مهدی احمدی
 
حاج معین‌التجار بوشهری به عنوان تاجری سرشناس و یکی از نمایندگان ترقی‌خواه مجلس در دوره قاجاریه محسوب می‌شد که نقش مهمی در تاسیس بانک ملی و شورای عالی تجارت و همچنین رونق مدرسه سعادت بوشهر داشت و در سرمایه‌گذاری برای ایجاد صنایع ملی پیشگام بود.

خاندان معین ­التجار بوشهری یکی از خاندان های مشهور و سرشناس بندر بوشهر بودند که نقش بسیار مهمی در تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران دوره قاجار ایفا کردند. این خاندان به لحاظ حضور در صحنه ­های سیاسی و حرکت ­های اجتماعی و همچنین فعالیت­ های اقتصادی به مراتب نقشی پررنگ در ایران دوره قاجاریه و حتی بعدها در دوران پهلوی داشته اند. چهره برجسته این خاندان حاج محمدمعین ­التجار بوشهری است که سدیدالسطنه در سفرنامه خود، چگونگی کسب قدرت از سوی او را به طور کامل توضیح داده است. [۱]

 

تولد و جایگاه اجتماعی

حاج محمد بوشهری، ملقب به معین ­التجار و مشهور به حاج محمد دهدشتی در ۱۲۳۸ خورشیدی در بوشهر متولد شد. [۲] وی در دوره پیشامشروطه نیز از بازرگان بسیار معروف ایران بود. جایگاه اجتماعی و اقتصادی وی بر کسی پوشیده نبود، یک قلم از اقدامات او در این دوره، تأسیس «کمپانی تجارتی ایران» بود که آن را در بوشهر به ثبت رساند و همچنین در این دوره املاک و مستغلات زیادی در خوزستان داشت. [۳] 

اینکه سید محمد کمره ­ای، او را اعجوبه­ ای در کار اقتصادی دانسته است [۴] و فریدون آدمیت، او را یکی از نمایندگان ترقی­خواه و رادیکال مجلس دوره اول شورای ملی ایران و هم­ردیف بزرگانی چون احتشام ­السلطنه، شیخ ابراهیم زنجانی و صنیع ­الدوله [۵] قرار می­ دهد، نشان می­ دهد که معین­ التجار بوشهری تنها یک تاجر سرشناس نبود و علقه ­های بسیاری، او را با رویدادهای سیاسی – اقتصادی ایران، در دوره قاجار، مرتبط ساخت.

 

مخالفت با استبداد

معین التجار در دوره مظفرالدین شاه در تحولات سیاسی، اقتصادی ایران حضور فعالی داشت. در این زمان تجار سراسر کشور و از جمله بوشهر سعی کردند تا با اتحاد با یکدیگر جهت کسب منافع بیشتر با تصمیمات استبدادی حکومت مخالفت کنند. از جمله یک بار در نیمه ۱۳۱۷ قمری که حکومت در قوانین و تعرفه های گمرکی تغییراتی بدین قرار ایجاد کرد که مالیات گمرکی را از صدی ۲ درصد به صدی پنج درصد برساند، تجار بوشهر با تجار شهرهای بزرگی چون تهران، مشهد، اصفهان، تبریز و شیراز همدست شدند و مخالفت خود با این تعرفه جدید را اعلام کردند.[۶] اگر چه سرانجام آنها قوانین تعرفه ای جدید را پذیرفتند و تاجران بزرگی چون معین التجار کالاهای خود را طبق تعرفه جدید از گمرک ترخیص کردند اما آنها به خاطر حفظ منافع خویش هم که شده بود با هم متحد شدند و قبل از مشروطه حضور فعالی از خود به نمایش گذاشتند.

 

فعالیت در دوره مشروطه

در دوره مشروطه که افق­ های نوینی در تاریخ مردم ایران گشوده شد، تجاری چون معین­ التجار بوشهری نیز از توان بالای اقتصادی خود در راستای تعالی موقعیت سیاسی بهره­ مند شدند. وی در این دوره به تهران رفت. یکی از نشانه های قدرتمندی و نفوذ بالای معین التجار در عصر مظفری این بود که همانند عصر ناصری دوباره توانست امتیاز فروش خاک سرخ جزیره هرمز را به دست آورد. در ۱۳۱۴ قمری معین ­التجار متصدی بهره ­برداری از امتیاز معادن خاک سرخ هرمز و توابع آن شد و خود او نیز ادعا کرد که این انتقال امتیاز را به تأیید دولت نیز رسانیده است. [۷]

  معین التجار بوشهری در کنار سیدضیاء الدین طباطبایی
تلاش برای تاسیس بانک ملی

معین­ التجار پس از ورود به مجلس اول شورای ملی ایران در راستای ترفیع وضعیت اقتصاد ملی ایران، بیکار ننشست و برای این منظور، پس از مبارزه با لایحه­ استقراض از روس، تلاش خود را در کنار نمایندگان همدل آغاز کرد. او با همکاری دیگر نمایندگان در جلسه­ هشتم شوال ۱۳۲۴ قمری، تأسیس بانک ملی در صحن مجلس را اعلام و در ذیحجه ۱۳۲۴ قمری فرمان تأسیس آن بانک مشتمل بر ۱۲ فصل صادر شد. در بیشتر منابع این دوره، بر نقش پررنگ معین التجار در پی­گیری این خواسته ملی، تأکید شده است.  

 

تجارت و امور گمرکی

حوزه ­های دیگر مورد علاقه معین­ التجار برای انجام فعالیت ­های اقتصادی، تجارت و امور گمرکی بود که از همان ابتدای ورود به عرصه اقتصاد دنبال شد. معین التجار در جهت گسترش تجارت خارجی و کسب سرمایه و درآمد بیشتر، ساخت و تجهیز اداره گمرک بوشهر، انبارها و امکانات آن را در دستور کار قرار داد. به قول سدیدالسلطنه: «اداره گمرکی بوشهر از امینه معظم له است.»[۸] گمرک بوشهر که از املاک پر درآمد وی بود در دوره قاجار در اجاره وزارت گمرک، وزارت مالیه و گاهی خزانه داری کل قرار داشت که همواره وی این اجاره را دریافت می کرد. [۹]

 

حضور در دوره سوم مجلس

معین التجار که در دوره­ سوم مجلس شورای ملی هم از طرف مردم بوشهر به وکالت انتخاب شد، از چهره ­های موجه و با نفوذ مجلس به حساب می ­آمد و پس از حضور در مجلس به عضویت در حزب اعتدالیون درآمد. طبق اسناد خانواده­ انصاری، او به همراه افراد سرشناسی چون معاون الدوله غفاری، دهخدا، سیدصادق طباطبایی، معاضدالسلطنه، نصرت السلطان انصاری، مرتضی قلی خان نائینی و علی محمد دولت آبادی بابت عضویت بین سال های ۱۳۲۹ تا ۱۳۳۰ قمری مبالغی را به کمیته مرکزی حزب پرداخته بودند. [۱۰] بعد معین التجار از افراد فرقه خود مبنی بر این که وی را قابل وکالت دانسته و انتخاب کرده اند، اظهار تشکر می کند و در مقابل افراد فرقه اعتدالیون سوگند می خورد که اگر متحمل همه خسارات هم شود، باز نگذارد تا اکثریت کاندیدها را دیگر فرقه ها ببرند. [۱۱]

 

سرمایه‌گذاری برای ایجاد صنایع ملی

در دوران خسارت ­بار جنگ جهانی اول که شرایط سختی بر مردم ایران حاکم بود، برخی سرمایه ­داران ایران درصدد برآمدند تا بخشی از سرمایه خود را در راه ایجاد صنایع ملی، سرمایه­ گذاری کنند. از جمله این افراد، معین­ التجار بوشهری بود که همانند امین الضرب که از طبقه­ سرمایه­ دار نوظهور ایران بودند در صدد برآمد تا قسمتی از سرمایه خود را در صنایع ملی سرمایه گذاری کنند. به همین خاطر کارخانه ابریشم بافی امین الضرب را که حدود ۳۰۰ هزار تومان خرج برداشته بود به مبلغ ۹۰ هزار تومان خریداری کرد اما او هم با توجه به مسایل و مشکلات بین المللی و داخلی نتوانست در این سرمایه گذاری موفق شود. چون وسایل و امکانات لازم جهت سودآوری از این کارخانه را نداشت و مجبور به مذاکره با بانک استقراضی شد اما از نتیجه این مذاکرات اطلاعی در دست نیست.

بنا بر گفته­ رییس بانک استقراضی در ۱۸ ژوئیه ۱۹۱۶ میلادی پس از ۲ ماه قسمت برق این کارخانه از کار افتاد و سرانجام معین التجار، امین الضرب و دیگر تجار و سرمایه گذاران ایرانی قادر به رقابت با سرمایه گذاری های خارجی نشدند. به دلیل جریان سریع تحولات سیاسی ایران و تبدیل ایران به یک منطقه جنگی و از دست رفتن استقلال سیاسی به خاطر بی کفایتی پادشاهان، صنایع داخلی رو به انهدام و تخریب رفتند و طبقه بورژوازی نوظهور هم که درصدد سرمایه گذاری قسمتی از سرمایه های خود در صنایع ملی بودند، سقوط کرد. [۱۲]

 

ریاست شورای عالی تجارت

معین التجار به دلیل قدرت و نفوذ سیاسی و اقتصادی بالایی که پیدا کرده بود در نهادهای اقتصادی و سیاسی دوره احمدشاه نقش فعالی داشت، از جمله با تشکیل شورای عالی تجارت در آن عهد، وی به ریاست آن انتخاب شد. این شورا دارای ۶ عضو از طرف تجار، که به انتخاب خود آنان معین می شد و ۶ عضو دیگر از طرف دولت بود. اعضاء در کارهای اقتصادی کشور اظهارنظر می کردند و به رفع مشکلات تجاری مملکت می پرداختند. این شورا هفته ای یک بار تشکیل جلسه می داد. معین التجار همچنین در این مقطع عامل مصالحه و واسطه میان تاجران و دیگر اصناف با دولت و مأموران دولتی بود. [۱۳]

 

ضامن برافراشته شدن پرچم ایران

یکی دیگر از اقدامات معین التجار در اواخر عهد قاجار که باز هم نشان دهنده جایگاه سیاسی و اقتصادی اوست، این بود که او ضامن برافراشته بودن پرچم ملی ایران در نقاط جنوبی محسوب می شد.   او در املاک خود که تقریباً بیشتر قسمت های جنوبی ایران از خوزستان، بندرعباس، ممسنی و بوشهر را شامل می شد، بابت جلوگیری از جایگزینی پرچم بیگانگان به جای پرچم ملی ایران، سالیانه مبلغی حدود ۱۰۰ تومان اجاره دریافت می کرد.

 

کمک‌های مالی به مدرسه سعادت بوشهر

بوشهر یکی از نخستین شهرهای ایران است که مدارس علمی به سبک جدید در آن تأسیس شده است. مدرسه­ سعادت مظفری در ۱۳۱۷ قمری تأسیس شد. [۱۴] تجار بوشهری از همان ابتدا از تأسیس مدرسه سعادت حمایت کردند و با ارشاد آنان و همکاری مردم خیر و معارف پرور، کار مدرسه رونق گرفت. به نحوی که در ۱۳۱۸ قمری تعداد دانش آموزان مدرسه به ۳۵۰ تن بالغ شد. خانه ای که مدرسه در آن تشکیل شده بود، گنجایش این تعداد دانش آموز را نداشت، از این رو قطعه زمینی را که مربوط به معین التجار بود به مدرسه اختصاص دادند. [۱۵]

تاجران بوشهر برای رفع مشکل مالی مدرسه، انجمنی با عنوان «وکلای مجلس» را به وجود آوردند که متشکل از سه تن از تجار و میرزا یانس ارمنی معاون ایرانی گمرک بوشهر بود. فرد پنجم هم فردی به نام سروش الملک بود که در مسوولیت ریاست پستخانه قرار داشت. این مجلس هر هفته یک بار تشکیل می شد و از افراد فرهنگ دوست، بخصوص تجار، جهت رونق امور فرهنگی، آموزشی و مالی مدرسه دعوت به همکاری می کرد. نخستین فردی که اعلام آمادگی کرد و بیشترین کمک مالی را به مدرسه انجام داد، حاج محمد معین التجار بود که ماهیانه ۱۰ تومان به مدرسه کمک می کرد. این کمک های وی سال های متوالی ادامه پیدا کرد. [۱۶]

 

درگذشت

سرانجام، معین ­التجار در ۱۳۱۲  خورشیدی در تهران درگذشت. [۱۷] البته مسیر فعالیت­ های اقتصادی خاندان او به کمک فرزندانش در سال­ های بعدی تداوم یافت.

 

منابع:

[۱]  . سدیدالسلطنه  مینابی، محمد علی خان، سفرنامه سید السلطنه «التدقیق فی سیر الطریق»، تصیح و تحشیه احمد اقتداری، تهران :انتشارات بهنشر، ۱۳۶۲.

[۲]  .شیرین­کام، فریدون و ایمان فرجام نیا، سرگذشت پنجاه کنشگر اقتصادی ایران، تهران، نشر فرهنگ صبا، ۱۳۹۳

[۳]  . همان منبع،

[۴]  . کمره­ای، سیدمحمد، روزنامه خاطرات سیدمحمد کمره­ای، به کوشش محمد جواد مرادی نیا، تهران، انتشارات اساطیر، ۱۳۸۴

[۵]  . آدمیت، فریدون، ایدئوژی نهضت مشروطیت ایران، تهران، نشر گستره، ۱۳۸۷

[۶]  . سعیدی سیرجانی، پیشین،

[۷]  . وثوقی، محمدباقر و زهرا حاتمی «امتیاز بهره­ برداری از معادن خاک سرخ هرموز»، مجله گنجینه اسناد، ش ۸۴، زمستان ۱۳۹۰

[۸]  .  سدیدالسلطنه، سفرنامه سدیدالسلطنه،

[۹]  . عاقلی، محمدباقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، جلد اول، تهران، نشر گفتار، ۱۳۸۰

[۱۰]  . ورهرام، غلامرضا: تاریخ سیاسی و سازمان های اجتماعی ایران در عصر قاجار، چاپ دوم، تهران، معین، ۱۳۶۹

[۱۱]  . خاطرات و اسناد مستشارالدوله صادق (مجموعه سوم راپرت های پلیس مخفی از شایعات شهری)، به کوشش ایرج افشار، بی جا، انتشارات طلایه، ۱۳۶۷

[۱۲]  . عیسوی، چارلز، تاریخ اقتصادی ایران، ترجمه یعقوب آژند، تهران: گستره،  ۱۳۶۲.

[۱۳]  . همان منبع، 

[۱۴]  . سالنامه فرهنگ بنادر جنوب، مهرماه ۱۳۳۷

[۱۵]  . رزمگیر، علیرضا: «مدرسه سعادت مظفری»، مجله آینده، سال دوازدهم، شماره ۱۱ و ۱۲، بهمن و اسفند ۱۳۶۵

[۱۶]  . دشتی، احمد: «نقش تجار در مدرسه سعادت»، مجموعه مقالات مدرسه سعادت بوشهر از چند زاویه، بوشهر، مرکز بوشهر شناسی، ۱۳۷۸

[۱۷]  . شیرین­کام، پیشین،