کتاب نهاد عاقله از منظر قانون مجازات و فقه شافعیه نوشته‌ی فائزه پنق، ابتدا عاقله را از نظر اهل لغت و فقها تعریف می‌کند و بعد فروع و جزئیات آن در فقهای امامیه و فقه شافعی را مورد بررسی قرار می‌دهد و در پایان به مسئولیت عاقله و آثار اجتماعی و سیاسی و خانوادگی آن می‌پردازد.

اسلام در موارد قتل خطایی، مسئول پرداخت دیه را عاقله می‌داند، در قانون مجازات اسلامی نیز این بنیاد به رسمیت شناخته شده است. پرداخت دیه به وسیله‌ی عاقله از گذشته مورد اشکال واقع شده است. دین اسلام در موارد خاصی همچون قتل خطایی محض، نهاد عاقله را مسئول پرداخت دیه معرفی کرده است. این مطلب نه تنها مورد اجماع علمای امامیه، بلکه مورد اجماع تمام مسلمانان جز افراد اندکی مانند اصم و خوارج قرار گرفته است، بنابراین در اصل مشروعیت آن هیچ شک و شبهه‌ای وجود ندارد.

در حقوق اسلامی مبحثی به نام ضمان عاقله وجود دارد. ضمان یا مسئولیت عاقله بر اساس قرارداد اجتماعی بین افراد قوم در جامعه‌ی سنتی قبل از اسلام محسوب می‌شد که در زمان خود پشتوانه حقوقی داشت و پس از اسلام هم مورد امضای همراه قرار گرفت. موضوع مسئولیت عاقله در جرم‌های خطایی مورد بحث است و امروزه بیشتر در تصادفات رانندگی مشاهده می‌شود. چگونگی اجرای این حکم خود مشکلی دیگر است. زیرا اولا: در مواردی دستیابی به عاقله دشوار است. ثانیا: اگر عاقله وجود نداشته باشد یا فقیر باشد، بیت‌المال مسئول است و هزینه‌ای بر بودجه‌ی عمومی متحمل خواهد شد.

دین اسلام در مواردی خاص مانند قتل خطایی محض، نهاد عاقله را به عنوان پرداخت کننده دیه معرفی کرده است. این مطلب نه تنها مورد اجماع فقهای امامیه، بلکه مورد اجماع تمام مسلمانان جز افراد اندکی مانند اصم و خوارج قرار گرفته است. بنابراین در اصل مشروعیت آن هیچ شک و شبهه‌ای وجود ندارد. یکی از شبهات در مورد نهاد عاقله، تغایر آن با اصل شخصی بودن مجازات است. زیرا مجازات باید نسبت به مجرم اجرا شود و به افراد دیگر تسری پیدا نکند، در حالیکه در مسئولیت عاقله مجازات بر عاقله اعمال شده و مسئولیت متوجه شخصی غیر از جانی شده است.

عاقله در لغت‌نامه‌ی معین به معنای خویشان و نزدیکان قاتل که دیه یا خون بها بین ایشان تقسیم می‌شود و در لغت‌نامه‌ی دهخدا به معنای بستگان ذکور نسبی و یاد کسی که جوانی را گذرانده باشد گویند. عاقله افرادی‌اند که از طریق پدر، خویشاوند قاتل به حساب می‌آیند مانند برادران، عمو، دایی و فرزندان آن‌ها اگر چه هنگام پرداخت دیه، وارث نباشند.

در بخشی از کتاب نهاد عاقله از منظر قانون مجازات و فقه شافعیه می‌خوانیم:

عاقل پرداخت دیه را بر عهده نمی‌گیرد مگر آنکه جنایت به حد معینی از دیه‌ی نفس برسد. عاقله از ارش موضحه که در آن پنج شتر است تا هرچه بالاتر رود ضامن است. یعنی از یک بیستم دیه به بالاتر. زیرا تحمل عاقله برای احتراز از ستم جانی است که پرداختن مال هنگفتی را به دوش او نگذارد، ولی هرگاه سبک و ناچیز باشد، اجحاف، و ستم به او نخواهد بود. موضحه آن جراحتی است که بر کسی وارد شود که تا به استخوان برسد و نیز روی استخوان ظاهر شود.

مشهور بین فقهاى امامیه این است که عاقله اگر فقیر باشد، پرداخت دیه بر او واجب نیست. صاحب جواهر فرموده است: «من در این مساله مخالفى نیافتم.» محققرحمه الله در شرایعالاسلام فرموده است: «نعم لا یتحمل الفقیر شیئا و یعتبر فقره عندالمطالبه و هو حولالحول.» بنابر نظر ایشان کسى که وقت مطالبه دیه - که سر سال است - غنى باشد، باید دیه را بدهد ولو اینکه قبلا فقیر باشد و اگر کسى قبل از زمان مطالبه غنى باشد، ولى وقت مطالبه فقیر باشد، تحمل دیه بر او واجب نیست; بنابراین میزان غنى و فقیر بودن، هنگام مطالبه دیه است. بنابراین، همانطورى که کشف اللثام گفته است، اگر کسى فقیر باشد ولى بتواند کسب کند و دیه را بپردازد، بر او واجب نیست، بلکه میزان دارابودن بالفعل است; بر خلاف اهل سنت که می‌گویند اگر شخص فقیر قادر به کسب باشد باید دیه را بدهد.

صاحب جواهررحمه الله گوید: «از دیدگاه بسیارى از فقهاى امامیه استفاده مى شود که این حکم نزد امامیه مفروغ عنه بوده و کسى در آن تردید نکرده و مورد تسالم اصحاب بوده است. از فقهاى معاصر هم امام خمینى (ره) و آیت‌الله گلپایگانى قدس سره در کتاب مجمع المسائل همین نظر را اختیار کرده‌اند. نسبت به قدماى اصحاب هم ظاهرا یا فتوا مشهور بوده است و یا (بالاتر از مشهور) در حدى بوده است که مخالفى پیدا نشده است.

فهرست مطالب

پیشگفتار
فصل اول: مفهوم و مصادیق عاقله و جایگاه آن در فقه امامیه و شافعیه
مبحث اول: مفهوم و مصادیق عاقله
گفتار اول: مفاهیم
بند اول: سه دیدگاه مفهوم عاقله
بند دوم: مفهوم عاقله در لغت و اصطلاح
بند سوم: چرائی نامگذاری عاقله
گفتار دوم: مصادیق شمول و عدم شمول عاقله
بند اول: مصادیق شمول عاقله
بند دوم: افرادی که عاقله نیستند.
مبحث دوم: جایگاه عاقله در فقه امامیه و شافعیه
گفتاراول:جایگاه عاقله در فقه امامیه
بند اول) قرآن
بند دوم) سنت
بند سوم) روایات
بند چهارم) چهار حکمت
بند پنجم: نقد و بررسی حکمت‌ها
بند ششم: آیات مخالف با ضمان عاقله
گفتار دوم: جایگاه عاقله در فقه شافعیه
بنداول: تمایزات اصولی مکتب امام شافعی از دیگر مکاتب
بند دوم: منابع استنباط شافعی
بندسوم: شکل کلی فقه شافعی
بند چهارم: نظرشافعیه درباره‌ی ضمان عاقله
فصل دوم: منابع نهاد عاقله، مبانی و جایگاه آن در قانون مجازات اسلامی مصوب92
مبحث اول: منابع نهاد عاقله
گفتار اول: مستندات مسئولیت عاقله
بند اول: نظریات فقهای معاصر
بنددوم: محدودیت ضمان عاقله به قصور و بی مبالاتی آن‌ها در حفظ جانی
گفتار دوم: فلسفه‌ی تشریع مسئولیت عاقله
گفتار سوم: محدوده‌ی مسئولیت عاقله
بند اول: جنایت باید خطایی باشد
بند دوم: جنایت باید با بینه ثابت شود
بند سوم: جنایت وارده به حد معینی نسبت به دیه‌ی نفس برسد
گفتار چهارم: ماهیت حقوقی مسئولیت ضمان عاقله
بند اول: ذکوریئت
بند دوم:عقل
بند سوم: بلوغ
بند چهارم: قدرت در پرداخت دیه
گفتار ششم:جایگاه عاقله در جامعه‌ی کنونی
مبحث دوم: نهاد عاقله در قانون مجازات اسلامی مصوب 92 و مبانی آن
گفتار اول: تحولات تقنینی عاقله در قواعد کیفری
گفتار دوم: مبانی مسئولیت عاقله در حقوق کیفری ایران
بند اول: اصل شخصی بودن مسئولیت
بند دوم: مسئولیت کیفری ناشی از فعل غیر
بند سوم: آیا ضمان عاقله مصداق مسئولیت کیفری ناشی از فعل غیر است؟
گفتار سوم: مبانی جرم شناختی مسئولیت عاقله
بند اول: پیشگیری توجیهی برای ضمان عاقله
بند دوم: وجود مصالحی در بازدارندگی دیه بر عاقله
گفتار چهارم: ایرادات و اشکالات وارد بر قاعده‌ی عاقله و پاسخ به آن‌ها
بند دوم) اشکال دوم و پاسخ آن
بند سوم: شبهات نهاد عاقله
بند چهارم:عاقله ناشی از وجود یک پیمان و قرارداد
بند پنجم: ناهماهنگی عاقله با قواعد حقوقی موضوعه
گفتار پنجم: وجوه تمایز نهاد عاقله در قانون مجازات اسلامی مصوب سال 70 و 92
نتیجه‌گیری و پیشنهاد
منابع و مآخذ