همه‌ی ما شنیده ایم که می‌گویند «چشم‌ها آینه‌ی روح اند». اما چه داستانی در پس رنگ چشم‌های ما است و این همه رنگ چشم مختلف و متنوع از کجا آمده است؟ پاسخ هر چه که باشد، یک چیز حتمی است؛ رنگ چشم ویژگی‌ای کاملاً منحصر به فرد همچون اثر انگشت است. یعنی رنگ چشم هیچ دو نفری دقیقاً مانند یکدیگر نیست. در حقیقت، پژوهش‌های جدید نشان داده رنگ چشم‌ها مقوله‌ای بسیار پیچیده‌تر از چیزی است که زمانی فکر می‌کردیم.

در ادامه می‌خواهیم ببینیم چه راز‌هایی در رنگ چشم‌های مختلف وجود دارد.

در ابتدا رنگی جز قهوه‌ای نبوده: شاید عجیب به نظر برسد، اما در دوره‌ای از تاریخ رنگ چشم همه‌ی انسان‌ها قهوه‌ای بوده. پس از آن، یک روز جهشی ژنتیکی در ژن تعیین کننده‌ی رنگ چشم‌ها رخ داده. این جهش باعث شد تولید ملاتونین به حدی کاهش یابد که دیگر برای قهوه‌ای شدن رنگ چشم‌ها کافی نباشد و اینگونه بود که رنگ چشم آبی برای اولین بار به وجود آمد.

امروزه قهوه‌ای هنوز رایج‌ترین رنگ چشم در دنیا است. به لطف بالاتر بودن میزان ملانین آن، چشمان قهوه‌ای رنگ در برابر بعضی بیماری‌های چشمی مقاوم ترند. رنگ چشم قهوه‌ای روشن بیشتر در قاره‌های آمریکا، آسیای غربی و اروپا رایج است و رنگ چشم قهوه‌ای تیره بیشتر در آفریقا، آسیای جنوب شرقی و آسیای شرقی یافت می‌شود.

همه‌ی چشم آبی‌های دنیا یک جد مشترک دارند: یک جهش در ژن‌های تولید کننده‌ی ملانین، انواع بی شماری رنگ چشم آبی، سبز، خاکستری و عسلی پدید آورد. این جهش ژنتیکی را به مربوط یک جد مشترک می‌دانند. دانشمندان معتقدند این جد یک فرد اروپایی اهل منطقه‌ی دریای سیاه بوده که احتمالاً بین ۶ هزار تا ۱۰ هزار سال قبل می‌زیسته.

سهم چشم آبی‌ها از جمعیت اروپا چیزی بین ۲۰ تا ۴۰ درصد است، در حالی که تنها ۸ تا ۱۰ درصد مردم دنیا چشم آبی هستند. رنگ چشم آبی بیشتر از هر جایی در دنیا، در اروپای شمالی رایج است. درصد نسبتاً بالای چشم آبی‌ها در قاره آمریکا (۲۷ درصد) تا حدی به دلیل وجود آمریکایی‌هایی است که ریشه‌ی اروپای شرقی، ایرلندی و بریتانیایی دارند.

سیر تحول رنگ چشم‌ها در انسان با مهاجرت‌های اجدادمان مطابقت دارد: دانشمندان این نظریه را مطرح کرده اند که سیر تحول رنگ چشم‌ها در انسان با مهاجرت‌هایی که اجدادمان از مناطق گرم‌تر به مناطق سردتر داشتند، مطابقت دارد. اروپایی‌ها حالا بیشترین تنوع رنگ چشم را دارند، از آبی روشن گرفته تا قهوه‌ای تیره. علت رایج‌تر بودن رنگ چشم‌های تیره در مناطق گرم‌تر مانند آسیا و آفریقا، ملانین است که از چشم‌ها در برابر آسیب‌های خورشید و پرتو‌های فرابنفش محافظت می‌کند.

کمتر از یک درصد مردم دنیا چشمان خاکستری دارند: تا همین اواخر تصور می‌شد رنگ چشم‌ها را تنها یک ژن تعیین می‌کند. اما معلوم شده نزدیک به ۱۶ ژن در تعیین رنگ چشم‌ها نقش دارند، امری که می‌تواند باعث ایجاد طیف‌های رنگی نادر و منحصر به فردی در چشم‌ها همچون رنگ خاکستری شود. چشمان خاکستری شاید در نگاه اول آبی به نظر برسند، اما برخلاف چشمان آبی خالص، اغلب لکه‌های قهوه‌ای و طلایی هم دارند.

کمتر از یک درصد جمعیت دنیا چشمان خاکستری رنگ دارند، به همین دلیل خاکستری یکی از کمیاب‌ترین رنگ‌ها برای چشم‌ها محسوب می‌شود. رنگ چشم خاکستری طیف گسترده‌ای دارد، از خاکستری متمایل به سبز گرفته تا آبی دودی و خاکستری با لکه‌های قهوه‌ای – عسلی، امری که بیشتر به محیط به ویژه وضعیت نور بستگی دارد. رنگ چشم خاکستری بیشتر از هر جایی در دنیا، در اروپای شمالی و شرقی رایج است.

چشم روشن‌ها تحمل درد بالاتری دارند: پژوهشی با شرکت ۵۸ زن باردار نشان داد زنان چشم روشن در مقایسه با زنان چشم قهوه‌ای یا چشم عسلی تحمل درد بالاتری داشتند. زنان چشم آبی و چشم سبز هنگام زایمان کمتر اذیت شده بودند. یک یافته‌ی جالب دیگر مربوط به افسردگی پس از زایمان بود. به لطف پایین‌تر بودن میزان ملانین، احتمال تجربه‌ی اضطراب و افسردگی در زنان چشم روشن کمتر از زنان چشم تیره بود.

رنگ چشم سبز بیشتر در اروپای شمالی و مرکزی رایج است: تنها ۲ درصد از جمعیت دنیا چشمان سبز دارند و به همین دلیل سبز هم یکی از کمیاب‌ترین رنگ‌ها برای چشم‌ها در دنیا محسوب می‌شود. گرچه رنگ سبز مختص به نژاد خاصی نیست، اما نزدیک به ۱۶ درصد چشم سبز‌ها ریشه‌ی ژرمانیک (شامل بریتانیا، هلند، فریزلند و منطقه اسکاندیناوی) و سلتی دارند. دقیق‌تر اینکه، ۸۶ درصد ایرلندی‌ها و اسکاتلندی‌ها چشم سبز هستند.

کهربایی خاص‌ترین رنگ چشم است: رنگ چشم کهربایی که گاهی به آن رنگ چشم طلایی هم گفته می‌شود، از خانواده‌ی رنگ چشم قهوه‌ای است، اما با ویژگی‌هایی منحصر به فرد. آنچه این رنگ را از رنگ‌های قهوه‌ای و عسلی متمایز می‌کند این است که در آن طیف‌های قهوه ای، نارنجی یا سبز وجود ندارد. برخلاف چشمان عسلی که ممکن است رگه‌هایی از رنگ‌های مختلف را داشته باشد، چشمان کهربایی، طلایی خالص است. چشم کهربایی‌ها اغلب ریشه‌ی اسپانیایی، آمریکای جنوبی، آفریقای جنوبی یا آسیایی دارند.

رنگ چشم عسلی را اغلب با قهوه‌ای اشتباه می‌گیرند: بسته به نور محیط، چشمان عسلی می‌تواند قهوه‌ای روشن به نظر برسد. با این حال، چشمان عسلی در مقایسه با چشمان قهوه ای، طیف‌های رنگی متنوع تری در خود دارد. درون چشمان عسلی معمولاً می‌توان ترکیبی از قهوه ای، سبز و کهربایی را به شکل نقاط یا حلقه‌هایی درون عنبیه دید. چشمان عسلی از میزان متعادلی ملانین برخوردارند و به همین دلیل طیف‌هایی از سبز و قهوه‌ای دارند. نزدیک به ۵ درصد جمعیت دنیا چشمان عسلی دارند.

رنگ چشم عسلی گرچه مختص به نژاد خاصی نیست، اما بیشتر در میان افرادی رایج است که ریشه‌ی خاورمیانه ای، برزیلی، اسپانیایی یا آفریقای شمالی دارند. عسلی رنگ چشم نسبتاً نادری است، به ویژه در میان کسانی که ریشه‌ی آفریقایی یا آسیایی دارند. بیشتر چشم عسلی‌ها احتمالاً ریشه‌ی قفقازی دارند.

کمتر از یک درصد مردم دنیا رنگ چشم متفاوتی دارند: رنگ چشم‌ها در انسان می‌تواند از انواع حیرت انگیزی برخوردار باشد، از جمله موارد نادری از افراد مبتلا به هتروکرومیا یا همان ناهمرنگی عنبیه، یک حالت نادر که کمتر از یک درصد مردم دنیا به آن دچارند. این حالت زمانی رخ می‌دهد که غلظت ملانین در چشم‌ها نابرابر باشد. این امر می‌تواند سبب خلق چشمانی با رنگ‌هایی اندکی یا کاملاً متفاوت شود. دلایل مختلفی برای این امر وجود دارد، از جمله ژنتیک، برخی سندروم‌های نادر یا آسیب دیدگی فیزیکی چشم ها.

چشمان واقعاً مشکی وجود ندارد: شاید چشمان بعضی افراد مشکی به نظر برسد، اما این رنگ چشم واقعاً وجود ندارد. چشمانی که مشکی به نظر می‌رسند، قهوه‌ای بسیار تیره هستند که با مردمک تقریباً یکی شده اند و به همین دلیل مشکی به نظر می‌رسند.

علت اینکه داشتن چشمان مشکی رنگ به طور طبیعی ممکن نیست آن است که رنگ سیاه بیشتر از سایر رنگ‌ها پرتو‌های فرابنفش را به خود جذب می‌کند. به همین دلیل، اگر چشمان مان کاملاً مشکی بود، در مواجهه با نور خورشید دچار مشکلاتی اساسی می‌شدیم. این امر مشکلاتی برای دید ما ایجاد می‌کرد و به سلامت چشم هایمان صدمه می‌زد.