ناظم­‌الاسلام کرمانی از نویسندگان و روشنفکران پیشگام عصر مشروطه محسوب می‌شد که به دلیل نگارش کتاب «تاریخ بیداری ایرانیان» شهرت پیدا کرد؛ کتابی که به عنوان نخستین منبع داخلی دست به مشروطه‌نگاری زده است.

ارتباط ایران و اروپا با اعزام محصل به خارج از کشور از زمان عباس‌میرزا و در پی شکست ایران در جنگ‌های ایران و روس به عنوان یکی از راه حل‌های جبران شکست و رفع علل عقب ماندگی نظامی ایران صورت گرفت، سفر مأموران سیاسی چون مستشارالدوله، نگارش آثاری نظیر سیاحت‌نامه ابراهیم بیگ اثر زین العابدین مراغه‌ای، نقش روحانیت و آموزه‌های ضد استبدادی، تحولات جهانی مانند پیروزی ژاپن در جنگ با روسیه در ۱۹۰۵میلادی و شورش مردم روسیه علیه دولت تزاری و...، افکار ایرانیان را تحت تأثیر قرار داد به گونه ای که دست به یک انقلاب زدند تا به این نحو مشروطیت ایجاد شود. البته همزمان با بروز این تحولات در ایران، نویسندگان چندی در داخل و خارج مشغول ثبت رویدادهای اتفاق افتاده شدند که در میان آنها ناظم الاسلام کرمانی کتابی با عنوان «تاریخ بیداری ایرانیان» نوشت که به عنوان نخستین کتاب چاپ شده در مشروطه مورد توجه، استفاده و استناد نویسندگان بعدی قرار گرفت.

زندگی و تحصیلات

میرزا محمد مشهور به ناظم­ الاسلام کرمانی فرزند علی در ۱۲۴۱ خورشیدی در کرمان به دنیا آمد. از هفت سالگی به تحصیل خواندن و نوشتن فارسی و سپس مقدمات عربی پرداخت. شوق او به آموختن به میزانی بود که در ۲۰ سالگی از تحصیل صرف و نحو، حساب، منطق و هیات قدیم فراغت پیدا کرد و قادر بود این علوم را تدریس کند. یکی از استادان میرزا محمد، میرزا عبدالحسین بردسیری معروف به میرزا آقاخان کرمانی نویسنده انقلابی دوره مشروطه و شهید در راه آزادی، بود. ناظم الاسلام از ۱۳۰۹ هجری برای تحصیل به تهران رفت.  

سفر به عتبات و بازگشت به ایران

ناظم الاسلام در ۱۳۱۲ هجری از تهران به عتبات عالیات سفر کرد و از حوزه درس میرزامحمد حسن شیرازی و میرزامحمد حسین شهرستانی بهره برد. پس از اندکی به دلیل ناسازگاری هوای آنجا و مرگ میرزای شیرازی به ناچار به تهران بازگشت.

اندیشه مشروطه خواهی

ناظم الاسلام زمانی به تهران بازگشت که امتیاز تالبوت در زمان ناصرالدین‌شاه واگذار شد و او شاهد عینی بسیاری از مسایل و حوادث مربوط به آن بود. همزمان با این ایام، جذب افکار جدید شد. افکاری که در لباس آزادیخواهی، قانون‌خواهی و مشروطه‌خواهی ظاهر شدند. با مطالعه آثار ملکم‌خان و مستشارالدوله به این افکار گرایش یافت و از محضر درس میرزامحمدطباطبایی بهره برد به گونه ای که او را «موسس مشروطیت ایران» می‌داند. زمانی که سیدمحمد طباطبایی به تدریس در مدرسه اسلام اقدام کرد، معلمی این مدرسه را به ناظم‌الاسلام سپرد. در این هنگام به دلیل تدریس و مسوولیت نظم مدرسه اسلام به وی لقب ناظم‌الاسلام داده شد.

در پایتخت و در آستانه انقلاب مشروطیت، جریانات سیاسی و اجتماعی چون تشکیل مجلس شورای ملی، به توپ بسته شدن مجلس اول، حوادث دوره استبداد صغیر، فتح تهران توسط مجاهدان ملی، عزل محمدعلی شاه و بر تخت نشستن احمدشاه و... از مهمترین رویدادهایی بودند که ناظم‌الاسلام را به یک نواندیش سیاسی تبدیل کرد.

آثار و تالیفات

آثار مکتوب ناظم‌الاسلام عموماً کتاب های درسی مدارس آن دوره بوده‌اند. البته او کتاب های دیگری هم داشت که از جمله آنها آثاری از قبیل شمس‌التصاریف، شمس‌اللغات، خلاصة‌العوامل، مقامات حریری و علائم‌الظهور و تاریخ بیداری ایرانیان هستند.

تاریخ بیداری ایرانیان مهمترین و مشهورترین کتاب ناظم الاسلام است. تالیف این کتاب که پس از برقراری مشروطیت نوشته شد، دوره ای جدید در تاریخ نگاری ایران گشود. ناظم الاسلام کرمانی تلاش مجدانه و موفقیت آمیزی برای تالیف اثری به کار برد که برای نخستین بار با زندگی قشر بزرگی از مردم ایران سروکار داشت. مضمون، منابع، اسناد و سبک منثور آن، این اثر را به سطحی رساند که تا قبل از آن سابقه نداشت.
بخش اول کتاب تاریخ بیداری ایرانیان مشتمل بر مقدمه و سه جلد است و مقدمه در حد یک مجلد، شرحی است از زندگی برخی رجال مبارز و معاصر مولف، بیان واقعه رژی، وقایع و تلگراف های مرتبط با آن و تفصیلی از حوادث و رخدادهای اواخر سلطنت ناصرالدین شاه قاجار، این مبحث با بیان قتل سه مبارز کرمانی (احمد روحی، خبیرالملک و میرزا آقا خان) خاتمه پیدا می کند. مجلد اول به تشکیل انجمن مخفی و شرح مذاکرات ۱۲ جلسه از آن، حالات محمد علی میرزا، واقعه کرمان در سال ۱۳۲۳ هجری اشاره دارد. در جلدهای دوم و سوم به بیان رخدادها، حوادث و کیفیت مبارزات مردم در راستای کسب آزادی و محدود کردن حاکمیت استبدادی و واکنش دستگاه حاکمه قاجار اختصاص یافته است.

آخرین مبحث جلد سوم با فهرست وقایع عصر مظفرالدین شاه پایان می یابد. بخش دوم شامل جلدهای چهارم و پنجم، ضمائم و متن چندین تلگراف است. در این جلد به حوادث و وقایع بعد از پیروزی انقلاب مشروطیت پرداخته شده است. جلد چهارم با قرارداد وام روس و انگلیس آغاز و با بیان وقایع ذیقعده ۱۳۲۶ هجری پایان می یابد. جلد پنجم با توضیح رخدادهای ماه ذی الحجه ۱۳۲۶ هجری آغاز و با شرح وقایع ماه رجب ۱۳۲۷ هجری پایان می یابد. شایان ذکر است که در سیر نگارش، ناگهان مطالب قطع می شود. از اینرو برخی محققان معتقدند که به احتمال مقداری از مطالب کتاب مفقود شده است. در فصل های پایانی کتاب، ناظم الاسلام به وضوح ناخرسندی خود را از روند مشروطیت به ویژه بعد از پیروزی نهضت بیان می کند و کژ روی برخی مشروطه خواهان را به باد انتقاد می گیرد.

محمد ابراهیم باستانی پاریزی در مقاله‌ای مطالب کتاب ناظم‌الاسلام را صد در صد واقعی و صادقانه دانسته و معتقد است که اعتراف نویسنده در احوال خصوصی خود و ترسی که از به توپ بستن مجلس شورای ملی بر او عارض شده بوده، حکایت از صدق و صحت بقیه مطالب کتاب دارد.

پیتر آوری، ناظم‌الاسلام را پیشگام در تاریخ‌نویسی نوین دانسته و نوشته است: «اگر بخواهیم از تاریخ‌نویسان ایرانی و بنام در این شیوه جدید نام ببریم ناظم‌الاسلام کرمانی با نوشتن تاریخ بیداری ایرانیان اولین تاریخ مستند و معتبر را از رویدادهای ایران به دست می‌دهد».

البته نقدهایی هم بر این کتاب شده است. برای نمونه مهدی ملک‌زاده در کتاب تاریخ مشروطیت خود به نقد کتاب تاریخ بیداری ایرانیان پرداخته و معتقد است که ناظم‌الاسلام جز شرح رویدادها و بیان احساسات خود کار دیگری نکرده و تنها به جریانات کرمان پرداخته است. از دیدگاه او «تاریخ بیداری ایرانیان کتابی است که برای آیندگان نوشته نشده بلکه برای خوش آمدن عده‌ای که در آن زمان می‌زیستند به رشتۀ تحریر درآمده» و عبدالحسین زرین‌کوب این کتاب را در زمره آثار و تألیفات و یادداشت‌های شخصی افراد ذکر می‌کند که می‌توان آن را در کنار آثاری چون زندگانی من اثر عبدالله مستوفی، یادداشت‌های سپهسالار تنکابنی، تاریخ مشروطیت کسروی و حیات یحیی دولت‌آبادی قرار داد، اما ادوارد براون، کتاب تاریخ بیداری ایرانیان را از نظر سبک و جمله بندی و استناد بر کتاب‌های تاریخ عمومی افرادی چون رضا قلی‌خان هدایت و میرزامحمد تقی‌خان سپهر برتر می‌داند.

صادق آیینه‌وند و سیمین مقیسه در کتاب نقد تاریخ، باستان شناسی و هنر، کتاب تاریخ بیداری ایرانیان را از نظر سادگی و روانی اثر، صداقت نویسنده و ارایه آگاهی‌های دست اول، بیان مذاکرات سیاسی و تلگرافات و مکاتبات، مستند بودن و موارد دیگر مثبت ارزیابی کرده اما با این حال انتقاداتی نیز به آن دارند. پراکندگی روشی و اتخاذ شیوه‌های متفاوت در بیان حوادث و فقدان پیوستگی مطالب و رویدادهای تاریخی از نقاط ضعف کتاب تاریخ بیداری ایرانیان است، همچنین بخش عمده‌ای از اخبار و آگاهی‌های نویسنده بر شنیده‌ها استوار است. تکیه بر شنیده‌ها موجب رسوخ شایعات غیرواقعی در متن کتاب شده است.

درگذشت

ناظم الاسلام پس از ۱۳۳۰ هجری به کرمان بازگشت و ریاست دادگاه تجدیدنظر این شهر را بر عهده گرفت تا اینکه سرانجام در ۱۳۳۷ هجری به دلیل ابتلا به آنفلوآنزا، چشم از جهان فروبست و در مقبره سید علویه کرمان به خاک سپرده شد.

منابع

 ۱-آدمیت، فریدون. «انحطاط تاریخ‌نگاری در ایران»، مجله سخن، دورۀ ۱۷، شماره ۱(۱۳۴۶ش).
۲-آوری، پیتر. تاریخ معاصر ایران(از تأسیس تا انقراض سلسله قاجاریه). ۳ جلد. تهران: موسسه مطبوعاتی عطایی، ۱۳۶۹.
۳-آیینه وند، صادق و سیمین مقیسه. نقدنامه تاریخ، باستان‌شناسی و هنر. تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، ۱۳۹۳.

۴-باستانی پاریزی، محمد ابراهیم. «نامه‌ای از پاریس در باب تاریخ بیداری ایرانیان». مجله سخن، دورۀ ۲۱، شماره ۲(۱۳۵۰)
۵- براون، ادوارد. انقلاب مشروطیت ایران. ترجمۀ مهری قزوینی، تهران: انتشارات کویر، ۱۳۷۶.

۶-زرین‌کوب، عبدالحسین. تاریخ ایران بعد از اسلام. تهران: انتشارات امیر کبیر، ۱۳۶۸.

۷-کرمانی، ناظم الاسلام. تاریخ بیداری ایرانیان. به اهتمام علی‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران: آگاه نوین، ۱۳۶۲.
۸-ملک‌زاده، مهدی. تاریخ انقلاب مشروطیت ایران. تهران: انتشارات سخن، ۱۳۸۳.