مهم‌ترین بخش فرایند جامعه‌پذیری در سنین کودکی اتفاق می‌افتد. از این رو رسالت نهاد خانواده و تمام دستگاه‌ها در فرآیند اجتماعی‌شدن، خود نشانه اهمیت به کودکان در ساختار جامعه و ایجاد زمینه لازم برای تربیت نسل آینده است.

رشد اجتماعی به عنوان بخش مهمی از فرآیند تحول اثرات مثبت و منفی بسیاری بر سلامت روان کودکان دارد. نخستین سال های زندگی کودک به علت سرعت بالای رشد، یادگیری و تجربیاتی که پایه و اساس یادگیری های دوره های بعد به شمار می رود از اهمیت ویژه ای برخوردار است. بسیاری از روانشناسان براین باورند که رشد ناکافی مهارت های اجتماعی نقش بسزایی در ناکامی و شکست های آتی کودکان دارد. کودکانی که توانایی های ضروری برای کارکردهای بین فردی موثر را یاد نگرفته اند؛ پرخاشگر؛ تندخو و منزوی هستند و مورد تنفر دیگران قرار گرفته و توان همکاری موثر با دیگران را ندارند و به شدت در معرض خطرات جسمی، روحی و اخراج از مدرسه هستند.

رشد اجتماعی به عنوان بخش مهمی از رشد همه جانبه کودکان تأثیرات مثبت و منفی بر سلامت روان آنان برجای گذاشته و کودکان دارای رشد اجتماعی مناسب در پایداری رابطه، همیاری، اطاعت از قوانین، حساس بودن نسبت به دیگران و در صورت لزوم مهار احساسات منفی خود موفق تر عمل می کنند. هنگامی که این کودکان بزرگتر می شوند، قادر به برقراری روابط سالم با دیگران و مشارکت در فعالیت های گروهی بوده، روابط شادتری را تجربه می کنند و از احساس موفقیت بیشتری برخوردارند.

همچنین می توانند به حقوق و احساسات دیگران احترام بگذارند، از خواست های نامناسب دوری کنند و در صورت نیاز از دیگران درخواست کمک کنند. نشانه ها و جلوه های همدلی از اوایل کودکی ظاهر شده و به عنوان یکی از توانایی های هیجانی مهم در زندگی نقش اساسی ایفا می کند. همدلی در تعهدات بین شخصی و تعاملات، ایجاد دوستی و حفظ آن،  تنظیم رفتار اجتماعی، انسجام خانوادگی، حمایت والدین و پاسخگویی در روابط و ایجاد رفتارهای اجتماعی و حفظ روابط بین شخصی نوعی توانایی برای تجربه هیجان های دیگران فراهم می کند و به فرد امکان می دهد تا خود را با آنچه درباره وی احساس و فکر می کنند، هماهنگ سازد با محیط پیرامون خود ارتباط برقرار و از وارد کردن آسیب به دیگران خودداری کند.

اهمیت این موضوع سبب شد تا پژوهشگر گروه اطلاع رسانی ایرنا در گفت وگو با «رضا پور حسین» روانشناس و نویسنده حوزه کودکان و مشاور خانواده این موضوع را از منظرهای مختلف بررسی کند.

والدین تنها مسوول مراقبت از کودکان نیستند

رضا پور حسین با اشاره به این موضوع که کودکی مهمترین مرحله رشد انسانی به شمار می رود، گفت: عمده توانایی ها و ظرفیت های روانی و ذهنی انسان در دوره کودکی ساماندهی می شود. سرعت رشد در مرحله کودکی خیلی زیاد است و به همین دلیل هر گونه غفلت درباره رشد کودک ممکن است به تاخیر در رشد وی بینجامد. کودکی سرشار از نیازهای سرشتی، روانی و اجتماعی و تربیت صحیح وی به معنای برآورده شدن نیازهای متنوع کودک است.

فردی که نقش برآورده شدن نیازها را دارد، مراقب است که نیازهای کودک را به موقع و به اندازه مرتفع سازد اما آنچه که مهم به نظر می رسد، این است که مراقبت از کودکان تنها بر عهده والدین نیست بلکه از نظر اجتماعی، مدرسه، مربی، رسانه، حاکمیت و نهادهای اجتماعی و فرهنگی نیز وظیفه برآورده شدن نیازهای کودک را دارند. متاسفانه وقتی صحبت از کودکی و نیازهای مرحله کودکی مطرح می‌شود، عموما والدین را مخاطب قرار می‌دهند در حالی که میزان قابل توجهی از نیازهای روانی کودک در زمینه اجتماعی مرتفع می شود. رشد و شکل گیری شخصیت کودکان بستگی به توجه به نیازهای جسمی و روانی کودک دارد. این توجه برای کودک امنیت روانی و آرامش درون ایجاد می‌کند. با این حساب، امنیت روانی و توجه به نیازهای کودکی زمینه رشد شخصیت وی را حاصل می کنند.

آسیب های ناشی از عدم توجه به شخصیت «به هنجار» کودک

این روانشناس کودک با بیان این نکته که در مسیر تحول روانی کودکان، آسیب های جسمی، روانی و اجتماعی هم به وجود می آیند، اظهار داشت:  وقتی به شخصیت  «به هنجار» کودکی توجه نشود، انواع اختلالات روانی و رفتاری مانند اختلال سلوک، افسردگی، اضطراب فراگیر، بزه، جرم و ناسازگاری های روانی در او شکل می گیرد و طبیعی است که این مشکلات در سال های بعد زندگی اجتماعی او را نیز تحت تاثیر قرار خواهد داد. از سوی دیگر شخصیت رشد یافته و در حال تکامل کودک توجه جدی می‌طلبد. این توجه به معنای پاس داشتن حقوق کودکی، توجه به نیازهای وی، فراهم سازی زمینه های آرامش، کوشش برای رشد شناختی و روانی در کنار رشد جسمانی کودک و ده‌ها اقدام دیگر که همگی وظیفه والدین و دولت است.

اهمیت حمایت های قانونی و اجتماعی در قبال کودکان

پور حسین در ادامه افزود: در زمینه جلوگیری از خشونت های خانوادگی، خلأ قانونی وجود دارد و مدت ها است که در این زمینه اقدام قابل توجهی صورت نگرفته، به گونه ای که کودکان به نوعی بی پناه هستند و نمی توانند از حمایت های قانونی و اجتماعی بهره مند شوند. تضمین برای سلامت کودکان و حتی از میان بردن زمینه‌های آسیب های اجتماعی و روانی بسیار مهم است در صورتی که این موضوع و توجه به مرحله کودکی در ذهن مسوولان درجه کمی از دغدغه را تشکیل می دهد.

در حالیکه سرمایه گذاری بهداشت روان بر کودکان و کوشش در جهت رفع نیازهای آنها در سایه قوانین تصریح شده است.  در واقع این موضوع سرمایه گذاری در جهت سلامت روان جامعه به شمار می‌رود، ضمن اینکه جدا از مسایل مربوط به آسیب‌های اجتماعی، کودک یک انسان است و فردی حق ندارد در مسیر رشد بهنجار جسمانی، روانی، هیجانی و اجتماعی وی اختلال ایجاد کند.

مبلمان شهری به‌مثابه ابزار تفریحی و آموزشی

این مشاوره خانواده با اشاره به اینکه باید در فضاهای شهری تدابیر لازم جهت استفاده از کودکان اتخاذ شود، گفت: کودکان برای بازی، فعالیت و تحرکات خود نیاز به فضا دارند و به طور عموم فضاهای خانگی توسط لوازم غیر ضروری اشغال شده است که در این صورت فضایی برای فعالیت و تحرک کودک وجود ندارد. نتیجه این تنگناها، پرخاشگری و اضطراب های کودکی است. طراحی فضا و مبلمان شهری می‌تواند به‌عنوان ابزاری آموزشی برای کودکان قلمداد شود.  رشد کودک در سال های ابتدایی زندگی، از عوامل بسیاری تأثیر می پذیرد. فعالیت و بازی، یکی از ارکان اصلی رشد و یادگیری هر کودک است که در ارتباط با فضا و محیط، رشد شخصیتی و اجتماعی او را شکل می دهد. از این رو در طراحی فضاهای مناسب برای کودکان از جمله اتاق آنان، شناخت روحیات و علاقه مندی های نونهالان اهمیتی خاص پیدا می کند. طراحی فضای منطبق با شرایط کودکان به طور قطع بستگی به شناخت کافی از ویژگی های رشد آنان دارد.

لزوم توجه به رشد روانی کودک در سطح کلان

پور حسین در پایان تصریح کرد: موضوع رشد روانی کودک و جلوگیری از آسیب های روانی به کودک  باید خود را در برنامه‌های کلان، سرمایه‌گذاری‌ها،  قوانین و اسناد نشان بدهد. لازم است که از همان ابتدای تولد فرزندتان بتوانید فضای عاطفی و صمیمانه مناسبی را برای او به وجود بیاورید. این ارتباط با شکل دادن سبک‌های دلبستگی ایمن در فرزندتان می‌تواند در کیفیت روابط عاطفی آینده فرزندتان نیز تأثیرگذار باشد.  بنابراین یادآوری روز کودک بهانه مناسبی است تا همگان با پرهیز از افراط و تفریط در برنامه ریزی برای شادی، مهارت آموزی و آموزش کودکان، برای رشد و تعالی هرچه بیشتر آنان تلاش کنیم چراکه آینده درخشان ایران در گرو شکوفایی استعداد نسل آینده کشورمان خواهد بود.