جلال‌الدین عتیقی از شاعران و واعظان برجسته‌ ایرانی در دوره‌ ایلخانان به شمار می‌رفت که ۲ اثر ماندگار در حوزه شعر و عرفان از خود برجای گذاشت، افکار صوفیانه و عارفانه، ترجیح عشق بر زهد و وحدت وجود از جمله اختصاصات فکری شعر عتیقی است.

سده هفتم قمری به دلیل حمله ویرانگر مغولان و از میان رفتن بسیاری از مراکز علمی و فرهنگی و فرار بسیار از نخبگان علمی، فرهنگی، ادبی و... به دیگر کشورها و چیرگی بیگانگان بر مقدرات ملّت ایران، همواره دوره ای بااهمیت بوده است. یکی از مباحثی که در این عصر لازم است به آن پرداخته ‌شود، بحث شناخت سیر تحولات زبان و ادبیات فارسی و شاعران این دوره است از جمله این شاعران  برجسته و کمتر شناخته شده که هم عصر حافظ شیرازی هم بوده است، جلال‌الدین عتیقی تبریزی است که در ادامه به بخشی از زندگی‌نامه آن می‌پردازیم:

زندگی‌نامه

جلال‌الدین عتیقی در تبریز دیده به جهان گشود. از تاریخ دقیق تولد وی اطلاعی در دست نیست برخی از تذکره نویسان ۶۴۶ هجری را زمان تولد وی ذکر کرده‌اند. پدرش، قطب الدین ابوالفضل عبدالرّحمان، از مفسران و وعاظ شهیر و عالمان بزرگ آذربایجان در سده هفتم هجری به شمار می رفته و خاندان وی به فضل و احسان معروف و در علم و حشمت و جوانمردی بی‌بدیل بوده‌اند» (۱) . همچنین این شاعر نامدار از معاصران اولجایتو خان ایلخانی بود و با خواجه رشیدالدین فضل‌الله وزیر و پسرش غیاث الدین محمد نشست و برخاست داشته است» (۲)

پژوهشگران معاصر غالباً عتیقی را شاعری فصیح و سخنور توصیف کرده‌اند، اما علاوه بر این، وی در تفسیر صاحب نظر بوده است زیرا هم در مجالس، تفاسیر عرفانی قابل توجهی از برخی آیات ارایه داده و هم درباره تفسیر خواجه رشیدالدین، وزیر مقتدر ایلخانان اظهار نظر کرده است. عتیقی در مواعظ خویش آیات، احادیث، قصص انبیاء و حکایات صوفیه را در یکدیگر می آمیخت و همچنین در فصاحت و بلاغت مقامی بلند داشت و غالباً در غیاثیه تبریز وعظ می کرد. همچنین منظومۀ فکری او، سرشار از مفاهیم عرفانی بوده است. با مطالعه این دیوان مخاطب به خوبی می تواند در حوزه های زبانی، آوایی، تصویری، مضمونی و... میان عتیقی و حافظ اشتراکات معنی داری پیدا کند. آنچه از مطالعه و مقایسۀ کلام این ۲ شاعر هم عصر دریافت می شود، این است که ذهن و زبان حافظ و عتیقی بسیار نزدیک به هم است به گونه ای که می توان تأثیرپذیری حافظ از جلال الدّین عتیقی را قرین به یقین دانست.

ویژگی و درون مایه آثار

از این شاعر برجسته ۲ اثر مهم برجای مانده است: نخستین اثرش که در ۷۴۴ هجری منتشر شد؛ دیوان شعر وی است. دیوان اشعار او با وجود پختگی ذهن و زبان و اهمیتی که در سیر تحول ادب فارسی به ویژه در تحول سبک از خراسانی به عراقی و ورود مفاهیم و مبانی عرفان و تصوّف در شعر فارسی دارد، کمتر شناخته شده است. در این دیوان علاوه بر صنایع و آرایه‌های ادبی، مفردات و ترکیبات نادر فراوانی وجود دارد که از نظر ادبی و زبانی حائز اهمیت است. افکار صوفیانه و عارفانه، ترجیح عشق بر زهد، خاکساری مفرط به درگاه معشوق، وحدت وجود و... ازجمله اختصاصات فکری شعر عتیقی است.

مختصات سبکی شعر عتیقی از نظر زبانی، فکری و ادبی همان مختصات سبک عراقی است. کثرت تلمیحات و اقتباسات قرآنی، لغات، ترکیبات و امثال عربی، بلندی مرتبه و پایگاه معشوق، افراط در خاکساری عاشق در برابر معشوق، بیان زهدیات و اصطلاحات صوفیه، اشارات قلندرانه و تعریض به زاهدان و صوفیان، به کارگیری استعاری اصطلاحاتی؛ مثل: میخانه، مغ، شراب، مستی و... برای بیان اندیشه‌های عرفانی و... از جمله ویژگی های سبک عراقی است که در دیوان شعر او موجود است.

از دیگر ویژگی سبک شعری وی این است که با آنکه عتیقی در روزگار حاکمان ایلخانی مغول می زیست، در زبان شعری او نشانی از واژگان و تعابیر مغولی و ترکی، چنانکه در سخن نویسندگان هم عصر او مانند عطاملک جوینی مؤلّف کتاب تاریخ جهانگشای جوینی و... دیده می شود، وجود ندارد. از روی آثار موجود، دلبستگی و تسلّط او بر زبان و ادبیات عرب کاملاً آشکار است و در دیوان شعر او علاوه بر وفور کلمات، ترکیبات و اصطلاحات عربی، بیش از یازده قصیده و تعداد قابل توجهی رباعی و مفردات به زبان عربی دیده می شود. (۳)

از دیگر آثار وی، کتابی به نام «مجالس» است. در واقع این کتاب سخنان، لطایف و اشارات عتیقی است. از دیگر ویژگی های این کتاب عتیقی باید گفت: این کتاب با منابر و مجالس مشایخ پیشین تفاوت چندانی ندارد و تنها تفاوت آنها با سایر مجالس در این است که این کتاب مملو از ایماژها و صور خیال شگفت‌انگیز است. وی در برخی از مجالس آیه‌ای از قرآن می‌خواند و پس از ترجمۀ آن به فارسی به تفسیر آن می‌پردازد و در پایان لطیفه‌ای به صورت شعر یا جمله‌ای کوتاه ذکر می‌کند. ابوالمجد تبریزی، که زمانی مرید وی بوده، از سال ۷۱۲ تا ۷۱۸ هجری برخی از سخنان او را یادداشت کرده و در ۷۲۳ هجری در سفینۀ تبریز درج کرده است. بر اساس تاریخی که در ابتدای هر مجلس آمده تعداد مجالس ۲۲ مجلس است که ابوالمجد بنا به سلیقۀ خود آن‌ها را در ۶۷ قسمت مجزا گنجانده است. مجالس مملو از صور خیال شگفت آور است و به آیات، احادیث، اشعار عربی و فارسی آراسته شده است. (۴)

همچنین اصولاً نحوۀ تفکر و سبک گفتار مجالس، تحلیلی نیست و از شیوۀ فلاسفه و حکما در بیان مطالب عرفانی تبعیت نشده است، بلکه عتیقی به سبک ادیبان سخن می‌گوید و مطالب خود را از روی نظم و ترتیبی که به ذهن معتاد به فلسفه و منطق انتظار دارد، دنبال نمی‌کند. مطالبی که او در مجالس بیان می‌کند، زاییدۀ عقل جزئی و تفکر منطقی نیست، بلکه حاصل تجربۀ باطنی اوست و وارداتی است که از عالم معنا به وی القا شده است.

این کتاب به تصحیح و تحقیق سعید کریمی از طرف مرکز پژوهشی میراث مکتوب منتشر شد. در این کتاب پس از مقدمۀ مصحح در فصل نخست به سوانح و شرح آثار عتیقی پرداخته شده و سپس دربارۀ نام و نشان، خاندان، نسب و خرقه، مذهب و معلومات، سفرها و استادان این شاعر توضیحاتی ارایه شده است. در بخش آثار، آثار منظوم و منثور عتیقی بررسی شده است. معرفی معاصران و معاشران عنوان بخش پایانی فصل اول این کتاب است. فصل دوم این اثر به موقعیت ادیان و وضعیت تصوف در زمان عتیقی اختصاص دارد و موضوعاتی مانند طلوع و غروب ادیان، دین بودایی، مسیحیت، یهودیت، رونق مسلمانی برای خوانندگان به اجمال توضیح داده شده است. تصوف در آذربایجان نیز عنوان دیگر بخش فصل دوم است که در این بخش رویکرد صوفیه، گرایش عامۀ مردم به تصوف، اقبال سلاطین و امرا به تصوف و گسترش خانقاه‌ها اشاره شده است اما مصحح در فصل سوم این اثر به موضوع سیری در مجالس می‌پردازد و مجالس در تاریخ تصوف، طرح کلی مجالس عتیقی، نگاهی از بیرون به مجالس عتیقی و نسخۀ مجالس و روش تصحیح آن را برای خوانندگان معرفی می‌کند. متن مجالس، توضیحات، نمایه‌ها و منابع عناوین فصل‌های پایانی این کتاب است. علاوه بر آثاری که بدان اشاره شد؛ سه یادداشت کوتاه و مثنوی کوتاهی با عنوان «مناظرة آهو و کمان» در ۱۱۸ بیت هم نوشته است.

از اشعار زیبای وی می‌توان به این ابیات اشاره کرد:

از خاک کف پایت هر گرد که برخیزد

جان هاش فروبارد دل هاش فروریزد

آن برق که سوزد عقل از ابر غمت آید

و آن بوی که جان بخشد از خاک درت خیزد

سودای توام در خاک سرمست بخواباند

بوی تو ز خاکم باز دیوانه برانگیزد

از تو نبرم صد ره چون عود اگرم سوزی

دود دلم آید باز در دامنت آویزد

ای جان عتیقی کی با عشق برآید عقل

با شاه کجا یارد هر سفله که بستیزد

خاموشی:

سرانجام این شاعر نامدار سده هفتم و هشتم در ۷۴۴ هجری در تبریز دیده از جهان فروبست و در قبرستان چرنداب تبریز به خاک سپرده شد.

منابع:

۱- کریمی، دیوان عتیقی، به کوشش نصراالله پورجوادی و سعید کریمی، تهران: فرهنگستان زبان و ادب فارسی، ۱۳۹۲، ص۱۰

۲- صفا، ذبیح االله، تاریخ ادبیات در ایران، چ۳، تهران: امیر کبیر، ۱۳۶۳، ص ۱۱۲۵

۳- تأثیرپذیری حافظ از جلال الدین عتیقی تبریزی (با تکیه بر دیوان اشعار آنها)،  امیدوار عالی محمودی، فصلنامۀ علمی- تخصصی مطالعات زبان و ادبیات غنایی گروه زبان و ادبیات فارسی، دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد سال هشتم، شماره بیست و نه، زمستان ۱۳۹۷، ص. ۷۶-۵۲

۴- همان، ص۴۵