قلمرو تعلیم و تربیت اسلامی، از جمله حوزه‌هایی است که از دیرباز تاکنون مورد توجه رهبران دینی، فیلسوفان مسلمان و اندیشمندان قـرار گرفته است. موضوعی که درباره آن کتب، رسائل و نوشته‌های فراوانی بالغ بر هزار جلد کتاب در عالم اسلامی به رشته تحریر درآمده است (رفیعی، 1377)، البته این موارد بدون ذکر مقاله‌ها، پایان نامه‌ها و طرح‌های تحقیقاتی است. مضافاً به موارد مذکور می‌توان کتب، مقالات و پایان نامه‌های مکتوب به زبان‌هایی غیر از زبانهای فارسی و عربی نیز اضافه نمود. اما در عین حال به نظر می‌رسد که علی رغم کوشش‌های مذکور آنچـه تا حدود زیادی مغفول مانده است، عمدتاً فقدان وجود رویکردی تئوریک، نظام مند و همه جانبه و به ویژه با رویکردهای علمـی و تحقیقاتی در این قلمـرو مطالعاتی است. مشکلـی کـه همچنان نیز بر حوزه مطالعات و پژوهش‌های تعلیم و تربیت اسلامی سایه افکنده است.

اثر حاضر از سه بخش، بخش اول رویکردهای روش شناختی در حوزه مطالعات تعلیم و تربیت اسلامی، بخش دوم مطالعات مفهومی و بررسی‌های انسان پژوهانه همراه با طرح دلالت‌های تربیتی مبتنی بر بررسی مفردات انسان‌شناختی اسلامی همچون روح، عقل، فطرت و نظائر این‌ها و بخش سوم نیز به طرح نظریه‌های ساختاری در پارادایم تعلیم و تربیت اسلامی پرداخته است.

فهرست مطالب
پیشگفتار
بخش اول: مبانی روش شناختی
فصل اول: روش شناسی مطالعات و پژوهش
در حوزه تعلیم و تربیت اسلامی
مقدمه:
انواع رویکردهای مطالعاتی و تحقیقاتی
تقسیم بندی نوع اول
1- رویکرد نقلی
2- رویکرد عقلی- فلسفی
3- رویکرد علمی
تقسیم بندی نوع دوم
1- رویکرد مجموعه ای
2- رویکرد منظومه‌ای یا اجتهادی:
الف- بعد دلالتی رویکرد اجتهادی
ب-بعد فکری رویکرد اجتهادی
بخش دوم: رویکرد تحلیلی
فصل< دوم: مبحث روح و دلالت های تربیتی آن
معنا و مفهوم روح از منظر متون اسلامی
معنای لغوی روح
چیستی و حقیقت روح
انواع معانی و مفهوم روح
1- روح به عنوان امری قدسی و الهی
2- روح به عنوان موجودی مستقل در ردیف فرشتگان
3- روح به معنای قرآن یا وحی آسمانی
4- روح به معنای فرشته مخصوص وحی و تایید کننده پیامبران و مومنان
5- روح ممثل بر مریم و منفوخ به عیسی(ع)
6- روح در معنای منشاء حیات عام و مشترک نوع انسان
7- روح به منزله موهبتی ویژه و خاص انسانهای مومن
دلالت های تربیتی مبحث روح
موضوعاتی برای مطالعه و تحقیق
فصل سوم: نفس و دلالت های تربیتی آن
مقدمه
اهمیت شناخت و معرفت نفس
معانی و مفهوم نفس
1- نفس در معنای لغوی
2- نفس به معنای تأکید
3- نفس به معنای شخص انسان
4- نفس در معنای روح انسانی
5- نفس به معنای ذات حق تعالی
6- نفس به معنای وجدان و ضمیر انسان
7- نفس به معنای نیروی ملهمه و مدرکه
8- نفس در معنای خود جمعی
9- نفس در معنای حقیقت وجودی و فنا ناپذیر انسان
10- نفس در معنای قوا، انواع، حالات و مراتب
الف- نفس امّاره
ب- نفس لوّامه
ج- نفس مطمئنه یا نفس قدسی و الهی
ویژگی‌های نفس مطمئنه
الف- نفس راضیه
ب- نفس مرضیه
دلالت های تربیتی مبحث نفس
موضوعاتی برای مطالعه و تحقیق
فصل چهارم: عقل و دلالت های تربیتی آن
مقدمه
معنای لغوی عقل
واژه‌های همسو با عقل
1- واژه لُبّ
2- نُهیه
3- حجر
4- وسط
5- حِجی
معانی و کارکردهای عقل
1- عقل اندیشه – ورز یا عقل نظری
2- عقل عمل- ورز یا عقل عملی
3- عقل هدایت – ورز یا عقل معنوی
جمع بندی معانی و مفهوم عقل
دلالت های تربیتی مبحث عقل
موضوعاتی برای مطالعه و تحقیق
فصل پنجم: قلب و دلالت های تربیتی آن
معنای لغوی و واژه‌های همسو
1- واژه فؤاد
2- واژه صدر
کارکردهای قلب (دل)
1- قلب به عنوان منبع، منشاء و کانون شناخت و ادراک
2- قلب به عنوان منبع، منشاء و کانون عواطف و احساسات
3- قلب به عنوان منبع، منشاء و کانون عمل و کردار
4- قلب به عنوان کانون هدایت و ایمان
انواع قلب از منظر متون اسلامی
بیماری های قلب
دلالت های تربیتی مبحث دل (قلب)
موضوعاتی برای مطالعه و تحقیق
فصل ششم: فطرت و دلالت های تربیتی آن
مقدمه
معنا و مفهوم لغوی فطرت
نظریه‌های فطرت
1- نظریه مبتنی بر آیات و روایات (نظریه نقلی)
2- نظریه محتوای مثبت
3- نظریه محتوای دوگانه
4- نظریه ترکیبی – برآیندی
دلالت های تربیتی مبحث فطرت
موضوعاتی برای مطالعه و تحقیق
فصل هفتم: مبحث جبر و اختیار و دلالت های تربیتی آن
مفهوم جبر و اختیار
1- مشیّت الهی و قضاء و قدر
2- علم و قدرت الهی
3- امکان شرک ورزی و ایمان آوری
4- نیروهای اجتماعی و سنت‌های قومی و تاریخی
5- نیروهای متافیزیکی
6- اختیار موقعیت- محور و چارچوب مند
7- مفهوم امر بین الامرین
8- مقوله اجل و انواع آن
9- پیچیدگی موضوع
دلالت های تربیتی مبحث جبر و اختیار
موضوعاتی برای مطالعه و تحقیق
فصل< هشتم: هویت انسان از منظر متون اسلامی
تعریف هویت
هویت فردی انسان
هویت جمعی انسان
نقش و مسئولیت متقابل پیامبر و پیروان و امام و امّت
جمع بندی مبحث هویت انسان
پارادایم های هویتی
دلالت های تربیتی مبحث هویت انسان
موضوعاتی برای مطالعه و تحقیق
فصل نهم: مبحث ضعفها ذو محدودیت های انسان و دلالت های تربیتی آن
مقدمه
انواع محدودیت ها، ضعف‌ها و صفات نکوهیده
1- ضعفها و محدودیت های نهادی، سرشتی و جِبِّلی
2- ضعف‌ها و محدودیت های موقعیتی یا وضعیتی
3- ضعف‌ها و محدودیت های اختیاری و گزینشی
4- ضعف‌ها و محدودیت های ترکیبی
تحلیل ضعف‌ها و محدودیتها
1- ضعف‌ها و محدودیت های نهادی و ذاتی
2- ضعف‌ها و محدودیت های موقعیتی و ناشی از شرایط
3- ضعف‌ها و محدودیت های گزینشی و اختیاری
4- محدودیت‌ها و ضعف‌های ترکیبی و تلفیقی دو یا چندگانه
دلالت های تربیتی مبحث ضعف‌ها و محدودیت های آدمی
موضوعاتی برای مطالعه و تحقیق
بخش سوم: نظریه‌های ساختاری در پارادایم
تعلیم و تربیت اسلامی
فصل دهم: معنا و مفهوم نظریه ساختاری – عملکردی رشد محور
مقدمه
معنا و مفهوم نظریه
معنا و مفهوم ساختار و عملکرد
معنا و مفهوم رشد از منظر متون اسلامی
معنا و مفهوم عمل از منظر متون اسلامی
آرایش و ساختار کلی و عمومی نیروها در وجود انسان
موضوعاتی برای مطالعه و تحقیق
فصل یازدهم: نظریه‌های ساختاری در پارادایم تعلیم و تربیت اسلامی
نظریه ساختاری- عملکردی فطرت - محور
2- نظریه ساختاری- عملکردی عقل- محور
3- نظریه ساختاری- عملکردی دل- محور
4- نظریه ساختاری- عملکردی تزکیه محور مبتنی بر حاکمیت نفس متعالی و یا مطمئنه- محور
جمع بندی نظریه‌های ساختاری در پارادایم تعلیم و تربیت اسلامی
موضوعاتی برای مطالعه و تحقیق
منابع و مآخذ