مهدی احمدی
 
سعدالدین نزاری قهستانی از شاعران سده هفتم هجری محسوب می‌شد که در زمینه علوم فلسفی و عرفانی تبحر ویژه‌ای داشت. کاربرد واژگان و افعال مهجور و کهن، ترکیبات و واژگان عربی، تاحدی اصطلاحات غیررایج و محلی، ترکیب‌سازی و رعایت قوانین وزن و قافیه از ویژگی‌های زبانی شعر این شاعر به شمار می‌رود.

حکیم سعد الدین پسر شمس الدین پسر محمد نِزاری فوداجی بیرجندی قُهستانی در ۶۴۵ هجری در روستای فوداج بیرجند به دنیا آمد. وی پس از پایان تحصیلات مقدماتی خود در بیرجند و قاین به مطالعه ادبیات و علوم متداول زمان خود در قهستان پرداخت.

کودکی سعد الدین در زمان نابسامانی و حملات هلاکوخان به بهانه از میان بردن اسماعیلیان گذشت. به نوشته جان ریپکا، ایران‌شناس دانشگاه پراگ، خانواده نزاری ثروتمند بوده که بعداً تهیدست شده‌اند. نزاری در اشعار خود به کودکی اش اشاره می‌کند:

خرم و خوش باغچه‌ای داشتم

نیست چنان باغچه پنداشتم

بر چمنش سرو و گل و ارغوان

تکیه گهم بر لب آب روان

مرتفع از توت و رَز و میوه دار

از به و شفتالو و سیب و انار

اشتغال به شغل دیوانی

نزاری قهستانی از جوانی به کار دیوانی  روی آورد. در ۶۷۸  هجری به آذربایجان، اران، گرجستان، ارمنستان و باکو رفت و پس از ۲ سال به قهستان بازگشت و به خدمت امرای خاندان کرت درآمد اما معاندان وی، ملوک کرت را بر وی برانگیختند تا جایی که معزول شد و اموالش مصادره شد.

نزاری سال های پایان عمر خود را به انزوا گذراند و به شغل کشاورزی پرداخت. در نام وی و پدرش در برخی منابع اختلاف وجود دارد. وی دارای ۳ فرزند پسر بود که بزگترین آنها تاج الدین محمد در عنفوان جوانی در گذشت و باعث شد، نزاری برای او اشعاری به سبک سوگواری بسراید. او ۲ پسر دیگر به نام شاهنشاه و نصرت داشت که در پاره‌ای زمان به دست الجایتو زندانی می‌شوند و نزاری در نامه‌های خود به سلطان الجایتو خواستار آزادی آن‌ها از بند می‌شود.

سبک شعر و شاعری

نزاری قهستانی در سبک شعری از سعدی که تقریبا هم‌عصرش هم بوده، پیروی می کرده است. در کتاب تاریخ آل یاسر مشهور به حسامی واعظ، ضمن بیان هم عصری حکیم نزاری با سعدی آمده است که این ۲ با هم در شیراز و بیرجند همنشینی داشته‌اند و شیخ چند بار به عشق صحبت با او از شیراز به بیرجند آمده و ذکر او را در منظومات خود آورده است.

نزاری اصطلاحات عرفانی را به تقلید از سنایی در شعر خود می آورده است. برخی معتقدند که حافظ در شاعری پیروش بوده، هرچند بعید است اما اشتراکاتی میان اشعارشان وجود دارد. نزاری در سبک شعری به طورکلی پیرو سبک عراقی است با زبانی کهن تر از هم‌عصران خود، کاربرد واژگان و افعال مهجور و کهن، ترکیبات و واژگان عربی تا حدی اصطلاحات غیررایج و محلی، ترکیب سازی، رعایت قوانین وزن و قافیه از ویژگی های زبانی شعر او به شمار می رود.

وی در سطح ادبی بیشتر فنون بیانی و آرایه های بدیعی را استفاده کرده است اما در فنون بیانی، تشبیه آن هم از نوع عقلی به حسی و مضمر و بلیغ بیشترین بسامد را در شعرش دارد و استعاره هایش از نوع بالکنایه آن هم به صورت تشخیص است.

نزاری قهستانی آرایه های معنوی را بیش از لفظی به کارگرفته و از میان آنها شاید به سبب موضوع بیشتر اشعارش و همچنین ویژگی سبک عراقی غلبه با تلمیح، تضمین و استشهاد به آیات و روایات است و از آرایه های لفظی بیشتر به جناس توجه دارد.

اشعار نزاری، سرشار از اصطلاحات دینی، علمی، فلسفی، عرفانی و صوفیانه است که آن‌ها را در جایگاه‌های مناسب و در معانی درست خود به کاربرده است. بسیاری از شاعران و نویسندگان از جمله جامی، شاعر و عارف نامدار سده نهم برخی از شعرهای حافظ را متأثر از شعرهای حکیم نزاری می‌دانند و معتقدند که حافظ از شیوه نزاری پیروی کرده است.

بنابراین درباره سطح فکری شعر وی نمی توان نظری قاطع داد، چون گاه خود را شیعه دوازده امامی جلوه می دهد، گاه اشعار صوفیانه می سراید و گاه مانند رندی خراباتی جلوه گر می شود. به هرحال مدح پیامبر(ص) و ائمه بویژه امیرمومنان(ع) بر مضامین دیگر شعری اش غلبه دارد.

آثار و تالیفات

از جمله آثار قهستانی می توان به این موارد اشاره کرد:

دیوان اشعار: در قالب قصیده و رباعیات است.

سفرنامه: شامل۱۲۰۰ بیت در شرح سفر ۲ ساله نزاری پ که آغاز آن شوال ۶۷۸ بوده‌ و زبان این کتاب ساده است و سفرنامه با اطلاعات ارزشمند تاریخی، اجتماعی و نژادشناسی خود تصور ما را درباره زندگی مردم شهرهای ماورا قفقاز در سال‌های نیمه دوم سده هفتم هجری کامل می کند و در زمینه حیات سیاسی و فرهنگی ملل این سرزمین از اهمیت فوق العاده برخوردار است.

ادب نامه، ازهر و مزهر: اشعار این اثر بر وزن بحر هزج مسدس است که شامل هزار بیت است و از این رو بزرگترین اثر منظوم او به‌شمار می‌رود. نزاری این کتاب را در ۷۰۰ هجری در قالب حماسی و دفاع از ایمان اسماعیلیه به رشته تحریر درآورده است که محقق روسی به نام بایبوردی، اثر را به عنوان آرمان‌های نزاری تعبیر کرده‌است.

مثنوی شب و روز: نزاری که در اثر دسیسه‌های دشمنانش به منتها درجه پریشانی رسیده بود، ناگزیر به انکار اعتقادات مذهبی خود شد و در پی آن در اوایل ۶۹۹ سروده شده است، ماجرای شب و روز اثر نسبتاً کوچکی است که شامل ۵۵۰ بیت است که با ستایش خداوند آغاز می‌شود، سپس شاعر به ستایش پیروزی علیشاه بر دشمنان می‌پردازد در دیباچه‌ این منظومه شاعر می گوید که در شب سال نو که همه سرگرم خوشگذرانی بودند اما شب تنهایی شاعر را به هم می زند و به او پیشنهاد می‌دهد، درباره گفت وگویی که میان شب و روز پیش آمده، اشعاری بسراید. نزاری خطاب به شب می‌گوید که مناظره باید مستقیم باشد و در حضور روز انجام پذیرد اما شب نمی‌پذیرد زیرا به اعتقاد او شب و روز ۲ پدیده‌ متضاد طبیعی هستند و حضور آن‌ها در کنار هم غیر ممکن است و بهتر است، نسیم میانجی آن‌ها باشد.

دستورنامه: این اثر در ۵۷۶ بیت سروده‌است.

رباعیات و نامه های منظوم: به عنوان آخرین قسمت از آثار نزاری که منتشر نشده بودند با تلاش و همت محمود رفیعی با عنوان «نامه‌های منظوم و رباعیات حکیم نزاری قهستانی» در ۱۳۹۶ خورشیدی منتشر شده است.

درگذشت

درباره زمان وفات نزاری قهستانی سه دیدگاه وجود دارد. محمد خوافی آن را در ۷۲۱ هجری می‌داند. هدایت در کتاب مجمع الفصحا آن را در ۶۹۵ هجری می‌داند که این نظر به وسیله هیچ صاحب نظری قابل قبول نیست و سومین نظر تاریخ نویسانی همانند ادوارد براون است که سال درگذشت نزاری را ۷۲۰ هجری می‌دانند. استاد ادبیات ذبیح الله صفا، نظر محمد خوافی را به عنوان قول درست مد نظر دارد. آرامگاه نزاری هم‌اکنون در بیرجند در خیابان حکیم نزاری است. بنای آرامگاه در ۲۴ خرداد ۱۳۹۶ خورشیدی به شماره ۳۰۱۶۳ ثبت ملی شد. طرح بنای آرامگاه حکیم نزاری گرفته شده از معماری ایرانی و اسلامی است.