کتاب راهنمای اجرای ارزشیابی کیفی توصیفی در کلاس درس نوشته‌ی محمد حسنی، راهنمای معلمان ابتدایی است تا الگوی ارزشیابی کیفی توصیفی را در کلاس پیاده نمایند.

تحول در رویکرد ارزشیابی تحصیلی دوره‌ی دبستانی در نظام آموزشی ایران از کمّی به کیفی توصیفی یکی از اصلاحات چند‌ جانبه، گسترده و پیچیده است. تحقق اهداف این جریانِ اصلاحیِ پویا در صحنه‌ی عمل، یعنی کلاس و مدرسه، بدون درگیری عمیق معلمان و مدیران در سطوح نظری و عملی آن امکان ندارد.

بی‌هیچ تردیدی، محمد حسنی بر این باور است که یکی از عوامل مهم و با ارزش در امر هرگونه اصلاح و بهبود جریان تربیت در مدرسه، معلمان هستند. در حقیقت باید در نظام آموزشی چنین جایگاهی را برای معلم در نظر گرفت. اگر این موقعیت حساس و تأثیرگذار معلمان به درستی دیده نشود بسیاری از تحولات و اصلاحات ساختاری و محتوایی، که در نظام آموزشی دنبال می‌شود، به اهداف خود نخواهد رسید.

دیدن جایگاه واقعی معلمان در عرصه‌ی وسیع و گسترده‌ی اصلاحات در نظام آموزشی یک بُعد و اثبات این جایگاه و نقش مؤثرش در این عرصه بُعد دیگری است. به بیان دیگر، این مهم لوازمی دارد که بدون آن‌ها چنین جایگاه و نقشی برای معلمان محقق نخواهد بود. یکی از این لوازم مهم و اساسی، درگیرشدن معلمان با جنبه‌های نظری مسائل و مباحث مبتلا‌ به در فرآیند تربیت نوباوگان و نوجوانان است. برخلاف جریان رایج، بر این باورم که بدون داشتن درک عمیق از موضوعات و مسائل، اثر و جایگاه پیش گفته برای معلمان محقق نخواهد شد.

این اثر، که از نظر شما می‌گذرد، در اصل حاصل تکاپوی ذهنی نگارنده در طول چند سال گذشته (از آغاز شکل‌گیری طرح ارزش‌یابی کیفی توصیفی تاکنون) است. در این سال‌ها با مطالعه‌ی آثار بزرگان، صاحب نظران و کارشناسان (داخلی و خارجی)، گفت‌وگو با دانشمندان این حوزه، گفت‌وگو و تعامل با معلمان و مجریان و بررسی تجربیات آموزشی در کارگاه‌ها و سخنرانی‌های بسیار، این کتاب اندک اندک به این صورت در آمده است که شما شاهد آن هستید.

کتاب حاضر شامل سه بخش است. در بخش نخست، کلیاتی درباره‌ی ارزشیابی تحصیلی بیان می‌گردد. در بخش بعد، تصویری اجمالی اما مهم و اساسی از الگوی ارزش‌یابی کیفی توصیفی ارائه می‌شود. در این بخش "چرایی" و "چیستی" ارزشیابی کیفی توصیفی مورد بحث قرار می‌گیرد. در بخش سوم، که محوری‌ترین بخش این کتاب نیز هست، چگونگی اجرای ارزشیابی کیفی توصیفی محور بحث قرار دارد. در این بخش، ضمن بر شمردن پیش‌نیاز‌های اجرایی ارزش‌یابی کیفی توصیفی گام‌های پنج گانه‌ی آن به تفصیل تشریح می‌شود.

در بخشی از کتاب راهنمای اجرای ارزشیابی کیفی توصیفی در کلاس درس می‌خوانیم:

به طور کلی اگر اطلاعات جمع‌آوری شده تحلیل نشوند قابل کاربرد نخواهند بود. با تحلیل اطلاعات جریان ارزشیابی تداوم می‌یابد و اطلاعات قابلیت کاربرد پیدا می‌کنند. منظور از تحلیل اطلاعات معنادار کردن آن‌ها یا در واقع استنباط معنایی درخور و مناسب از مجموعه‌ی اطلاعات است. فرقی نمی‌کند که اطلاعات کمّی باشد یا کیفی. بدون تحلیل، اطلاعات توده‌ای از داده‌های نامرتبط به حساب می‌آیند. در الگوی کمّیِ ارزش‌یابی، تحلیل شیوه‌ی خاص خود را دارد. به طور مثال مجموعه‌ای از اندازه‌ی قد چند دانش‌آموز در دست است این فهرست اعداد به خودی خود معنای خاصی ندارد. اما اگر آن‌ها از بزرگ به کوچک تنظیم و مرتب شوند می‌توان کوتاه قدترین و بلندقدترین دانش‌آموز را شناسایی کرد. هم چنین، اگر از این اعداد میانگین گرفته شود می‌توان قد هر یک از افراد را با میانگین مقایسه کرد.

وقتی اطلاعات به صورت کمّی (اندازه‌های عددی) باشند می‌توان چنین روشی‌هایی را برای تحلیل به کاربرد. اما اگر اطلاعات به دست آمده از نوع کیفی باشند مانند نتایج مشاهدات از نحوه‌ی فعالیت دانش‌آموز، اطلاعات حاصل از مصاحبه با والدین دانش‌آموز نتایج حاصل از عملکرد دانش‌آموز در یک آزمون یا چند آزمون مستمر و مانند این‌ها، تحلیل به شکل دیگری رخ می‌دهد به ویژه این که در این نوع ‌تحلیل‌ها، تحلیل‌گر به دنبال شناخت چگونگی یادگیری دانش‌آموز نیز هست. این کار وقتی پیچیده‌تر می‌شودکه اطلاعات کمّی نیز در کنار اطلاعات کیفی قرار گیرد. برای مثال اطلاعات مربوط به میزان تعداد خطای دانش‌آموز در یک آزمون نوشتنی یا در خواندن قرآن، همراه با نوع خطاهایی که بیش‌ترین تکرار را در عملکرد دانش‌آموزی دارد.

فهرست مطالب
مقدمه‌
بخش نخست: کلیاتی در باره‌ی ارزش‌یابی تحصیلی
ارزش‌یابی پیشرفت تحصیلی چیست؟
مؤلفه‌های ارزش‌یابی پیشرفت تحصیلی
بخش دوم: چرایی و چیستی ارزش‌یابی کیفی توصیفی
آگاهی و عمل در عرصه‌ی تربیت
"چرایی" ارزش‌یابی کیفی توصیفی
ضرورت‌های تغییر رویکرد ارزش‌یابی تحصیلی در دوره‌ی دبستانی
اهداف الگوی ارزش‌یابی کیفی توصیفی
"چیستیِ" ارزش‌یابی کیفی توصیفی
1-تغییر تأکید از ارزش‌یابی پایانی به ارزش‌یابی تکوینی و فرایندی
2- تغییر نظام بازخورد و تغییر مقیاس فاصله‌ای (20-0)
3- تنوع‌ ابزارهای جمع‌آوری اطلاعات
4- تغییر در ساختار کارنامه
5-تغییر در الگوی تصمیم‌گیری درباره‌ی ارتقای دانش‌آموزان
بخش سوم: چگونگی اجرای ارزش‌یابی کیفی توصیفی
پیش نیازهای تغییر در رویکرد ارزش‌یابی تحصیلی در کلاس
1- تغییر طرز تفکر نسبت به یادگیری، یاددهی و ارزش‌یابی
2- ایجاد فضای اخلاقی در کلاس درس
3- تغییر شیوه‌ی رهبری کلاس
4- آماده نمودن و توجیه والدین
گام‌ها و شیوه‌های اجرایی ارزش‌یابی کیفی توصیفی
گام نخست: آگاهی از اهداف و انتظارات آموزشی درس
گام دوم: جمع آوری اطلاعات
رویکرد جمع‌آوری اطلاعات
ابزارهای جمع‌آوری اطلاعات
الف) آزمون‌های عملکردی
چگونگی تولید آزمون عملکردی
چند نمونه آزمون عملکردی
نمونه‌ای دیگر از آزمون‌های عملکردی
ب) تکالیف درسی (فعالیت‌های یادگیری)
جایگاه آزمون‌های مداد کاغذی در ارشیابی کیفی توصیفی
چگونگی تولید آزمون‌های مدادکاغذی
آزمون‌ها و پرسش‌هایی از نوع دیگر
آزمون‌های مداد کاغذی تراکمی (مجموعی)
جایگاه "کتاب کار" درفرآیند ارزش‌یابی کیفی توصیفی
جایگاه آزمون‌های مداد کاغدی درمقیاس وسیع در ارزش‌یابی کیفی توصیفی
ت) ثبت مشاهدات
جایگاه مشاهده در ارزش‌یابی کیفی توصیفی
مشاهده یکی از ابزارهای ارزش‌یابی کیفی توصیفی است!
فهرست وارسی یا چک ‌لیست
فهرست وارسی چگونه تولید می‌شود؟
نکات مهم در طرّاحی و تولید فهرست وارسی
واقعه‌نگاری
واقعه نگاری چگونه صورت می‌گیرد
ث) خودسنجی و هم‌سال سنجی
جایگاه خود سنجی و هم‌سال سنجی در ارزش‌یابی کیفی توصیفی
چگونگی اجرای خودسنجی و هم‌سال سنجی
شیوه‌های اجرای خودسنجی و هم‌سال سنجی
شیوه‌های گزارش دادن نتایج خودسنجی و هم‌سال سنجی
ث) پرسش‌های پی‌گیر
جایگاه پرسش‌های پی‌گیر در ارزش‌یابی کیفی توصیفی
انواع پرسش‌های پی‌گیر
ج) سنجش والدین
جایگاه سنجش والدین در ارزش‌یابی کیفی توصیفی
چگونگی کاربرد سنجش والدین
شیوه‌های قابل کاربرد در سنجش والدین
اصولی برای کاربرد مناسب ابزارهای جمع آوری اطلاعات
اصل تناسب ابزار با هدف
اصل صرفه جویی
اصل تناسب با امکانات
نگه‌داری و سامان دهی اطلاعات
پوشه‌ی‌کار
ارزش تربیتی پوشه‌ی‌کار
مدیریت پوشه‌ی‌کار
قبل از جمع‌آوری مواد برای پوشه؛
هنگام ارزش‌یابی پایانی.
هنگام جمع‌آوری مواد
هنگام ارزش‌یابی پایانی
نکته‌ی پایانی برای مدیرت پوشه‌ی‌کار
چگونگی نگه داری و سامان‌دهی ثبت مشاهدات (واقعه نگاری و فهرست وارسی)
گام سوم: تحلیل و تفسیر
جایگاه گام سوم در ارزش یابی فرایندی
تحلیل و تفسیر
ترکیب اطلاعات
داوری
گام چهارم: تصمیم گیری
جایگاه تصمیم گیری در مدیریت جریان یادگیری کلاسی
اصلاح و بهبود تدریس و وسایل و ابزار‌های آموزشی
طرّاحی و ارائه‌ی تکالیف ترمیمی (فعالیت‌های یادگیری ویژه)
جایگاه تکالیف ترمیمی در ارزش‌یابی کیفی توصیفی
مراحل طرّاحی و اجرای تکلیف ترمیمی
بیان چند تجربه از معلمان
مداخله‌های آموزشی
تعریف مداخله‌آموزشی
انواع مداخله‌های آموزشی
مراحل مدیریت مداخله
بیان چند تجربه از معلمان
تصمیم‌گیری در باره‌ی ارتقای پایه و تکرارپایه
اهمیت تصمیم گیری در باره‌ی تکرار پایه
مراحل تصمیم گیری در باره‌ی تکرار پایه
تحلیل تصمیم یک معلم برای تکرار پایه
گام پنجم: بازخورد
بازخورد چیست؟
جایگاه بازخورد در کلاس درس و الگوی ارزش‌یابی کیفی توصیفی
جایگاه معلم در جریان مدیریت بازخوردها
انواع بازخوردها
از منظر ابزار ارتباط
از منظر محتوا
از منظر ارائه دهنده یا منبع بازخورد
از منظر زمان ارائه‌ی بازخورد و ارتباط با جریان یادگیری
مؤلفه‌های بازخورد
بازخورد فرایندی
شیوه‌ی تولید و بیان بازخورد
مدیریت زمان و ارائه‌ی بازخوردهای توصیفی
بازخوردهای فرایندی به والدین در خصوص وضعیت تربیتی دانش‌آموزان
بازخوردهای پایانی
ارائه‌ی گزارش پیشرفت تحصیلی
پیوست
اصول حاکم بر ارزش‌یابی پیشرفت تحصیلی