شیخ بهایی از علما و دانشمندان برجسته‌ای بود که در علوم و معارف مختلف، دستی‌ توانا داشت و آثار بسیاری به رشته تحریر درآورد. این آثار مورد توجه علمای هم عصر و پس از او قرار گرفت و آنها نیز با نوشتن صدها شرح، ترجمه، تعلیقه و حاشیه بر آنها، تحولی بزرگ را در فرهنگ و علوم شیعه پدید آوردند.

شیخ بهاءالدین عاملی، عالم، فقیه و عارف برجسته شیعی سده دهم هجری بود و با آنکه زبان پارسی زبان مادریش به شمار نمی آمد، دستی هم در شعر و سخنوری به زبان پارسی داشت، شاعری میان حال که شعر در دست او نه میدان نمایش هنر که ابزار انتقال احساس، عاطفه و اندیشه بود و این خود عاملی شد که شعرش از پیچیدگی ها و تکلفات شاعرانه و تصاویر تودرتو به دور بماند. (۱)

شــیخ بهایی از نام آوران روزگار صفوی بود از پرآوازه ترین‌ چـهره های آن زمـان، از آنـان‌ کـه‌ برگی‌ پربار از تاریخ فرهنگ این سرزمین را به نام خود کرده اند، از آنان که چند چهره اند اما در علوم و معارف مختلف دستی‌ توانا دارند و تا سال ها مرجع و ملجأ علمی بودند، از آن‌ نـادره هایی‌ کـه شـوق علمی را با ذوق ادبی همراه دارنـد.(۲)

بهایی شاعری متوسـط بود که سرمایه های علمی بسیار و مقام‌ بلند اجتماعی‌ و مذهبی او موجب شد تا شهرتش در شاعری از بسیاری‌ از اساتید سخن عهد صـفوی بـسی فراتر رود. وی که زبان پارسی زبان مادریش نبود و گویا دقایق و ظرایف‌ سخن‌ پارســی‌ را اسـاسـا از راه تتبع در آثار اصـیل فارسی آموخته بود، خواه‌ در مضمون و سخن و ظرافت های آن در صف نخست شاعران روزگار خـود نبود. او در سرودن از سـبک های مختلفی تأثیر پذیرفت و از بیان‌ مقصود به‌ سبکی مشخص بازماند. به هر روی این سـخن حقیقت است که فصاحت در آثار یک‌ شاعر یا نویسنده، بستگی مستقیم بـه وقـوف و احاطه او بر زبان شعر یا نثر مورد نظر دارد. زبان مادری شـیخ، عربی بود و هـمان طور که در برخی تذکره ها آمده‌ است، بعد از طی دوران کودکی در ایران سکنی گزیـده، بنابراین به ناچار نمی توانسته به دقایق، رموز و لطـایفی که خواه و ناخواه برذهن انسان اثر می گذارد، آشنا شده باشد. (۳)

دیوان کوچک بهایی گذشته از غزل ها، رباعیات، مستزاد، مخمس و ابیات پراکنده، چند مثنوی‌ جداگانه مـستقل نیز در خود جای داده است که هرچند نوآوری چندانی‌ در آن‌ دیده نمی شود، اما در مجموع خالی از لطف نیسـت و شیخ بـرآن بوده که تنها در جایگاه‌ تقلیدگر ظاهر نشود. وی با کاربرد صورت های مختلف خیالی در مـضمون های مـتعدد بـه خوبی‌ تسـلط‌ خود را در این فن نشان داده و اشعاری جذاب برای عام و خاص آفریده است. وی در سـرودن‌ مثنوی از عـطار و مـولوی، در غزل از سعدی، حافظ، عراقی و مولوی پیروی‌ می کرد و در رباعی نیز به ابوسعید، خواجه عبدالله‌ و خیام‌ نظر داشـت. (۴)

از امتیازات شعری بهایی‌ این‌ است که او در بحبوحه ای که تقریبا تمام شاعران ایران پیرامون سبک‌ هـندی‌ مـی گشتند، یکی از سرایندگان نادری‌ بود که بدان‌ روش‌ شعر نگفته و همان اصـول انـسـجام، روانی، سادگی‌ و طراوت‌ خاص شاعران عراق را که پیش از سبک هندی معمول بوده است‌، نگاه‌ داشته است. از این رو با بررسی‌ اشـعار او می توان تا حدودی با شعر، اندیشه و نوع نگرش شاعران سنت گرای عصر صـفوی آشـنا شد.

شیخ بهایی در بیشتر فنون شعری، بیش از۷۰بیت قصیده سروده است و او نخستین عالمی است که اشعار رباعی فارسی را در اشعار عربی داخل کرده است.(۵)

شیخ بهایی و درگاه علوم

شیخ بهایی از علمای شیعه بود که با مهاجرت به دیگر کشورهای اسلامی، نقش گسترده ای در گسترش علوم اسلامی و فرهنگ آن مناطق ایفا کرد. او در بیشتر رشته های علوم عصر خود، تألیفاتی بر جای گذاشته است. آثار او در تمام این رشته ها، مرجع معتبری شمرده می شود و تعدادی از آنها در شمار کتاب های درسی حوزه های علمیه هستند.

ادبیات و شعر

اشعار شیخ بهایی در زمان خودش از شهرت برخوردار بود و اسکندر منشی که معاصر او است در کتاب تاریخ عالم آرا می نویسد: «اگر چه شعر و شاعری، دون مراتب عالیه آن جناب است، اما ذوق سخن پردازی بسیار دارند و در فنون سخنوری قصب السبق از اقران ربوده اند و به عربی و فارسی اشعار آب‌دار و معانی رنگین و نکات دلپذیر شیرین از آن جناب زبانزد خاص و عام است.» (۶)

معماری و مهندسی

ابداعات و اختراعات شیخ بهایی از او شخصیتی اسطوره ای ساخته‌؛ زیرا او شخصیتی بود که با مهارت‌ها و توانایی‌هایی که در علوم مختلف به دست آورده‌ بود در دربار شاه از مقام و مرتبه ای برخوردار بود که باعث شد، خاص و عام هرکار بزرگ و خارق العاده ای را به او نسبت دهند؛ مانند: معماری مسجد شاه اصفهان، مهندسی حصار نجف، ساختن ساعت آفتابی یا ظلی، تقسیم آب زاینده رود، طرح ریزی کاریز نجف آباد، تعیین سمت قبله مسجد شاه اصفهان، ساختن سفیداب، ساختمان گرمابه ای در اصفهان و... از ابتکارها و ابداع هایی به شمار می روند که به نام او ثبت شده است.

آثار برجای مانده از شیخ بهایی

شیخ بهایی، از جمله دانشمندانی به شمار می رود که در علوم مختلفی مانند: تفسیر، حدیث، ادعیه، فقه، کلام، فلسفه، اصول فقه، اخلاق، رجال، تاریخ، طب، عرفان، نجوم، ریاضیات، ادبیات، علوم غریبه و دیگر موضوعات متفرقه، صاحب اثر و تألیف است. تعداد آثار وی اعم از قطعی، منسوب و مشکوک به ۲۰۰عنوان می رسد که هرکدام، نسخه های خطی فراوانی دارد که در کتابخانه های ایران، عراق و دیگر کشورهای مسلمان و غیر مسلمان نگهداری می شوند. (۷)

تاکنون در خصوص آثار و احوال و اشعار بهایی کوشـش هایی از طرف فرهیختگان‌ و پژوهشگران به انجام‌ رسیده و آثـاری تألیف شده‌ است‌؛ آثاری همچون: دیوان اشعار بهایی به انضـمام مقدمه ای مبسـوط از اسـتاد سـعید نفیسی، کلیات‌ اشعار و آثار شیخ بهایی بـه همت‌ غـلامحسین‌ جواهری، کتاب‌ سیمایی‌ از شیخ بهایی در آیینه‌ آثـار از قصری و مقاله تأملی در سـبک شعر شیخ بهایی از احمدی با این‌ وجود در خصوص بررسـی‌ اشعار او بر اسـاس‌ صـور خـیال تا به حال تحقیقی صورت نگرفته اسـت. (۸)

تشبیه‌ در شعر بـهایی

تشـبیه را هسـته اصلی و مرکزی اغـلب صـور خیال شـاعرانه دانسته انـد و فرمانروای اقلیم بسـیاری از شـگردهای بلاغی خوانده اند. در میان عناصر خـیال‌، شـیخ بهایی بیشترین بهره را از همین بـالانشین اقـلیم بـلاغت برده است. تشبیه در مـیان چـهار مبحث علم بیان، مـجاز، تـشبیه، استعاره و کنایه با بسامد ٤٥ درصدی، نخستین‌ جایگاه‌ را در اشعار شیخ به خود اختصاص داده اسـت.

از بررسی تشبیهات اشعار بهایی‌ این‌ نتیجه برمی آید که تشبیه عقلی به حسی بسامد ٥٩ درصدی دارد. برای متفکری‌ چون‌ او که رسـالت خویش را در سرودن شعر، شریک کردن مخاطب در تجربه های معنوی خویش و تعلیم او ‌می داند، چه تشـبیهی رسـاتر از تشـبیه عقلی به حسی می تواند مفاهیم مـجرد، انـتزاعی، معنوی‌ و مقولات‌ پیچیده فلسـفی را که درک آنها با دشـواری هایی همراه اسـت، محسوس و ملموس نماید. (۹)

 پس از تشبیه عقلی به حسی، گرایش بهایی بیشتر به‌ تشبیه‌ حسی‌ به حسی است. بسامد بالای بهره گیری از این نوع مانندگی به‌ شاعران‌ طبیعت نـگر و احـساسگرا و به اصطلاح برونگرا اختصاص دارد اما هر شاعری از جمله شیخ نیز در دنیایی‌ زیسته که نخستین تجربه ها و فراوان ترین آنها همین تجربه های محسوس است؛ تجربه‌ هایی که جز برخی فیلسوفان ایدئالیست در آنـها و عینیت‌ آنها تردیدی نداشته اند. شعر شاعر نیز صحنه‌ ای از زندگی اوست، بازتابی از حیات و تجربه های آن، پس اگر شیخ‌ و امـثال‌ او کـه عـمری را در لابه لای‌ آثار علمی‌ و در اوج آسمان های معنوی زیسته اند نیز از این تشبیهات فراوان بـهره بـگیرند، دور از ذهن نیست. (۱۰)

 منابع:

۱. آقا بزرگ تهرانی، محسن؛ ۱۴۰۳،  الذریعة،بیروت: دارالأضواء.

۲. بلیانی اصفهانی، تقی الدین محمد؛ ۱۳۸۹، عرفات العاشقین و عرصات العارفین ، تصحیح: ذبیح الله صاحبکاری و آمنه فخر احمد، تهران: مرکز پژوهشی میراث مکتوب و کتابخانه و موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

۳. بهار، محمدتقی؛ ۱۳۶۹، سبک­ شناسی­ ملک­ الشعرا،تهران: امیرکبیر.

۴. بهایی، محمد بن حسین؛ ۱۳۹۰، الوجیزة فی علم الدرایة، قم: بصیرتی.

۵ .ترکمان، اسکندربیک؛ ۱۳۳۴، تاریخ عالم ­آرای عباسی، تهران: امیرکبیر.

۶. درایتی، مصطفی؛ ۱۳۸۹، فهرست وارۀ دست‌نوشت‌های ایران(دنا)،تهران: کتابخانه موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.

۷ . ۱۳۹۱-۱۳۹۳، فهرستگان نسخه‌های خطی ایران(فنخا) ، تهران: سازمان اسناد و کتابخانۀ ملی ایران.

۸. زرین کوب، عبدالحسین؛۱۳۷۵،  از گذشته ادبی ایران،تهران: انتشارات بین‌المللی الهدی.

۹. زمانی نژاد، علی اکبر؛ ۱۳۸۷، الشیخ بهاءالدین محمد العاملی (شناخت­ نامه عربی شیخ بهایی) ، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.

۱۰. طوقان، حافظ؛ ۱۹۶۳، تراث العرب العلمی، بیروت- قاهره: دارالشروق.