حمایت و گسترش شرکت های دانش بنیان می تواند به منزله پلی به سمت شکوفایی هر چه بیشتر اقتصاد مقاومتی باشد که طی حداقل یک دهه گذشته به دفعات از سوی رهبر معظم انقلاب اسلامی به مدیران و آحاد جامعه گوشزد شده است.

 اقتصاد دانش بنیان، اقتصادی است که کاربرد دانش و اطلاعات در آن اهمیت بالایی داشته و تولید و توزیع، مبتنی بر آن شکل گرفته و سرمایه گذاری در صنایع با محوریت دانش مورد توجه خاصی قرار گرفته است.

بر اساس تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، اقتصاد دانش بنیان اقتصادی است که بر اساس تولید و توزیع و کاربرد دانش و اطلاعات شکل گرفته و سرمایه گذاری در دانش و صنایع دانش پایه مورد توجه خاص قرار می گیرد. {۱} 

صنایع داشن بنیان نیز صنایعی هستند که در آنها سطح بالایی سرمایه گذاری در نوآوری و ابداعات جدید صورت گرفته است؛  اما آنچه مبرهن است، اقتصاد دانش بنیان، اقتصادی نیست که در آن صرفا از فناوری های سطح بالا استفاده شود، بلکه اقتصادی که در آن، تمامی کسب و کارها و صنایع به فراخور نیاز خود، از توزیع و کاربرد دانش در پیشبرد اهداف خود بهره می برند.

کمیته اقتصادی مجمع همکاری اقتصادی آسیا ـ اقیانوس آرام، اقتصاد دانش بنیان را اقتصادی می داند که در آن تولید و توزیع و کاربرد دانش عامل و محرک اصلی رشد اقتصادی و تولید ثروت و اشتغال در همه صنایع است. {۲} 

طبق این تعریف، اقتصاد دانش بنیان برای رشد و تولید ثروت تنها به تعدادی از صنایع با فن آوری بالا متکی نیست بلکه در این اقتصاد همه صنایع به فراخور نیاز خود از دانش استفاده می کنند. به عبارت دیگر، در اقتصاد دانش بنیان، تولید و توزیع و کاربرد دانش در همه صنایع عامل محرک رشد اقتصادی و تولید ثروت و اشتغال است.

گفتنی است، در ساختار اقتصاد دانش بنیان بخش قابل توجهی از سرمایه گذاری ها می بایست به بخش های فناورانه و ایجاد زیرساخت های آن سوق یابد؛  سرمایه گذاری در این زمینه لزوم صرف نظر از مصارف و هزینه کرده های جاری را می طلبد و می بایست دولت و بخش خصوصی در صورت محدودیت منابع از هزینه های جاری خود کاسته و در طرح ها و شرکت های دانش بنیان سرمایه گذاری کنند.

رهبر معظم انقلاب اسلامی حضرت آیت الله خامنه ای  در سال های گذشته به دفعات از اقتصاد مقاومتی و عملیاتی شدن آن در کشور رهنمودهای متعددی مطرح کرده اند و کارشناسان از جمله مولفه های بارز تحقق چنین امری را بروز و گسترش شرکت های دانش بنیان می دانند. {۳}

مراکز علمی و دانشگاهی کشور در تحقق مسیر ترسیم شده طی این سالها اقدامات مناسب رو مطلوبی را انجام داده و با حمایت و تشویق نخبگان و تحصیلکرده های دانشگاهی اهتمام ویژه برای راه اندازی شرکت های دانش بنیان داشتند به گونه ای که به گفته سورنا ستاری معاون علمی و فناوری رییس جمهوری " در حال حاضر ۷ هزار شرکت دانش بنیان و صدها شتابگر علمی داریم که بالای ۳۰۰ هزار میلیارد تومان فروش شرکت های دانش بنیان است و این افتخار می تواند عامل تحرک بیشتر در آینده باشد. " {۴}

حضرت آیت الله خامنه ای رهبر معظم انقلاب اسلامی همچنین در دیدارهای مختلفی که با دولتمردان و دانشجویان داشته اند بر لزوم حمایت از شرکت های دانش بنیان تاکید داشته اند به گونه ای که گاهی حتی از دولتمردان هم گله هم کرده اند که چرا آنچنان که شایسته است، به این امر نمی پردازند! به طور نمونه ایشان در سوم شهریور ماه سال ۱۳۹۵ در دیدار با رییس‌جمهوری و اعضای هیات دولت یازدهم فرمودند: "شنیدم در برخی از بخشهای دولتی که برخی از این به قول آقایان پروژه‌ها را از خارجی‌ها قبول میکنند و امکانات هم به آنها میدهند، [امّا] به این شرکت دانش‌بنیان داخلی که میتواند این کار را انجام بدهد، نمیدهند. " {۵}

شتاب شکوفایی شرکت های دانش بنیان با حمایت دولت سیزدهم

جبار علی ذاکری رییس دانشگاه علم و صنعت ایران در همین زمینه به خبرنگار ایرنا گفت: مراکز علمی کشور در چند سال گذشته خصوصا دانشگاه های برتر، گام های مناسبی را در راستای فناوری و نوآوری برای رسیدن به دانشگاه های نسل سوم که در جوامع امروزی به عنوان مراکز علمی کارآفرین و جامع محور شناخته می شوند؛ برداشته اند و زیست بوم فناوری را به نوعی یا شکل داده و یا در حال شکل دادن هستند.  

وی اظهار داشت: به طور حتم این زیست بوم فناوری و نوآوری در دانشگاه ها، برای رفع مشکلات جامعه علی الخصوص مشکلات فناوری و حرکت به سمت رسالت اصلی دانشگاه ها و استفاده از ظرفیت اساتید، دانش آموختگان و دانشجویان کمک شایانی خواهد کرد.

رییس دانشگاه علم و صنعت افزود: هر چند که دانشگاه های کشور طی یک دهه گذشته گام های ارزشمندی را برداشته اند ولی لازم است که به سرمایه گذاری در این بخش، خصوصا حضور و ورود بخش خصوصی توجه بیشتری شده و زیرساخت های اولیه فراهم شود.

وی با تاکید بر اینکه نگاه به دانشگاه های کشور صرفا آموزشی و پژوهشی نبوده و دیدگاه اصلی، رساندن ایده ها و تبدیل به محصول است، یادآور شد: هم اکنون در دانشگاه های کشور مراکز نوآوری به خوبی شکل گرفته اند و نیز صندوق های خطرپذیر که بتوانند از ایده ها، حمایت و تبدیل به محصول کند و حتی در بخش تجاری سازی این فناوری های نو نیز سرمایه گذاری کنند.

ذاکری با بیان اینکه مراکز رشد و پارک های علم و فناوری مکمل این بخش هستند که در دانشگاه ها شکل گرفته اند، خاطرنشان کرد: دانشگاه ها هم اکنون از دانش آموختگان انتظار دارند که نه تنها مهارت های علمی حداقلی را برای ورود به جامعه صنعتی فرا بگیرند، بلکه در بحث پرورش ایده ها نیز حضور فعال داشته باشند.

رییس دانشگاه علم و صنعت ایران در ادامه اظهار داشت: ایده هایی که دارای فضای مناسبی باشند، زیر نظر تیم های تخصصصی قرار می گیرند و شتاب دهنده ها نیز به آنان کمک می کنند تا ایده هایشان را اجرایی و عملیاتی سازند.

وی گفت: تیم های تخصصی که در معاونت های پژوهش و فناوری دانشگاه ها حضور دارند اگر احساس کنند که ایده ای که به صورت خام مطرح شده، توانایی پرورش در مراکز رشد و یا نوآور دارند و متقاضیان و مشتریانی هم برای آن فناوری شکل خواهد گرفت ؛ از طریق صندوق های خطرپذیری، کمک مالی و حمایت های جدی می کنند تا بتوانند به سمت تجاری سازی سوق دهند و همه اینها زیرنظر یک مجموعه کارشناسان زبره و افرادی که در حوزه فناوری تجربه دارند، هدایت و حمایت می شود.

تحقق شعار ما می توانیم با ساخت ماهواره

ذاکری افزود: دانشگاه علم و صنعت طی چند سال گذشته در راستای تحقق منویات مقام معظم رهبری که توسعه شرکت های دانش بنیان و حرکت به سمت اقتصاد دانش بنیان بود، گام هایی را برداشته و بر همین اساس نیز موارد متعددی طی سال گذشته از شرکت های دانشگاهی شنیده اید که با حضور عالی ترین مقامات و مدیران به بهره برداری رسیده است.

وی یادآور شد: قبل از فعال شدن این شرکت ها نیاز به واردات فناوری ها در کشور بود، اما دستاوردهای پژوهشی دانشجویان ایرانی منجر به مسدود شدن و یا محدودیت این گونه واردات شد و همین پژوهشگران جوان ایرانی، نیاز کشور را تامین می کنند.

رییس دانشگاه علم و صنعت خاطرنشان کرد: طبیعتا حرکت اساسی در دانشگاه ها شروع شده البته به اوج نرسیده اما گام ها و ریل گذاری این مسیر که استفاده از ظرفیت شرکت های دانش بنیان است، شروع شده و امیدوارم در دولت سیزدهم با حمایت جدی و با شتاب بیشتری این روند ادامه یابد.

وی با تاکید بر اینکه شرکت های دانش بنیانی ظرفیت حرکت در حوزه های مختلف تخصصی را دارند، اظهار داشت: اگر تقاضا از طرف مدیران اجرایی کشور به این سمت و سو، سوق داده شود و اعتقاد راسخ داشته باشند که مسائل و مشکلاتشان از طریق نیروهای بومی ارزشی و جوان حل می شود؛ اقدامات بزرگی صورت خواهد پذیرفت که بارزترین مثال ملموس همگانی، مبحث ماهواره است.

وی گفت: زمانی که موضوع ماهواره در کشور مطرح بود؛ واقعا یک جعبه سیاهی بشمار می رفت و محتویات و آن چه که درونش بود،  برای کسی شناخته شده نبود؛ ولی با یک دهه سرمایه گذاری هم اکنون به جایی رسیده ایم که دیگر شرکت های دانش بنیان خصوصی هم علاوه بر خود دانشگاه ها قادرند ماهواره را از صفر تا صد طراحی کنند و برای پرتاب به فضا آماده کنند.

رییس دانشگاه علم و صنعت افزود: این نشان می دهد که هر جایی اعتماد به جوانان شد و سرمایه گذاری صورت پذیرفت، جواب مثبت را توانسته ایم دریافت کنیم و امیدوارم در دولت سیزدهم هم همین روال و با شتاب بیشتری صورت پذیرد.

ذاکر ادامه داد: هم اکنون در فناوری های نوظهور گام های اولیه را برداشته ایم ولی آن بخشی که باید اعتماد کند و به سمت دانشگاه بیاید و از ظرفیت دانشگاه ها استفاده کند؛ بخش اجرایی کشور است که بایستی شتاب بیشتری برای ارایه پژوهش های تقاضا محور داشته باشند.

وی ادامه داد: اینکه بگوییم در فلان صنعت، سالیانه حدود ۴۰ میلیارد دلار واردات داریم؛ برای هیچکدام از مدیران اجرایی نباید قابل قبول باشد  چرا که نشان می دهد که هنوز با شرایط آرمانی فاصله زیادی داریم و بر همین اساس هم مقام معظم رهبری بحث تکیه بر توان تولید و اقتصاد داخلی توسط جوانان این مرز و بوم  را داشته اند که در بیانیه گام دوم انقلاب هم تاکید زیادی برای نسل بعدی برای چهل سال دوم انقلاب ترسیم شده است.

وی یادآور شد: حتی اگر عناوین یک دهه گذشته را مرور کنیم، همگی تاکید دارند که بایستی نگاه به درون داشته و از ظرفیت و توان داخلی کمک بگیریم و این امر به طور حتم اعتقاد قلبی رهبر معظم انقلاب اسلامی است و اگر همین اعتقاد و اعتماد در مدیران سطوح بالا و لایه های میانی کشور شکل بگیرد؛ قطعا در یک افق چهار یا هشت ساله به شرایط آرمانی نزدیک خواهیم شد.

رییس دانشگاه علم و صنعت تاکید کرد: خوشبین به روند کنونی هستم و معتقدم این فعایت ها و اقداماتی که توسط شرکت های دانش بنیان در چند سال گذشته عرضه شده، بخش کوچکی از ظرفیت این مجموعه است که امیدوارم در دولت سیزدهم به شکوفایی برسد و آثارش در جامعه و زندگی روزمره مردم محسوس تر شود.

کاهش تحرک و خلاقیت در دانشگاه ها با دخالت سایر دستگاه ها

محمود نیلی احمدآبادی رییس دانشگاه تهران نیز در همین راستا به خبرنگار ایرنا گفت: هر چند این مطلب، بحث مفصلی را می طلبد اما با توجه به ارزش اقتصادی فعالیت های دانش بنیان، طبیعی است که کشورهایی که تمایل به شکل بخشی به اقتصادشان در راستای افزایش درآمد، رفاه و رضایت مردم را داشته باشند؛ باید در این حوزه فعال باشند.

وی اظهار داشت: دیر زمانی است که دیگر فروش نفت خام، ارزشش را از دست داده و امروز بیش از گذشته از لحاظ اقتصادی فاقد ارزش است؛ چرا که به طور مثال ارزش اقتصادی نفت با ورود انرژی های تجدید پذیر بسیار کاهش پیدا کرده است.

نیلی احمدآبادی افزود: نفت هنگامی دارای ارزش است که تبدیل به موادی با ارزش و افزوده بالاتری شود مثل پتروشیمی و دیگر نباید که نفت را خرج سوخت و غیره کرد.

وی در ادامه با بیان اینکه این حوزه ها به خاطر مسائل زیست محیطی و کاهش هزینه های تولید، رقابتی شده و دائما تکنولوژی آنان ارتقا می یابند، یادآور شد: برای افزایش ارزش افزوده محصولات، بایستی از تکنولوژی های پیشرفته بهره مند شد و آن هم متصل به دانش روز است؛ بنابراین زنجیره ای اینجا تشکیل می شود که علم، دانش و تکنولوژی به همراه مواد خام، منابع انسانی، تجهیزات و امکانات سبب خلق ثروت می شود.

رییس دانشگاه تهران خاطرنشان کرد: تشکیل چنین زنجیره ای در کشور گاهی مثبت و زمانی هم عملکرد ضعیفی داشته است؛ علاوه بر اینکه سوداگری هنوز هم در اقتصاد ایران حرف نخست را می زند.

وی با اشاره به پرهزینه بودن تولید و گرفتاری های زیاد آن در کشور اظهار داشت: دستگاه هایی که در امر تولید دخالت می کنند؛ بسیار متعدد بوده و منابع انسانی هم به دلیل قوانینی که در کشور است؛ برای بخش تولید محدودیت هایی ایجاد می کند.

رییس دانشگاه تهران در ادامه یادآور شد: همچنین زنجیره علم و دانش که در دانشگاه های کشور وجود دارد، بایستی به بازار متصل شوند اما متاسفانه تعریف ضعیفی از این زنجیره شده است.

وی در ادامه با بیان اینکه ورود سایر دستگاه های در مدیریت مراکز علمی و محدودیت هایی که ایجاد می کنند، سبب کاهش تحرک و خلاقیت دانشگاه های کشور می شوند، گفت:  از سویی دیگر نیز دستورالعمل ها و قوانینی که اتصال حوزه تکنولوژی و بازار را به دانشگاه وصل می کنند هم ضعیف هستند و بر همین اساس مشاهده می شود که گاهی در مراکزی عملکرد مناسب و مطلوبی به صورت جزیره ای داشته ایم.

نیلی احمدآبادی افزود: هر بخشی در کشور دارای توانایی های منحصر به فردی است اما اگر قرار باشد آنها را به صورت زنجیره ای از لحاظ نرم افزاری و سخت افزاری بهم متصل کنیم؛ مشاهد خواهیم کرد که عملکرد نامناسبی داشته و به قولی لنگ خواهند زد.

وی ادامه داد: معتقدم نیازمند مجلسی با تصویب قوانین مناسب، قوه قضاییه با پشتیبانی مطلوب و دولت و زیر مجموعه هایی هستیم که اولویت کارهایشان را صرف این بخش کنند و افرادی در مسوولیت های ذیربط قرار دهند که این مفاهیم را به خوبی شناخته و بتوانند آنرا پشتیبانی کنند.

رییس دانشگاه تهران اظهار داشت: بنابراین یک بخش نمی تواند به تنهایی کل این موضوع را مدیریت کند؛ البته هم اکنون بارقه های امید زیادی در مورد شرکت های دانش بنیان و پارک های علم و فناوری است و ورود بسیاری از دانشگاه ها در حوزه فناوری، امیدوار کننده بوده و نشان می دهد که اگر با مواردی که ذکر شد کمی بیشتر مورد توجه قرار گیرد؛ می توان شاهد یک جهش بزرگ بود.

لزوم تاکید رییس جمهوری بر سفارتخانه ها برای حمایت از شرکت های دانش بنیان

وی با تاکید بر اینکه  دانش بنیان بودن یعنی حرکت در مرزهای دانش و دستیابی به آخرین تکنولوژی ها و این امر نیز نیازمند مراودات بین المللی است، گفت: شرکت های دانش بنیان نیازمند بازاری دو سویه اعم از ورود مواد و دانش و یا صادرات محصول هستند؛ اما بازار ایران آنچنان بزرگ نیست که شرکت های کشورمان با تجهیز منابع تبدیل به شرکت های بزرگ بین المللی شوند.

نیلی احمدآبادی با اشاره بر اینکه شرکت های موفق دنیا توانایی پرداخت هزینه های دانش و  (R&D) را دارند و می توانند بر گستردگی بازارهایشان بیفزایند، افزود: در ایران به دلیل مسائل بین المللی، در حوزه تبادل اطلاعات،  دانش، مواد  و فروش، بازار محدود داریم که این هم یکی از معضلات اصلی شرکت ها برای رسیدن به آن بلوغی هستند که بتوانند روی پای خودشان بایستند و خودشان را گسترش دهند. {۶}

وی در ادامه با اشاره به ظرفیت دانشگاه ها و ضریب عملکرد آنها در این حوزه اظهار داشت: همه چیز نسبی است؛ یعنی باید دید کشور در سایر حوزه ها چقدر پیشرفت داشته است به طور نمونه نمی توانیم اقتصاد شرکت های دانش بنیان را مستقل از مسائل اقتصادی و تجاری و سیاسی کشور بدانیم چرا که اینها یک زنجیره متصل بهم بشمار می روند.

رییس دانشگاه تهران گفت: معتقدم دانشگاه های کشور در این زمینه به طور نسبی موفق تر بوده اند چرا که  فرهنگ کار دانش بنیان که همان تبدیل دانش به ثروت است هم اکنون درمراکز علمی به خوبی شکل گرفته است به گونه ای که شرکت های زایشی، نهادهای آموزش دهنده، قوانین و مقررات تشویقی دانشجویان و اساتید و حتی ارایه تسهیلات نسبت به ۱۰ سال گذشته بسیار تغییر یافته است.

وی با بیان اینکه دیگر مدیریت دانشگاه ها با این مفاهیم آشنا شده و به عنوان یک ارزش بدان می نگرند، خاطرنشان کرد: این در حالی است که زمانی اینها ضد ارزش بودند اما امروز ه به عنوان ارزش بشمار می روند و آن زنجیره آموزش، پژوهش، دانش و فناوری امروزه در دانشگاه ها به شکل خیلی بهتری به وجود آمده است؛ منتهی نگرانی عمده این است که بازار این شرکت که تشکیل می شوند، کجاست؟ چه افرادی به توسعه بازار این شرکت ها کمک می کنند.

نیلی احمدآبادی با اشاره بر اینکه در دنیا سفارتخانه ها در خدمت شرکت ها هستند، تصریح کرد: متاسفانه چنین وضعیتی در ایران شکل نگرفته و حتی  شرکت های دولتی هم که از همه امکانات و رانت ها و منابع استفاده می کنند، در مبادلات بین اللملی دچار مشکل هستند.

وی در ادامه با بیان اینکه عواملی همچون امید به آینده هم از جمله موضوعاتی است که فعالیت افراد کارآفرین را در این حوزه را محدود کرده است، اظهار داشت: مشکل دیگری هم که در دانشگاه ها وجود دارد این است که تعداد نسبتا زیادی از دانش آموختگان نخبه ترجیح می دهند برای ادامه تحصیل و یا کار به خارج از کشور بروند که این هم  معضل دیگری است که کشور،  مهمترین سرمایه اش را  که همان منابع انسانی است را از دست می می دهد.

رییس دانشگاه تهران گفت: معتقدم حکمرانی خوب و  اکوسیستم مناسب شرط نخست تحقق این عوامل بوده و در عین حال هم نباید از جزییات غافل شد و اگر تمامی اجزا دست به دست هم دهند قطعا آن رویای بزرگ به حقیقت می پیوندد.

وی با تاکید بر اینکه موفیقت یک شرکت دانش بنیان نیازنمند سالها زحمت و کوشش بوده و یکروزه نیست، یادآور شد: طی این دوران هر اقدامی و پیامی که متناقض با هدف شرکت های دانش بنیان باشند، می تواند سبب لطمه شود؛ لذا اگر حاکمیت و نظام می خواهد این اتفاق بیفتد، باید تمام این اجزا را کنار هم قرار دهد و با تصویب قوانینی ارزشمند از سایر دستگاه ها همچون وزارت امور خارجه، بانک مرکزی، شورای اقتصاد، شورای عالی امنیت ملی و غیره یاری بگیرد.

۱) سازمان بین‌المللی همکاری و توسعه اقتصادی، (OECD) عمده‌ترین سازمان بین‌المللی تصمیم‌گیرنده اقتصادی بوده و مقر اصلی آن در شهر پاریس فرانسه است.

۳ ) سازمان همکاری‌های اقتصادی آسیا-پاسفیک (APEC) یک گروه اقتصادی از کشورهای حاشیه اقیانوس آرام هستند که به منظور بهبود مناسبات اقتصادی و سیاسی با یکدیگر دیدار می کنند؛  این گروه دارای کمیته‌های اجرائی در زمینه های گسترده‌ای از مسائل، از ارتباطات تا شیلات است.

۳) http:// https://farsi.khamenei.ir/newspart-index?tid=۱۹۳۲

۴) https://www.msrt.ir/fa/news/۶۳۰۰۵

۵) https://farsi.khamenei.ir/speech-content?id=۳۴۱۶۲

۶) اصطلاح تحقیق و توسعه یا پژوهش و گسترش (به انگلیسی R&D، همچنین تحقیق و توسعه فنی یا تحقیق و توسعه فن‌آورانه)   عبارت است از رشته فعالیت‌های مشخصی در یک کسب و کار و بنا به تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه، پژوهش و گسترش به «کار خلاقانه‌ای گفته می‌شود که به‌طور سیستماتیک انجام می‌شود تا به دانش موجود بیفزاید و این دانش را برای ابداع کاربردهای تازه به‌کارببرد.