استعمار انگلیس همواره در طول تاریخ چشم طمع به خاک جنوب ایران داشت اما مردم شجاع و سازش‌ناپذیر این خطه با ایستادگی و پایمردی خود در مقابل این اندیشه و عمل باطل که به دنبال خدشه‌دار کردن یکپارچگی و اقتدار ایران بود، دلیرانه مقاومت کردند.

تاریخ پر فراز و نشیب ایران همواره نام مردانی را در دل خود ثبت کرده که فارغ از هر چیز جانشان را در دست گرفته و برای این آب و خاک کهن خون داده اند؛ مردانی که غیرتشان بی مثال و شجاعتشان بی مانند است. یکی از این مردان رییسعلی دلواری است که جان خود را در مبارزه با بیگانگانی همچون استعمارگران انگلیسی که چشم طمع به این آب و خاک داشتند، فدا کرد تا ایران همواره سربلند بماند. به همین دلیل سالروز شهادتش در تقویم به نام  «روز ملی مبارزه با استعمار انگلیس» نامگذاری شده است.

تثبیت موقعیت استعماری کمپانی هند شرقی

سیاست استعماری انگلیس در هند و آسیای جنوبی چنان اقتضاء می کرد که با کشورهای مجاور هندوستان به ویژه ایران که از لحاظ موقعیت جغرافیایی و دست داشتن به معابر هندوستان و قدرتی که در خاورمیانه داشت و همچنین بیش از دیگر کشورها مورد توجه انگلیس بود، روابط دوستی برقرار کند و از طریق روابط دوستانه مقاصد استعماری خود را پیش ببرد. در همین زمان بود که به علت فتوحات ناپلئون، اعتبار انگلیس دچار خطر شد و همین امر سبب شد که مدیران کمپانی هند شرقی درصدد برآیند تا موقعیت استعماری خود را با توجه به ضعف سلاطین قاجار و بی خبری دستگاه حکومتی هر چه بیشتر تثبیت کنند. به همین دلیل بود که سر جان ملکم از طرف فرمانفرمای هندوستان و پادشاه انگلیس به سفارت ایران آمد. وی در اوایل ربیع الثانی ۱۲۱۵ هجری به بندر بوشهر رسید. ملکم در این ماموریت موفق شد که قراردادی را با فتحعلی شاه به امضاء برساند که بر اساس آن بازرگانان انگلیس و هندی حق داشتند در خلیج فارس بدون پرداخت مالیات به کسب و تجارت بپردازند و کالاهای انگلیس مانند فولاد، آهن، سرب و امثال آنها را بدون پرداخت عوارض گمرکی وارد ایران کنند. در این دوره ملکم سه بار به ایران آمد که نتیجه انعقاد چنین امتیازاتی گسترش نفوذ استعماری انگلیس در ایران به ویژه جنوب بود.

مساله هرات و مقابله مردم جنوب با استعمار انگلیس

در نهم محرم ۱۲۳۳ هجری دولت انگلیس به بهانه محاصره هرات توسط محمد شاه قاجار وارد آب های سواحل بوشهر شد و شهر به تصرف نیروهای انگلیسی درآمد. لردپالمرستون به شاه ایران پیام داد که هر گونه تجاوز به هرات از نظر انگلیس به منزله عملیات خصمانه علیه کشور مزبور تلقی خواهد شد محمد شاه به ناچار به محاصره هرات پایان داد. اما مردم جنوب در مقابله با توسعه طلبی نیروهای انگلیسی واکنش نشان دادند. به این صورت که هنگامی که توماس میتلند خواست در کنار ساحل وارد بوشهر شود یک سرباز ایرانی به طرف او نشانه رفت و خواست که از ورود او به سکو جلوگیری کند. در همین حال انگلیسی دیگری جلو رفته و محکم به تفنگ فیتیله ای سرباز مشت کوبید همین امر سبب شد که مردمی که آنجا جمع شده بودند، خشمگین شده و با تکه های چوب و پاره سنگ، به انگلیس ها حمله کنند و تنها اقدام ملوانان قایق حامل فرمانده ناو بود که سبب شد اهالی بوشهر عقب نشینی کنند اما درگیری که بین آنها پیش آمد و به کشته شدن یک سرباز ایرانی و زخمی شدن چند تن دیگر منجر شد.

در همین زمان بود که شیخ حسن مجتهد بوشهر علیه متجاوزان حکم جهاد صادر کرد و مردم آنجا با رهبری باقر خان تنگستانی به سربازان انگلیسی مستقر در دفتر نمایندگی انگلیس حمله بردند که توانستند نیروهای انگلیسی را از شهر بیرون کرده و بار دیگر بوشهر به تصرف مردم درآمد. از آن تاریخ تا ۱۸۴۱ میلادی کنسولگری انگلیس در بوشهر به حالت تعطیل درآمد. این اتفاق نشان دهنده این بود که هرچند دولت مرکزی به دلیل ضعف، توانایی مبارزه با نیروهای خارجی را نداشت اما این مردم بودند که همواره مخالفت خود را نسبت به استعمار به هر طریق نشان می دادند.

تاخت و تاز به جنوب به بهانه هرات

بار دیگر که جنوب کشور به خصوص بوشهر عرصه تاخت و تاز سربازان انگلیسی درآمد در دوره ناصرالدین شاه بود که بار دیگر این امر به بهانه تسخیر هرات صورت گرفت که وقایع نگار خورموجی در ذکر این واقعه چنین آورده است: «در سنه ۱۲۷۳ به دستاویز امورات افغانستان که در حقیقت جزو رعیت قدیمه دولت ایرانند و به بهانه چند بادبان جهازات به مخاصمه و مجادله افراشتند. قریب پنجاه و چهار فروند جهاز که مشحون به ده دوازده فوج سواره و پیاده نظام و توپخانه و استعداد مالا کلام بود، غفلتاً بندر بوشهر را در ششدر مخاطره و محاصره انداختند».

پس از چند روز کشتی های جنگی و کشتی های سرباز بر انگلیسی لشکر دوم انگلیس را نیز به آب های بوشهر رساندند. این بار نیز مردم جنوب منتظر کمک از طرف حکومت مرکزی نشده و خود وارد میدان شدند و با نیروهای انگلیسی به نبرد پرداختند. در این زمان باقر خان تنگستانی و پسران خود و برادرزاده اش احمد شاه خان دوم بودند که شبانه وارد بوشهر شده و به کمک دریابیگی حاکم بنادر شتافتند.

با وجود کمک های مردم تنگستان و چاه کوتاه که داوطلبانه به نبرد با نیروهای بیگانه پرداختند و همچنین کمکی که از پایتخت رسیده بود به دلیل تفوق سربازان انگلیسی از لحاظ اسلحه بوشهر بار دیگر به تصرف آنها درآمد و افرادی که در مقابل نیروی انگلیسی مقاومت کردند، همان تنگستانی ها بودند که تفنگ های فیتیله ای داشتند و باقر خان تنگستانی و شیخ حسین چاه کوتاهی و مخصوصاً پسران باقر خان یعنی احمد خان و حسن خان در این جنگ رشادت بسیاری کردند و ۷۴۰ تن از سپاه انگلیس را هلاک کردند اما سرانجام تنگستانی ها شکست خوردند. باقر خان به نزد شجاع الملک می رود و احمد خان فرزند وی در جنگ کشته می شود.

نفوذ دولت استعماری انگلیس در ایران از این زمان به بعد چنان گسترش یافت که آنان موفق شدند تا امتیازات عدیده ای از جمله فروش دخانیات در ایران، امتیاز بانک شاهنشاهی و ... را از دولت قاجاریه دریافت کنند و هر چه بیشتر بر این آب و خاک دست اندازی کنند.

مبارزه رییسعلی دلواری با استعمارگران

پس از اینکه کودتای ضد انقلابی لیاخوف روسی علیه مشروطه خواهان به استقرار دیکتاتوری محمدعلی شاه قاجار انجامید، کانون مقاومت علیه استبداد صغیر در بوشهر به وجود آمد و رییسعلی دلواری و همرزمان وی از تنگستان و دشتی در یک هجوم ناگهانی بوشهر را در دست گرفتند اما این اتفاق برای دولت انگلیسی ها گران آمد. به همین دلیل شروع به سرکوب عناصر انقلابی کردند اما رییسعلی فعالیت گسترده تری علیه منافع انگلیسی ها در جنوب ایران آغاز کرد. انگلیسی ها احمد خان دریا بیگی حاکم دست نشانده بوشهر را برای سرکوب رییسعلی تحریک کردند اما حملات او با مقاومت شجاعانه رییسعلی و یارانش دفع شد.

سرانجام در کشاکش جنگ جهانی اول انگلیسی‌ها در ۱۷ مرداد ۱۲۹۴ خورشیدی بوشهر را اشغال و در بیست و دوم همین ماه‌ با چندین ناو جنگی و صدها سرباز هندی و انگلیسی به منطقه تنگستان یورش بردند. رییسعلی که از قبل خبر حمله به دلوار را شنیده بود بلافاصله اقدام به خارج کردن زنان و کودکان از دلوار و پناه دادن آنان در کوه های اطراف کرد و خودش به همراه دیگر مبارزان تنگستانی و دشتی به قوای انگلیسی در بوشهر حمله کردند و به آنها شبیخون زدند که با هر شبیخون تلفات سنگین انسانی به این نیروها وارد آوردند. سرانجام در جریان یکی از این حملات رییسعلی در ۱۲ شهریور ۱۲۹۴ خورشیدی از پشت سر هدف گلوله یکی از همراهان خائنش قرار گرفت و به شهادت رسید.