استفاده از مواد دخانی باعث آسیب‌های جدی به جامعه در حوزه‌های اجتماعی و اقتصادی می‌شود. به گونه‌ای که ضررهای جبران‌ناپذیر مالی به بار می‌آورد و باعث بیماری و مرگ و میر افراد زیادی می‌شود.

گزارش‌های سازمان بهداشت جهانی نشان می دهد که سالیانه ۶ میلیون تن در دنیا بر اثر استعمال دخانیات جان خود را از دست می‌دهند که سه چهارم این مرگ‌ها در مردان اتفاق می‌افتد و ۶۰۰ هزار مورد از این مرگ‌ها مربوط به افراد غیرسیگاری است که با دود دست دوم یا دود تحمیلی ناشی از مصرف دخانیات، توسط دیگران مواجه می شوند. بنابراین دخانیات یک مساله مهم در جهان است که کشورهای مختلف با توجه به شرایط و امکاناتی که در دست دارند، می بایست اقداماتی برای کاهش مصرف آن انجام دهند.

روز جهانی بدون دخانیات

کشورهای عضو سازمان بهداشت جهانی (WHO) در سال ۱۹۸۷ میلادی «روز جهانی بدون دخانیات» را ایجاد کردند، در طول سال‌های گذشته تاکنون، در این روز برنامه ریزی هایی برای کاهش مصرف دخانیات و اطلاع رسانی در مورد آسیب های ناشی از آن انجام گرفته است. به همین دلیل هم هر ساله در این راستا مقرر شده، فعالیت ها و اقداماتی برای افزایش آگاهی عمومی، به خصوص جوانان، در خصوص تاثیرات مضر مصرف دخانیات، از سرطان تا بیماری های تنفسی مزمن، اهمیت کاهش و ترک مصرف دخانیات و همچنین خطرات مواجهه با دود دست دوم و سوم صورت گیرد و شعارهایی در این باره در نظر گرفته می شود. از این رو در سال ۲۰۲۱  شعار سازمان جهانی بهداشت برای روز جهانی بدون خانبات با عنوان «تعهد برای ترک دخانیات»  ( Commit to quit ) اعلام شده است.

در همین خصوص احمد المنظری مدیر دفتر منطقه‌ای سازمان جهانی بهداشت در پیامی به مناسبت روز جهانی بدون دخانیات اعلام کرده است: در روز جهانی بدون دخانیات در سال ۲۰۲۱، مایلم به تمام مصرف کنندگان دخانیات پیام مهمی بدهم؛  برای ترک، متعهد شوید. ترک دخانیات در هر سنی، فواید بزرگ، آنی و ماندگاری در بهبود سلامت روان و جسم شما خواهد داشت. هیچ وقت برای ترک دخانیات دیر نیست. اگرچه ترک دخانیات، چالش برانگیز است اما میلیون ها تن از مصرف کنندگان دخانیات در سراسر جهان می خواهند، این عادت مضر را ترک کنند.

 دود دست دوم دخانیات

دخانیات علاوه بر اینکه تاثیرات مخربی بر مصرف کنندگان دارد، باعث می شود تا افرادی که در معرض آن قرار دارند و به نوعی با دود دست دوم مواجه می شوند، هم از مضرات دخانیات در امان نباشند تا آنجا که آمارها نشان می دهد که یک میلیون از مرگ و میرهای منتسب به دخانیات بر اثر مواجهه با دود دست دوم آن است.

البته کودکان و زنان بیشترین قربانیان مواجهه با دود دست دوم دخانیات هستند تا آنجایی که آمارها نشان می دهند، ۷۰۰ میلیون کودک در جهان در معرض دود سیگار والدین شان در خانواده قرار دارند و از آنجایی که مواجهه با دود دخانیات مهمترین عامل در ایجاد سندرم مرگ ناگهانی نوزاد است و عامل شناخته شده در بروز عفونت گوش میانی، آسم و خس خس سینه در کودکان می شود، می تواند آسیب های غیرقابل جبرانی برای آنها به بار بیاورد. همچنین خطر سکته مغزی در افرادی که در مواجهه با دود سیگار هستند به اثبات رسیده است.

بازار دخانیات و مصرف آن در ایران

متاسفانه مصرف دخانیات در ایران رقم بالایی به خود اختصاص داده است و سن استفاده کنندگان نیز کاهش پیدا کرده است. که این مصرف تنها سیگار نیست، بلکه استفاده از قلیان هم به خصوص در سال های گذشته افزایش چشمگیری پیدا کرده است. اوقات فراغت، از جمله مسایلی است که به قوی ‌ترین شکل ممکن با مصرف قلیان در نوجوانان و جوانان ارتباط دارد و بیشتر افراد برای سرگرمی و پر کردن زمان فراغت خود اقدام به مصرف قلیان می‌کنند. در حالی که بسیاری از نوجوانان و جوانان مصرف کننده قلیان از زیان‌های عمل خود آگاه نیستند و حتی جنبه‌های فیزیولوژیک و عصبی آن نیز برایشان اهمیتی ندارد.

متاسفانه در طول سال‌های گذشته مصرف قلیان در میان دختران به شدت افزایش یافته است. اکنون ۱۵ درصد از جوانان کشور، به طور مستمر قلیان مصرف می‌کنند که به دلیل دسترسی آسان به آن، احتمالا سراغ دیگر مواد دخانی هم خواهند رفت.

براساس آمارهای ارایه شده از طرف وزارت صمت، ایرانی‌ها بیش از ۶۰ میلیون نخ سیگار مصرف می کنند. البته این عدد فقط برای مصرف سیگار بوده و کل محصولات دخانی را شامل نمی‌شود زیرا برپایه آمارها، سالیانه ایرانی‌ها ۱۰ هزار تن نیز تنباکوی قلیان در کشور مصرف می‌کنند که در نوع خود رقم قابل‌توجهی است.

آمارهای وزارت صمت نشان می‌دهد در سال ۱۳۹۸ خورشیدی از حدود ۶۵ میلیارد نخ سیگار مصرف شده در کشور، حدود ۵۵ میلیارد نخ آن در کشور تولید شده و ۱۰ میلیارد نخ آن نیز از طریق قاچاق وارد کشور شده است. همچنین ایرانی‌ها بیش از ۱۰ هزار تن تنباکوی قلیان مصرف کرده‌اند که نتیجه اینها ۳۰ هزار میلیارد تومان گردش مالی است که گفته می‌شود، بازار دخانیات ایران در سال گذشته در برآورد حداقلی آن را کسب کرده است.

این اعداد و ارقام تنها بخشی از آمارهای اقتصادی حوزه سیگار و دخانیات است زیرا در کنار این آمار و ارقام، سالیانه به واسطه پیامدهای مصرف دخانیات، زیان چشمگیری هم به سیستم بهداشتی کشور وارد می‌شود. به واسطه این زیان و ضررهای مادی و معنوی که مصرف دخانیات به جامعه وارد می‌کند، در سطح جهان کشورهای مختلف نرخ‌های مالیاتی سنگینی روی مصرف دخانیات اعمال کرده‌اند که تا حدودی در کاهش مصرف تاثیر داشته و اما مهم‌تر از آن، درآمدهای چشمگیری را عاید دولت‌ها کرده که این درآمدها مستقیماً در سیستم بهداشتی و درمانی و کمک‌های اجتماعی مصرف می‌شود.

کرونا و دخانیات

امروزه کشور های دنیا در کنار همه گیری بیماری کوید  ۱۹ که از زمان شروع این بیماری تا کنون موجب مرگ حدود ۳ و نیم میلیون تن در جهان شده است، با تلفات شدید و پایدارتری ناشی از اپیدمی مصرف دخانیات که سالیانه موجب مرگ هشت میلیون تن می شود، مواجه هستند. طبق مستندات سازمان جهانی بهداشت علاوه بر  اینکه مصرف دخانیات عامل اصلی خطر ابتلا به بیماری های غیر واگیر بوده، مصرف و مواجهه با دود دخانیات خطر ابتلا به نوع شدیدی از بیماری های ویروسی همانند کووید ۱۹ را افزایش خواهد داد زیرا مصرف دخانیات به عنوان یک عامل خطر برای هرگونه عفونت دستگاه تنفسی به شمار می‌رود و ویروسی که بیماری کووید - ۱۹ را ایجاد می‌کند نیز در درجه اول سیستم تنفسی را تحت تأثیر قرار می‌دهد. بنابراین مصرف‌کنندگان دخانیات در معرض خطر شدید عوارض ناشی از ابتلاء به ویروس کرونا هستند.

همچنین مصرف قلیان در محیط‌های عمومی به علت استفاده مشترک موجب خطر انتقال ویروس کرونا در محیط‌های اجتماعی می‌شود و از طرفی عبور دود قلیان از مسیر مشترکی که در ساختار قلیان وجود دارد شامل قسمت دهانی، شلنگ و جام موجب بقا و انتقال میکروارگانیسم‌های منتقل شده از افراد مصرف‌کننده در این قطعات می‌شود.

البته در زمان شیوع کرونا، شایعاتی از طرف عوامل صنایع دخانی رواج پیدا کرد که حاکی از تأثیر مصرف دخانیات بر کنترل و پیشگیری از ابتلاء به کرونا بود. متأسفانه بعضی از افراد آن را باور کرده و شرایط را برای سلامت خود دشوارتر کردند اما مطالعات انجام شده نشان داد که نه تنها مصرف سیگار و قلیان برای افراد سودی در ایمنی نسبت به بیماری کووید - ۱۹ ندارد، بلکه وضعیت را حاد و خطرناک‌تر می‌کند زیرا سیگار کشیدن، ظرفیت سیستم ایمنی بدن را برای مقابله با عفونت، تضعیف می‌کند و انتظار می‌رود که افراد سیگاری به ویژه در معرض بیماری تنفسی جدید باشند.

یک بررسی منتشر شده در ۲۰ مارس ۲۰۲۰ میلادی، با استفاده از مطالعاتی که در بیمارستان‌ها در چین مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت، نتیجه گرفت که «سیگار کشیدن به احتمال زیاد با پیشرفت و پیامدهای منفی کووید۱۹ مرتبط است». بنابراین، در ابتدا یک انتظار منطقی وجود داشت که استعمال سیگار ممکن است یک عامل خطر قابل توجه باشد.

فواید ترک سیگار

یکی از مواد دخانی که در دسترس عموم قرار دارد و به نسبت فراوانی هم به مصرف می رسد، سیگار است که مرگ و میرهای زیادی را رقم زده است اما مطالعات نشان می دهد تنها در مدت ۲۰ دقیقه پس از ترک سیگار، ضربان قلب و فشارخون به مقدار طبیعی کاهش می‌یابد و در زمان ۱۲ ساعت پس از ترک، کربن مونوکسید موجود در خون به مقدار طبیعی می‌رسد. در میان هفته دوم تا دوازدهم پس از ترک سیگار، جریان خون فرد سیگاری بهبود پیدا کرده و عملکرد ریه افزایش می‌یابد. در بین یک ماه تا ۹ ماه پس از ترک نیز سرفه و تنگی نفس کاهش می‌یابد و در نهایت پس از یک سال، خطر ابتلا به بیماری قلبی، تقریباً به اندازه نصف یک فرد سیگاری می‌شود.

همچنین اگر افراد در حدود ۳۰ سالگی اقدام به ترک سیگار کنند، تقریبا ۱۰ سال امید به زندگی آن‌ها افزایش می‌یابد و افرادی که بلافاصله پس از حمله قلبی سیگار را ترک ‌می‌کنند نیز ۵۰ درصد احتمال ابتلا به حمله قلبی دیگر را کاهش می‌دهند.