و انتها و جان کلام ادبیات و تعبیرات دعای عرفه بدان اشعار دارد و روح و جان آدمی را بدان رهنمون می سازد.

با نگاهی اجمالی به زوایای دعای عرفه از سویی به پیروی از قرآن، انسان را به تدبر و تفکر در اسرار و جزئیات هستی و وجود آدمی در راستای خداشناسی«قل الله خالق کل شیء و هو الواحد القهار»(رعد:16)، «و الحمدلله الذی خلق السموات والارض و جعل الظلمات و النور»(انعام:1) فرامی خواند و هم چنین بر خودشناسی«من عرف نفسه فقد عرف ربه» به عنوان مقدمه خداشناسی رهنمون می سازد و از سوی دیگر با ترسیم زیبای رحمت و عنایت الهی به سایر موجودات بر اساس هدایت تکوینی و به ویژه نقش ربوبیتش در خلقت و هدایت انسان با جلب احساسات و عواطف، بندگان را به خضوع و خشوع به آستان حضرت ذوالجلال فرامی خواند. بندگی، پیشینه ای در اراده حضرت احدیت بر ایجاد آفرینش دارد. آنگاه که از ازل، فقط آن واجب الوجود بود و اراده تجلی و معرفتش فرمود.

حی سبحان در پاسخ و گفتگوی با پیامبرش آن دم که «حضرت داود به خدا عرض کرد: پروردگارا برای چه موجودات را خلق کردی؟ فرمود: ای داود من گنج پنهانی بودم؛ دوست داشتم شناخته شوم؛ خلق را آفریدم تا شناخته شوم» (مجلسی، 1362، ج84: 198 و 344) و از وقتی خداوند اراده کرد بشر را بیافریند، ارتباطش با خلق آغاز شد و آهنگ بندگی در عرش و ملکوت در نهاد عالم هستی ساز و پرآواز شد؛ پس «توحید» که رسیدن به آن، غایت و نهایت و اوج و عروج بندگی است، جایگاه محوری ترین آموزه قرآنی و اسلامی به خود گرفت و «عشق و حب محبوب»، شهد شیرین این سیر از ایجاد آفرینش تا افشای علو مقام و منصب و تاج توحید و معرفت گردید.

بدین سان، بندگی و توحید و خداشناسی همزاد آفرینش بشر و ذرات عالم هستی شد. اذعان به عظمت و شوکت و جلال پروردگار و احاطه و سلطه تام او برجهان هستی و ازجمله سراپای وجود و زندگی بنده در بیان مناجات عرفه آشکارا به عنوان نهادی از ارکان مکتب بندگی عرفانی متصوّراست«یا ذَاالْجَلالِ وَالاِکرامِ: ای صاحب جلالت و بزرگواری»،«اَللّهمَّ یا مَنْ مَلَک فَقَدَرَ وَ قَدَرَ فَقَهَرَ: خدایا ای کسی که مالک آمد و توانا، و توانا است و قاهر«وَلا رَبَّ لَنا غیرُک نافِذٌ فینا حُکمُک مُحیطٌ بِنا عِلْمُک عَدْلٌ فینا قَضآؤُک: پروردگاری غیر از تو برای ما نیست. تویی که فرمانت درباره ما نافذ و دانشت به ما احاطه دارد و حکمی که درباره ما فرمایی از روی عدالت است«وَ هُوَ عَلی کلِّ شَیءٍ قَدیرٌ: و او بر هر چیز توانا است.»

تفکر در آثار الهی در راستای شناخت خداوند به عنوان تکلیف بندگی آشکارا به دست می آید که به عنوان مقدمه سیر تربیت اعتقادی صورت می یابد؛ چراکه بندگی حقیقی با معرفت پروردگار کمال می یابد و این مفهوم از مضمون کلام امام حسین (ع) دریافت می شود «اِلهی عَلِمْتُ بِاخْتِلافِ الاَّثارِ وَتَنقُّلاتِ الاْطْوارِ»خدایا آن طوری که من از روی اختلاف آثار و تغییر و تحول اطوار به دست آورده ام،«اَنَّ مُرادَک مِنّی اَنْ تَتَعَرَّفَ اِلَی فی آُلِّشیءٍ حتّی لا اَجْهَلَک فی شیءٍ: مقصود تو از من این است که خود را در هر چیزی به من بشناسانی تا من در هیچ چیزی نسبت به تو جاهل نباشم. «اِلهی اَمَرْتَ بِالرُّجُوعِ اِلَی الآثارِ فارْجِعْنی اِلَیک بِکسْوَةِ الاَنْوارِ: خدایا فرمان دادی که به آثار تو رجوع کنم پس بازم گردان به سوی خود، «وَ هدایةِ الاِسْتِبصارِ حَتّی اَرْجِعَ اِلَیک مِنْها آَما دَخَلْتُ اِلَیک»و راهنمایی و بینش جویی تا بازگردم به سویت پس از دیدن آثار هم چنانکه آمدم به سویت از آنها.

نظاره جمال و جلال متجلی شده در آثار آفرینش به زیبایی در زوایای مناجات امام از سر شوق و محبت و به عنوان مشق بندگی مورد تأمل است؛ چراکه در آموزه های عرفانی، معرفت به محبت و عشق می انجامد و این عشق و شوق متأثر از معرفت در پرتو نظاره جمال و جلال لطف قادر متعال به ثمر می رسد و اینکه به عنوان مراحل مقدماتی بندگی عرفانی از این تکلیف و جلوه بندگی نام برده می شود، دائر بر تعبیر و فرازهای بعدی امام (ع) در دعای عرفه است که در مراتب زندگی اعتقادی حتی این نظاره بر آثار را مانع از مقام متعالی قرب الهی و موجب بعد روحانی و عرفانی می دانند.

پس از هدایت تدریجی انسان به تفکر و شناخت پدیده های آفرینش در بخش های عالی دعای عرفه، مرحله عالی معرفة الله جلوه می کند که سالک در این سیر تکاملی، نه تنها خود را از توجه به آثار، مستغنی می بیند، بلکه آن را مانع از حظ درک شهودی در مقام قرب الهی می داند. احساس حضور خداوند از نکات عالی تربیتی است که بنده عارف را به شکر و ذکر و ارتباط عاشقانه و عرفان متعبدانه وا می دارد. «اِلهی تَرَدُّدی فِی الآثارِ یوجِبُ بُعْدَ الْمَزارِ: خدایا تفکرمن در آثار تو راه مرا به دیدارت دور سازد.

در ادامه اشعار به وظیفه نظاره لطف الهی و شکر و ذکر پیوسته و اعتراف به ناتوانی و عجز ادای حق شکر انعام الهی چنین مضامین عرفانی ناب به کام جان می نشیند. «یا مَنْ تَجَلّی بکمالِ بهآئِهِ فَتَحَقَّقَتْ عَظَمَتُهُ مِنَ الاِسْتِوآءَ»ای که تجلی کردی به کمال زیبایی و نورانیت و پا برجا شد عظمتش از استواری. «لَوْ حاوَلْتُ وَاجْتَهَدْتُ مَدَی الاْعصارِ وَالاْحْقابِ لَوْ عُمِّرْتُها اَنْ أؤَدِّی شُکرَ واحِدَةٍ مِنْ أنْعُمِک مَا اسْتَطَعْتُ ذلِک اِلاّ بِمَنِّک الْموجَبِ علَی بهِ: اگر تصمیم بگیرم و بکوشم در طول قرون و اعصار بر فرض که چنین عمری بکنم و بخواهم شکر یکی از نعمتهای تو را به جا آورم، نخواهم توانست جز به لطف خود. «فَأَی نِعَمِک یا اِلهی اُحْصی عَدَداً وَذِکراً أمْ اَی عَطایاک أقُومُ بِها شکراً وَهی یا رَبِّ اَکثَرُ مِنْ اَنْ یحْصِیهَا الْعآدّوُنَ أوْ یبْلُغَ عِلْماً بِهَا الْحافِظُونَ: پس ای معبود من کدام یک از نعمتهایت را به شماره درآورم و یاد کنم یا برای کدام یک از عطاهایت به سپاسگزاری اقدام کنم در صورتی که آنها ای پروردگار من بیش از آن است که حسابگران بتوانند آنها را بشمارند یا دانش حافظان بدانها رسد.

انسان در هر جایگاه و مقامی باشد از خطا و لغزش مصون نیست. فرقی که افراد نسبت به یکدیگر دارند در نوع خطیئه ها می باشد. بسا کارها که نسبت به بعضی از افراد، طاعت و عبادت است همان کار نسبت به افراد کامل تر، خطا و گناه است«حسنات الابرار سیئات المقربین»(مجلسی،ج 11) چیزی که نسبت به یک شخص توحید است نسبت به شخص دیگر شرک است ازاین رو بزرگان و پاکان بیشتر از دیگران استغفار می کردند. در نتیجه تأمل در آیات و آثار آفرینش پروردگار و نظاره الطاف او بر بنده، نوعی احساس شرم از کوتاهی ادای حق شکر و نقصان حق بندگی، سراپای وجود و روح و جان آدمی را در برمی گیرد که هماره زبان به استغفار و توبه و انابه گشوده دارد و هراندازه در مقام کمال بندگی درآید بااحساس در جوار قرب الهی نیز به عنوان بنده تائب و مستغفر مستغرق در بحر عنایت حق سر برآستان درگاه رحمت و مغفرت او می ساید.

امام علی (ع) در مطلع دعای کمیل، در عباراتی نظیر «اَللهمَ اغفِر لِیَ الذُنوبَ الَتی تهتِکُ العصَم، تُنزلُ النقَم، تغَیِرُ النعَم» به آثار گناه اشاره دارندو ذکر می کنند «صَبَرتُ عَلی عَذابِک فَکَیفَ اَصبِرُ علی فراقِک»(قمی: 1379،ص102)این برداشت از مضمون ادبیات دعای کمیل در مناجات عرفه امام حسین (ع) نیز بیان شده است«اِلهی ما اَقرَبَک منّی وَاَبْعَدَنی عَنْک»خدایا چقدر تو به من نزدیکی و در مقابل چقدر من از تو دورم. «اللّهُمَّ لا تَمْکرْ بی وَلا تَسْتَدْرِجْنی»خدایا مرا به مکر خود دچار مساز و در غفلت تدریجی به سوی نابودی مبر «اِلهی اِنَّک تَعْلَمُ اَنّی وَاِنْ لَمْ تَدُمِ الطّاعَةُ مِنّی فِعْلاً جَزْماً فقَدْ دامَتْ مَحَبَّةً وَعَزْماً»خدایا تو می دانی که اگرچه طاعت تو در من به صورت کاری مثبت ادامه ندارد، دوستی و تصمیم بر انجام دادن آن در من ادامه دارد.

2. معرفةالنفس لازمه معرفة الله
امام حسین(ع) در فرازهای دیگر دعا به مصداق «من عرف نفسه فقد عرف ربه»، با اشاره به اجزای وجود انسان به ارائه الگوی معرفةالنفس می پردازد و نیاز جزء جزء وجود انسان و لحظه لحظه حیاتش را در پرتو نیاز مطلق به صانع و خالق و پروردگار بیان می کند. در فرازهای ذیل از نمونه های تشریح جزئیات وجود گرفته تا مجموع حرکات و رفتار طبیعی آدمی در دعای عرفه بیان شده است «عَلائِقِ مَجاری نُوربَصَری واَساریرِصَفْحَةِ جبینی»رشته های دید نور چشمانم و خطوط صفحه پیشانیم«وَحِمالَةِ اُمِّ رَأْسی»و رشته های رگ قلبم»،«وَ حمائِلِ حَبْلِ وَتینی» و رشته و عصب مغز سرم«و اَطرافِ اَنامِلی»و اطراف سرانگشتانم. در ادامه با فراز ذیل، حتی رفتار و حرکات وجودی را متکی و وابسته مطلق به عنایت و امداد خداوند برمی شمارد«وَ نَوْمی وَیقَظَتی وَسکونی وَحرَکاتِ رکوعی وَ سُجُودی» و خوابم و بیداریم و آرمیدنم و حرکت های رکوع و سجود من.

اعتراف به انعام الهی و بیان مستقیم و صریح رحمت الهی در همین راستا به عنوان تجلیات احساس نیاز در بندگی و عبودیت حق قابل توجه و دریافت است «اَنَا الَّذِی اعْتَرَفْتُ بِنِعْمَتِک عَلَی وَعِنْدی» این منم که به نعمت تو بر خود و در پیش خود اعتراف دارم«فجَعَلْتَنی خلْقاً سوِیاً رَحمَةً بی»مرا آفریدی و از روی مهری که به من داشتی، آفرینشم را نیکو آراستی. از این دیدگاه، انسان را از مرحله مقدماتی خودشناسی به خداشناسی و بندگی عارفانه رهنمون می سازد. این قالب الگوی بی بدیل و منحصربه فرد دعای عرفه است که لطف و عنایت الهی را ترسیم می کند و سپس بارها در طول دعا، رحمت پیوسته و مستقیمش را یادآور می شود.

3. عبودیت و بندگی، برنامه سبک زندگی اعتقادی
مضامین دعای عرفه «عبودیّت» را نهایت اوج تکامل روح انسان و قرب او به خدا می داند. عبودیّت تسلیم مطلق در برابر ذات پاک پروردگار است. عبادت تنها رکوع و سجود و قیام و قعود نیست، بلکه روح عبادت، تسلیم بی قید و شرط در برابر کمال مطلق و ذات بی مثالی است که از هر عیب و نقصی مبرّاست. شاخصه های بندگی و عبودیت در دعای عرفه به ترتیب عبارت است از اینکه«بنده، تمام نعمت ها و محبت ها را از خدا دانسته و برای خود مالکیّتی در نظر نمی گیرد»، «بندۀ، امورات خود را به مدبر بصیر و هستی بخش حکیم تفویض می کند»، «تمام مشغولیت بنده منحصر شود به آنچه خداوند او را بدان امر، و یا از آن نهی کرده است.»

پس بندۀ حضرت پروردگار کسی است که اطاعت و فرمان برداری خداوند، شیرینی او و محبت خدا لذتش باشد؛ نیاز به خدای خود برد و حکایت خویش به او گوید و توکل و اعتماد خود بر او بندد. عبودیّت در دیدگاه امام عرفه (ع) بر اساس ادبیات آغازین مناجات، همانا اعتقاد و اعتراف به نیستی سوای حضرت خالق و مالک و پستی وجودی و نیاز مطلق نسبت به عظمت فراگیر مطلق ذات حضرت باری در قدرت و جلالت احدیت است. بنابراین، بندگی عارفانه و حاصل تربیت اعتقادی عرفه با ویژگی اظهار نیاز تام و پیوسته و مطلق تذلل و کمال کرنش در برابر پروردگار و در اطاعت محض و تسلیم تمام عیار معبود و مراد ظهور می یابد.

مضامین دعای عرفه به معرفی «عبد سرتاپا نیاز» می پردازد. اینکه فقیر مطلق در محضر خالق، مالک و رزاق و مستغنی مطلق سر تسلیم فرود می آورد و اراده خود را در تحت اراده و مشیت قاهر حضرت قادر قرار می دهد«کیفَ یسْتَدَلُّ علَیک بما هُوَ فی وُجُودِهِ مُفْتَقِرٌ»چگونه استدلال شود بر وجود تو به چیزی که خود آن موجود در هستیش نیازمند به تو است«اَیکونُ لِغَیرِک مِنَ الظُّهُورِ ما لَیسَ لَک حَتّی یکونَ هوَ الْمظْهِرَ لَک»آیا اساساً برای ما سوای تو ظهوری هست که در تو نباشد تا آن وسیله ظهور تو گردد؟ بدین سان با این بیان و دیگر اشارات با همین مضمون، هر وجود، و ظهور موجودی را تنها و تنها در پرتو اراده حضرت خالق و مظهر لطف و عنایت او می داند و هستی مطلق و کمال وجود بی نیاز را تنها در تعریف ذاتش تبیین می کند«بِنور وَجْهِک الَّذی اَشْرَقَتْ لَهُ الاْرْضُ وَالسَّمواتُ وَکشِفَتْ بِهِ الظُّلُماتُ وَصلُحَ بهِ اَمرُ الاْوَّلینَ وَالاْخِرینَ»به نور ذاتت که روشن شد بدان زمین و آسمان ها و برطرف شد بدان تاریکی ها و اصلاح شد بدان کار اولین و آخرین.

لوازم عبودیت وبندگی خدا
1. توفیق الهی
امام حسین (ع) در بخش های دعا پس از اذعان به نیاز در اجزای وجودی تا واکنش های رفتاری طبیعی بیولوژیک، اعتراف به نیاز به الطاف و توفیقات الهی دریافتن مسیر هدایت و سعادت دنیوی و اخروی و ادای عبادات در فرایند بندگی پروردگار می کند«هوَالْموَفِّقُ منْ عَمِلَ صالِحاً مِنْهُمْ بمَعُونَتِهِ وَ رَحمَتِهِ»تو آنی که هرکس از بندگان، کردار شایسته ای انجام دهد به رحمت خویش توفیقش دهی. امام حسین (ع)، هرگونه دریافت معرفت آمیز از شاهکار آفرینش و توفیق شناخت الهی را در پرتو نظاره و آگاهی بر مخلوقات و کائنات را به امداد و اراده او وابسته و متکی می داند«وَ اَیقَظْتَنی لِما ذَرَاْتَ فی سَمآئِک و اَرْضِک منْ بدائِعِ خلْقِک» و بیدارم کردی بدانچه آفریدی در آسمان و زمینت از پدیده های آفرینشت.

2. یاد آوری نعمت ها
از مهم ترین پیام های دعای عرفه موضوع اهمیت نعمت های الهی و لزوم شکر نعمت های خداوند است. در واقع امام حسین (ع) در طی دعای عرفه، به خصوص نسبت به نعمت های پروردگار توجه داشته و درعین حال که بابت نعمت ها خداوند را شکر می کند، به عجز و ناتوانی در برابر شکر نعمت اشاره دارد. ازجمله آنکه بیان کرده «اِبْتَدَأْتَنی بِنِعْمَتِکَ قَبْلَ اَنْ اَکُونَ شَیْئاً مَذْکُوراً» به این معنا که من هنوز چیز قابل ذکری نبودم که مرا مورد لطف و نعمت های خود قرار دادی.

به این ترتیب سابقه لطف الهی و نعمت های خدا را بیان می کند تا انسان بداند نعمت از قبل از پیدایش او بر او جاری بوده و انسان پیش از پیدایش هم مورد لطف خدای خود قرار داشته است. امام حسین (ع) در دعای عرفه به نعمت سلامتی و کارآمدی اعضاء اشاره کرده است «وَ مَتِّعْنی بِجَوارِحی وَاجْعَلْ سَمْعی وَ بَصَری اَلْوارِثَیْنِ مِنّی» و من را به اعضایم بهره مند کن و گوش و چشمم را دو وارث من گردان.» نعمت دیگر در دنیا رزق و روزی است که در این باره بیان کرده است «و فیما رَزَقْتَنی فَبارِکْ لی» و من را در آنچه نصیبم فرمودی برکت ده. کلمه برکت اشاره به دوام و پایداری دارد و امام حسین(ع) در این عبارت از خداوند می خواهد که روزی او را مدام و مستمر کرده تا زوال و نابودی در آن راه نداشته باشد. این نعمت شامل فرزندان، مال، علم و ثروت خواهد بود که امام حسین(ع) به ما می آموزد که از پروردگار دوام و بقای این نعمت ها را بخواهیم.

در واقع، هر چند که نعمت های دنیا برای انسان فراهم باشد اما اگر این نعمت ها دوام نداشته و انسان نگران نابودی و از بین رفتن آن ها باشد، لذتی از نعمت دنیا نخواهد برد. دعای عرفه به این بعد نیاز انسان در دنیا توجه دارد و با درخواست پایدار ماندن این نعمت ها از خداوند، درعین حال که نیاز به خداپرستی خود را پاسخ گفته، آرامشی از دعا کردن به دست می آورد. همچنین نعمت دیگر نصرت و یاری شدن در برابر ظالمان است. چراکه هر انسانی در طول زندگی خود در برابر افراد و نیروهای ظالم و ستمکاری قرار می گیرد و نیاز دارد که از آن ها در امان بماند. امام حسین (ع) به این نعمت هم دقت داشته و کمال غلبه بر ظلم را از خداوند تقاضا می کند «وَانصُرْنی علی مَنْ ظَلَمَنی وَاَرِنی فیهِ ثاری وَمَارِبی وَاَقِرَّ بِذلِکَ عَیْنی»و من را بر آن که به من ستم روا داشته پیروز فرما، و در رابطه با او انتقام و هدفم را نشانم ده، و چشمم را بدین سبب روشن گردان»

3. نیل به تقوا
نیل به تقوا ازجمله نیازهای اصلی انسان است که در دعای عرفه به آن اشاره شده است. از مبانی اصلی کمال و رشد معنوی رسیدن به سعادت از مسیر پرهیزکاری و تقوا است. تقوا رمزی است که انسان را به عبودیت و بندگی خدا می رساند و راه های سخت را برای او هموار می کند. بر همین اساس است که امام حسین (ع) تقوا را مسیر رسیدن به بندگی خدا عنوان می کند «وَاَسْعِدْنی بِتَقویکَ؛ و با پرهیزکاری من را به سعادت برسان» تقاضای تقوا از سوی امام حسین (ع)، انسان عاقل و هشیار را واقف بر این رمز مهم می کند تا آن را در زندگی خود به کار گیرد. چرا که تقوا و پرهیزکاری تنها خیر آخرت و سعادت معنوی را به همراه ندارد، بلکه سعادت و آرامش در دنیا هم ره آوردی است که از مسیر تقوا به دست خواهد آمد. همان گونه که پروردگار در قرآن مطرح کرده است «وَ أَمَّا الَّذِینَ سُعِدُوا فَفِی الْجَنَّةِ خَالِدِینَ فِیهَا مَا دَامَتِ السمَاوَاتُ وَالْأَرْض إِلَّا مَا شَاءَ رَبُّکَ عَطَاءً غَیْرَ مَجْذُوذٍ»(هود:108)

امام حسین (ع) در کلاس دعای عرفه، به تربیت انسان می پردازد «وَ لا تُشْقِنی بِمَعْصِیَتِکَ» پروردگارا مرا با عصیان نسبت به مقامت، بدبخت و شقی نکن.» امام حسین (ع) به متربیان کلاس عرفه تفهیم می کند «اگر راه گناه را بروید حتماً به بدبختی و گرفتاری دچار خواهید شد» امام حسین (ع) در کلاس دعای عرفه، درخواست بالاترین درجات را در دنیا و آخرت به زبان متربیان جاری می سازد «وَاْجَعْلْ لی یا اِلهی الدَّرَجَةَ الْعُلْیا فِی الاْخرَهِ وَالاْوْلی» معبودا در آخرت و دنیا درجه ای برتر برایم قرار ده و اینگونه به نیاز معنوی و کمال جویی انسان از مسیر الهی توجه می کند و مسیر رسیدن به آن را از طریق دوری از گناه، کسب رضایت الهی و توجه به تقوا و پرهیزکاری ترسیم می کند. امام حسین(ع) درنهایت مشیت و اراده پروردگار را سبب ساز قرار گرفتن در بالاترین درجات دنیا و آخرت معرفی می کند.

چهارچوب نظام مند آیین بندگی و عبودیت
چهارچوب نظام مند آیین بندگی و عبودیت در دعای عرفه به ترتیب عبارت اند از:

الف. حقیقت بندگی معطوف به هدفمندی خلقت و تأمل در اراده حق تعالی بر آفرینش انسان و نظاره عاشقانه بر شگفتی های زوایای وجود آدمی و انعام و الطاف عام و فراگیر منبعث از لطف حضرت پروردگار است.

ب. محبت و عشق عبودیت، رهیافت معرفت الهی و شاخص و معیار حرکت در مدار بندگی حقیقی خداوند است که درجه آن معطوف به میزان رشد و کمال عرفان سالک این وادی است.

ج. اطاعت محض و تسلیم مطلق اوامر و نواهی الهی حلقه مکمل فرایند بندگی است که وجه تمایز بندگان خدا به معنای عام و معیار درجات بندگی آنان است.

د. عشق و محبت به بندگان و مخلوقات حضرت پروردگار مرتبه اوج و فراز بندگی است که آدمی را از قالب پردازش صرف خود در مدار بندگی و اطاعت و عبادت خدا به نظاره مشفقانه و عاشقانه مظاهر آفرینش الهی از سایر موجودات تا انسان هدایت و رهنمون می سازد و در راستای خدمت، تا مرز ایثار و جان فشانی و از خود گذشتگی در راستای دلدادگی و کمال قرب الهی پیش می رود.

ه. آنچه به زندگی هدفمندانه انسان در راستای انجام وظایف انسان نسبت به دین و پروردگارش معنا می بخشد تجلّی وجه اجتماعی بندگی خداست. در این وجه از بندگی، انسان نسبت به زندگی اجتماعی انسان ها و نظام حاکم بر آن احساس مسئولیت می کند چراکه در پرتو حاکمیت آیین و مکتب الهی بر شاکله نظام اجتماعی و تدبیر و مشی و سلوک حاکمان دوران، رشد و کمال انسانی و نشو و نمای بندگی واقعی میسراست.

نتیجه
ازآنجاکه تربیت در آیینه آموزه های وحیانی دائر مدار توحید است و توحید، محوری ترین آموزه قرآنی و اسلامی است و درمیان اقسام توحید، توحید عبادی از جایگاه خاص و ویژه ای برخوردار و ناظر به هدف آفرینش انسان است در نهاد اندیشه نورانی امام حسین(ع) نیز بر اساس برآیند روح حاکم بر دعای عرفه و دریافت این تحقیق، جان مایه تربیت ناب حسینی مبتنی بر شکوفایی فطرت آدمی در افق هدفمندی خلقت وجودی است و این مهم معطوف بر شناخت و معرفت به ذات پروردگار است. پس زندگی سعادتمند بشر تنها در مدار این وجه متعالی بندگی معنا و مفهوم می یابد.

همه لحظات زندگی بشر در دنیا باید به بندگی و عبادت اختصاص داشته باشد و روح و دوام و قوام این بندگی با تکیه بر سخن امام حسین(ع) با معرفت و شناخت مقرون است. به واقع حرکت در مسیر صراط مستقیم الهی است که انسان از راه آن متأله می شود و صبغه و رنگ الهی به خود می گیرد و آن سان که امام حسین(ع) در دعای «عر فه» تا حد خدایی شدن پیش می رود و خود را تمام و کمال در جوار قرب الهی می بیند به گونه ای که ذکر می کند«کور باد چشمی که تورا نمی بیند»و این گویای مقام و مرتبتی والا در فرایند و مرام نامه بندگی است که میان خدا و انسان متأله جز پرده عبودیت و الوهیت نمی ماند. انسان ها از ویژگی اختیار برخوردار هستند و بااراده خود می توانند در مسیر کمالی و اطاعت گام بردارند و میزان بندگی و عبادت خویش را رقم بزنند و بی شک عنصر این امتیاز بهره مندی از گوهر اندیشه و جوهر تعقّل در راستای شناخت و معرفت خداوند است.

بنابراین آگاهی و شناخت انسان نسبت به هدفمندی خلقت و به ویژه آفرینش انسان می تواند زمینه و بستر مناسبی برای عبودیّت باشد متربیان هرگاه از عقل خدادادی خویش بهره و آن را به کارگیرند به این مهم آگاهی و شناخت می یابند که خداوند یگانه، شایسته عبادت و اطاعت است و هیچ موجود دیگری در هستی این شایستگی را ندارد.

با تأمل و دریافت هدف آفرینش بشر و بعثت پیامبران، که همانا عبادت و بندگی پروردگار است، سیره سالکان تمام و کمال وادی بندگی یعنی اولیای خدا و شاگردان و رهپویان ایشان یعنی دانشمندان راستین همواره دربردارنده این الگوی درخشان زندگی در آینه بندگی است که آنان چون عبدی ذلیل در برابر خالق خویش هستند و لحظه‎ای از عبادت و راز و نیاز و مناجات با معشوق غافل نبوده‎اند. روح عبادت و بندگی بر تمام اعمال آن ها حاکم است به طوری که آن ها را تابع محض اوامر پروردگار گردانیده و هوای دوست را بر خواسته‎های خویش ترجیح داده‎اند؛ زیرا لازمه بندگی خدا، خالص کردن خود از قید بت ها و معبود‎های ظاهری و باطنی است و هر چه انسان خود را از قید هواها و بت های نفسانی برهاند به همان میزان توفیق بندگی خدا را می یابد. این حقیقت آشکارا در ادبیات هدایتگر و تربیت کننده امام حسین(ع) در دعای عرفه مشهود است.

منابع

قرآن کریم.

ابن شعبه حرانی، ابو محمد الحسن، تحف العقول، ترجمه مروتی، قم: حبل المتین، 1303.

اشرفی،محمد، اسرارالشهاده، قم، نشر طوبای محبت، 1390.

بهشتی، سعید، آئین خردپروری، پژوهشی در نظام تربیت اسلامی بر مبنای سخنان امام علی (ع)؛ تهران، دانش و اندیشه معاصر، 1386.

داودی، محمد، سیره تربیتی پیامبر(ص) و اهل بیت (ع)، قم، انتشارات پژوهشکده حوزه و دانشگاه، 1378.

رئیسی، زهره، روانشناسی تربیتی، تهران، نشر مانی، 1380.

زمرّدیان، احمد، وصال العارفین، دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1387.

شریفی، محمود و دیگران، فرهنگ جامع سخنان امام حسین(ع)، ترجمه علی موًیدی، قم، نشرمعروف، 1383.

صدوق محمدبن علی بن حسین،خصال، ترجمه محمد باقر کمره ای، تهران، ارمغان طوبی، 1384.

قمی، عباس، مفاتیح الجنان، ترجمه محمد باقر کمره ای، مشهد، به نشر، 1379.

کراجی، ابی الفتح محمدابن علی (1369)، کنزالفؤاد، قم، مکتبة المصطفوی، 1369.

مجلسی، محمدباقر (1362)، بحارالانوار، تهران، دارالکتب الاسلامیه، 1362.

مطهری، مرتضی (1381)، فلسفه اخلاق، تهران، انتشرات صدرا، 1381.

ملکی تبریزی، جواد، سلوک عارفان، ترجمه المراقبات فی اعمال السنه، تهران، سایه، 1375.

نراقی، احمد بن محمد مهدی ابن ابوذر، معراج السعادة، قم، هجرت، 1378.

 

 منبع : نشریه قرآنی کوثر، بهار و تابستان 1399 - شماره 66 , علاءالدین، سیدمحمدرضا؛ صفا، محمدجواد؛ علاءالدین، نجمه السادات