میرزا عبدالوهاب نشاط اصفهانی به عنوان شاعر، نویسنده و نخستین وزیر امور خارجه ایران شناخته می‌شود که در ادبیات و شعر یکی از پرچمداران نهضت بازگشت ادبی به شمار می‌رود و کوشش کرد که سبک قدیم خراسانی و عراقی را دوباره زنده کند.

میرزا عبدالوهاب نشاط اصفهانی در ۱۱۷۵ هجری در اصفهان متولد شد. پدربزرگ او عبدالوهاب، حکومت اصفهان را به‌عهده داشت و مال و ثروت فراوان برای فرزندان خود به‌جا گذاشت. نشاط علاوه بر زبان مادری، زبان‌های عربی و ترکی را فراگرفت و در خوش‌نویسی سرآمد زمان خود شد و با شعر و ادب فارسی و دانش‌های زمان خود مانند علوم دینی، ریاضی، حکمت الهی و منطق آشنایی پیدا کرد.                                                                        

زندگی سیاسی

نشاط اصفهانی در ۱۲۱۸ هجری به‌تهران آمد و به‌ دربار فتحعلی‌شاه راه یافت و منصب دبیری و منشیگری را دریافت کرد و لقب «معتمدالدوله» گرفت و بعد از مدتی به‌سرپرستی دیوان رسائل منصوب شد. نشاط پس از رسیدن به این مسوولیت، همه‌جا با شاه همراه بود. او در ذیحجه ۱۲۳۶ هجری به فرمان فتحعلی شاه قاجار به عنوان نخستین وزیر امورخارجه ایران منصوب شد. بیشتر احکام سلطنتی و فرمان‌های رسمی و نامه‌های خصوصی شاه و عقدنامه‌ها و وصیت‌نامه‌های افراد خاندان سلطنت با خط و امضای او نوشته می‌شد و نشاط یک بار هم جزو هیاتی به ‌نمایندگی از طرف ایران به پاریس رفت و با ناپلئون اول دیدار کرد. او تا ۱۲۴۰ قمری وزیر امور خارجه ایران بود اما در همان سال فتحعلی شاه، میرزا ابوالحسن خان شیرازی را به عنوان وزیر امور خارجه منصوب کرد.

سبک شعری

پس از انحطاط شعر در انتهای دوره سبک هندی و پیچیدگی ها و دیریابی اشعار آن دوره، گروهی از دوست داران شعر و ادب پارسی به فکر بازآفریدن شکوه و عظمت از دست رفته این زبان افتادند و تنها راه ممکن را جستجو در آثار پیشینیان و سرودن شعر به سبک و شیوه آنها دانستند. آنها با تشکیل انجمن های ادبی راه را برای شاعران بعد از خود هموار کرده و به سادگی زبان کمک بزرگی کردند. از جمله موسسّان این انجمن ها که در تشکیل سبک بازگشت ادبی سهم عمده ای داشت، میرزا عبدالوهّاب نشاط اصفهانی شاعر و نویسنده عهد قاجار بود که با تأسیس انجمن ادبی نشاط در اصفهان و با آگاهی بیشتر به روش های گوناگون شعری و با تسلط به زبان و اصول و فنون آن توانست که سنت های ادبی شاعران هم عصر خود را پرمایه و برای تحولات ادبی بعد آماده کند.

نشاط در غزل به شاعران سبک عراقی گرایش خاصی داشت، چنانکه می توان سخن او را از نظر روانی و دلنشینی هنری و درون مایه های اجتماعی، اخلاقی و عرفانی، همچنین کاربرد آرایه های مختلف بدیعی و بیانی به سخن حافظ، شاعر سبک عراقی نزدیک دانست.

در اشعار نشاط کلمات، اصطلاحات و کاربردهایی از دستور زبان کهن را می توان دید که بیانگر اقتباس او از سبک خراسانی است. گاهی نشانه هایی مبنی بر پیروی از سبک هندی را هم در اشعار نشاط وجود دارد، قابل ذکر است که مقام نشاط در غزل سبک بازگشت و در قیاس با شاعران هم عصرش غیر قابل انکار است و در کاربرد سبک های گوناگون سخن، از آنها کار آزموده تر است.

آثار و تالیفات

آثار نشاط اصفهانی شامل: ۱-دیوان و منشآت ۲-گنجینه

مجموع آثار نشاط در کتابی به اسم «گنجینه» ابتدا در ۱۲۶۶ هجری و بعد در ۱۲۸۱ هجری به دستور ناصرالدین شاه در تهران چاپ شد. گنجینه شامل دیباچه‌ها، خطبه‌ها، وقف‌نامه‌ها، عقدنامه‌ها، مدیحه‌ها، قباله‌ها، قصیده‌ها و قطعه‌ها، نامه‌ها و فرمان‌های فتحعلی‌شاه و نامه‌هایی است که به‌خود شاه و شاهزادگان نوشته، شعرها و قطعات ادبی و حکایات اخلاقی هم جزو آنهاست.

نشاط در سرودن غزل، قصیده، ترکیب‌بند، مثنوی، قطعه، رباعی و ترانه هنروری کرده و مجموعه شعرهای گنجینه او عبارت است از ۲۹۰ غزل و ۱۵ تا ۱۶ قصیده و ۲ ترکیب‌بند و ۷۳ رباعی و نزدیک هزار بیت مثنوی و چند ترانه و دوبیتی و تک‌بیت‌هایی چند، اما در هیچ‌یک از نسخه‌های خطی و چاپی گنجینه به این ‌اندازه، شعر وجود ندارد و هرکدام با دیگری هم از نظر اندازه شعر و هم از نظر چگونگی شعرها، تفاوت دارد.

نشاط گذشته از این شعرها، شعرهای عربی و ترکی نیز دارد. او از میان شعرهای گوناگون به غزل بیشتر پرداخته است. دل‌نشینی و شیرینی غزل‌های نشاط تا بدانجا است که ملک الشعرای بهار دراین‌باره نوشته است: «راستی غزل‌های نشاط در میان متأخران بسیار مطبوع افتاد». جمع و مقابله و تصحیح شعرهای این دفتر بر روی هم از روی هشت نسخه صورت گرفته که ۶ نسخه آن دست‌نویس و ۲ نسخه دیگر چاپی است. نویسنده علاوه بر این هشت نسخه از کتاب‌های ریاض العارفین و مجمع الفصحاء نیز بهره برده است. نشاط، در مثنوی جلال‌الدین بلخی را پیشرو خود قرار داده و گذشته از آنکه شیوه او را در بیان سخنان اخلاقی و اجتماعی و سوز و گدازهای عاشقانه و رازونیازهای عارفانه برگزیده، در چندین جا سخنان او را «تضمین» کرده است.

ویژگی شعری

روی‌هم رفته بیشتر شعرهای نشاط و بلکه همه آنها در نهایت سادگی و روانی است. روانی و شیرینی سخن او چندان است که پاره‌ای از آنها به‌عنوان «پندواندرز» بر زبان همگان روان گشته و پاره‌ای از پند و اندرزهای زبان همگان نیز زیوربخش سخنان دل‌نشین او شده است مانند: حلوا به کسی ده که محبت نچشیدست.

توانایی نشاط در دانستن قرآن، حدیث، تفسیر و دیگر دانش‌های دینی و آگاهی‌های فلسفی سبب شده که بیشتر شعرها به‌ویژه مثنوی‌هایش بدین زیورها آراسته گردد و گاه نیز این آراستگی پاره‌ای شعرهایش را دشوار و پیرایه‌دار ساخته است. نشاط به صنعت‌های شعری نیز گاه گاه به دیده التفات نگریسته و از آن میان «تجنیس و تضمین» را بیشتر بکار برده است.

در شعرهای نشاط جای‌جای اصطلاح‌ها و ترکیب‌های ویژه‌ای مانند: «خیال خودپرستان، بند بپا مسکین و چشمه طلب عطشان» و نیز واژه‌های درشت و غریبه‌ای مانند: متسغرب، معجب، شنعت، سقیم، وحل، مشئووم، اولی‌الابصار و ظلام یا: یرلیغ، اشتلم، لاغ و صدها واژه دیگر به چشم می‌خورد اما او در گنجاندن این واژه‌های خشن و حتی جمله‌ها و ترکیب‌های عربی در شعر فارسی چنان چیره‌دست بوده که شعرش لطافت و روانی خود را از دست نداده است. در قصیده‌ها، قطعه‌ها و رباعی‌ها به‌ویژه در غزل‌های نشاط «ردیف» زیاد به چشم می‌خورد و اگرچه «ردیف‌های فعلی» بیشتر توجه داشته اما از بکار بردن ردیف‌های دیگر نیز دوری نگزیده و حتی در این راه زیاده‌روی نیز کرده است.

وفات

سرانجام نشاط اصفهانی در ۱۲۴۴ هجری بر اثر بیماری سل درگذشت. ابراهیم صفایی نویسنده درباره مرگ نشاط می نویسد: «از ۱۲۴۱ هجری آثار بیماری سل در نشاط پیدا شد و آنچه معالجه کرد، مفید نیفتاد. شاه پزشکان خاص خود را به مداوای نشاط مأمور کرد اما مرض سل زایل شدنی نبود، چند سال با ضعف و ناتوانی گذرانید و بالاخره در روز دوشنبه پنجم ذی‌حجه ۱۲۴۴قمری در ۶۹ سالگی به مرض سل درگذشت».

منابع

۱-نخعی، حسین، گنجینه دیوان نشاط اصفهانی، اثر عبدالوهاب نشاط اصفهانی، گل‌آرا، تهران، ۱۳۷۹.

۲- از صبا تا نیما، یحیی آرین‌پور، جلد اول، ۱۳۸۲.

۳-فضاپلی، حبیب‌الله. اطلس خط. انتشارات مشعل اصفهان. اصفهان۱۳۶۲.