ابونعیم احمدبن عبدالله بن اسحاق بن موسی بن مهران اصفهانی در ۳۳۶ قمری در یک خانواده اهل علم و زهد در اصفهان دیده به جهان گشود. (۱) پدرش عبدالله و برادرانش، ابومسعود محمد و ابواحمد عبدالرزاق در علوم اسلامی استاد بودند. وی به دلیل انتساب به زادگاهش اصفهان و تلاش در حفظ روایت احادیث به ابونُعیم اصفهانی معروف شده است. (۲)

ابونعیم در ۳۴۴ هجری، یعنی از هشت سالگی از محدثان معروف اصفهان استماع حدیث کرد. مهم ترین این افراد ابو شیخ بن حیان اصفهانی و ابوالقاسم طبرانی بودند. وی در ۳۵۶ هجری برای تحصیل علم به خوزستان و عراق و حجاز مسافرت کرد. همچنین در نیشابور از حاکم ابو احمد بن اسحاق و ابوعبدالرحمان سلمی و دیگران استماع حدیث کرد. چنین شد که شهرت او به نقاط دور رسید و طلاب از سرزمین های گوناگون برای شنیدن حدیث به مجلس او در اصفهان رو آوردند. باید گفت طلوع و افول زندگی ابونعیم اصفهانی با دولت آل بویه همزمان بود. وی آشوب های اصفهان در زمان آل بویه زیاریان و سامانیان را دیده و اوضاع زمانه خود را درک کرده بود. (۳)

از جمله اساتید این محدث والامقام می توان در درجه نخست به پدر ایشان که نقش مهمی در تربیت وی داشت، اشاره کرد. همچنین می توان  مشایخ بزرگی مانند عبدالله بن جعفر بن فارس، جعفر خلدی، ابوالعباس اصم، ابوبکر بن خلاد نصیبی، محمد بن احمد معّدل، محمد بن احمد انماطی و محمد بن اسحاق اهوازی نام برد. لازم به ذکر است که افراد بسیاری از محضر وی استفاده کردند که از جمله مشهورترین آنها می توان به خطیب بغدادی، ابوالقاسم هذلی صاحب الکامل و ابوعلی حداد اشاره کرد. (۴)

روایت‌های گوناگون در خصوص اعتقاد و مذهب ابونعیم

دربارۀ مذهب فقهی و گرایش‌های فکری ابونعیم و همچنین مناسبات او با شیعیان حرف و حدیث های بسیاری و متفاوتی وجود دارد، برای نمونه برخی وی را شافعی مذهب می دانند و برخی دیگر از او با عنوان اشعری یاد کرده اند اما برای شناخت عقیدۀ وی، مطالعه برخی از آثارش می‌تواند گره‌گشا باشد که از آن جمله می‌توان به کتاب‌هایی چون اربعون حدیثاً علی مذهب اهل السنة و الجماعة، تثبیت الرؤیة یوم القیامة، حدیث النزول، الرد علی اللفظیة و الحلولیة، الصفات، المستخرج علی کتاب التوحید لابن خزیمة و المعتقد اشاره کرد.

این مولف نامدار همچنین چندین کتاب نیز در فضائل امام علی(ع) و دیگر امامان شیعه با عنوان ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین (ع)، منقبة المطهرین و مرتبة الطیبین، اربعون حدیثاً فی المهدی (ع) الخصائص فی فضل علی، حدیث الطیر، ذکر المهدی و نعوته و حقیقه مخرجه و ثبوته و حلیه الاولیاء نوشته است. حلیه الاولیاء همواره به عنوان منبعی جهت نقل فضایل حضرت علی (ع) و اهل بیت(ع) در میان شیعیان مطرح بوده است. به همین دلیل بسیاری وی را شیعه مذهب می دانند که تقیه می کرده است.(۵) در دوره صفویه، خاندان مجلسی، نسب خود را به ابونعیم می‌رساندند و مدعی بودند که ابونعیم در اصل شیعه بوده است.

علاوه بر موارد بالا صاحب ریاض العلماء و میر محمد حسین خاتون‌آبادی او را شیعه دانسته‌اند و گفته‌اند برخی از مدارکی از تشیع او حکایت می کنند، مانند مطالب مندرج در کتاب حلیه الاولیاء که مورد استناد شیعه و سنی است، مطالب مندرج در کتاب المهدی به نقل از مجلسی این طور اظهار می کند که هر چند در ظاهر او عامی مذهب بوده اما گفته‌های او بر این موضوع دلالت دارد که در باطن شیعه بوده و برحسب اقتضای زمان تظاهر به تشیع نمی‌کرده است، همچنین بنا به گفته شیخ بهایی به این که مندرجات حلیه الاولیاء‌طوری است که تشیع او از آن ظاهر می‌شود.

آثار و تالیفات

ذکر اخبار اصفهان از مهمترین کتاب های او است، این کتاب در ستایش پروردگار، پیامبران و آغاز اسلام در اصفهان، چگونگی بنیان و فتح اصفهان و سرگذشت و جغرافیای اصفهان است. از دیگر آثار مهم و بی بدیل وی کتاب «حلیه‌الاولیاء طبقات‌الاصفیاء» است. این کتاب همواره به عنوان منبعی جهت نقل فضائل امام علی(ع) و اهل بیت(ع) در میان شیعیان مطرح بوده است و سرمشق پدید آمدن کتاب‌های بسیار مهمی مانند «تذکره الاولیاء» عطار نیشابوری و «نفحات‌الانس» عبدالرحمان جامی شده است. این کتاب همچنین در راه تکامل کتاب‌های صوفیانه (شرح حال اولیاء) که پیش از آن بوده است، گام‌های مؤثری برداشته است. همچنین از مهم‌ترین تالیفات وی چهل حدیث الاربعون حدیثاً فی امر المهدی است که قدیمی‌ترین چهل حدیث شیعیان پیرامون حضرت مهدی(عج) است. این کتاب و آثار دیگر او از منابع مهم برای دانشمندان شیعه به شمار می رود. از دیگر کتاب های او می توان، اربعین، فضائل الخلفاء، مختصر الاستیعاب، ما نزل من القرآن فی امیرالمؤمنین و کتاب طب النبّی را نام برد.

خاموشی

سرانجام این محدث نامدار در ۲۰ محرم ۴۳۰قمری در اصفهان دیده از جهان فروبست و در آرامگاه مردبان (محله ای در اصفهان که اکنون شیخ ابی مسعود نام دارد) به خاک سپرده شد.

منابع

۱- صریفینی، ابراهیم، تاریخ نیشابور، (منتخب السیاق عبدالغافر فارسی)، به کوشش محمد کاظم محمودی، قم، ۱۳۶۲ش، ص۱۹۸

۲- ابونعیم اصفهانی، احمد، ذکر اخبار اصبهان، به کوشش س. ددرینگ، لیدن، ۱۹۳۴م، ج۲، ص۹۳

۳- ابونعیم اصفهانی، احمدبن عبدالله، ذکر اخبار اصفهان، ترجمه نورالله کسایی، تهران، سروش، ۱۳۷۷

۴- سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبری، به کوشش عبدالفتاح محمد حلو و محمود محمد طناحی، قاهره، ۱۳۸۵ق/۱۹۶۶م، ج۴، ص۱۸، ۱۹

۵- ابن شهرآشوب، المناقب، قم، مطبۀ علمیه، ج۲، صص۱۵۳، ۳۵۰