مرضیه موسوی

چهارسوی میدان بهارستان، در دوره‌های تاریخی مختلف کشور، حوادث مهمی را به خود دیده است؛ از ترور ناموفق محمدعلی شاه در مقابل عمارت مسعودیه که بهانه‌ای بود برای قلع و قمع مشروطه خواهان تا ترور حسنعلی منصور مقابل ساختمان مجلس شورای ملی و کلید خوردن قصه‌ای به نام انقلاب اسلامی. محله بهارستان رویدادهای مهمی را در تاریخ خود ثبت کرده که اغلب آن حول میدان بهارستان می‌چرخد. کافیست سری به اطراف این میدان بزنید تا احساس کنید روی خطوطی از تاریخ قدم می‌زنید و از فاصله‌ای نزدیک‌تر با آن مواجه می‌شوید.

*** بهارستان و باغ‌های همیشه سبزش

بهارستان تا قبل از ایجاد حصار ناصری، بیرون از دروازه‌های دارالخلافه قرار داشت. باغ‌های بزرگ و سرسبزی در این محدوده از حاشیه شهر به چشم می‌خورد که باغ نگارستان تنها یکی از آن‌هاست. اغلب این باغ‌ها خیلی زود از بین رفتند و جای خود را به عمارت‌های تازه تاسیس دادند. وجود ساختمان مجلس در میدان بهارستان، آن را به یکی از سیاسی‌ترین میدان‌های شهر تهران تبدیل کرده است.

یکی از مهمترین رخدادها، تشکیل اولین مجلس قانون‌گذاری کشور در ضلع شمالی میدان بهارستان است. مجلس شورای ملی که نتیجه سال‌ها مبارزه مشروطه‌خواهان بود برای اولین بار در این میدان و در عمارت میرزاحسین‌خان سپه‌سالار برپا شد. دو مجسمه شیر برنزی، شمشیر به دست در دوره مظفرالدین شاه درست بالای ورودی ساختمان مجلس شورای ملی قرار داشتند و نماد «عدل مظفر» بودند. این دو مجسمه این روزها در ورودی ساختمان موزه مجلس در عمارت سپه سالار قرار دارد.

*** ترورهای مهم تاریخ که در این نقطه از تهران رخ داده‌اند

 ترور نافرجام محمدعلی‌شاه در مقابل عمارت مسعودیه در بهارستان، یکی دیگر از رخدادهای تاریخی میدان بهارستان است؛ محمدعلی‌شاه از مخالفان مشروطه بود و یکی از روزها که برای گردش به سمت دوشان‌تپه روانه بود، دو نارنجک دستی به سمت کاروان شاه پرتاب شد. محمدعلی‌شاه از این حادثه جا سالم به در برد. اما همین ترور نافرجام بهانه‌ای شد برای او تا مجلس شورای ملی را به توپ ببندد و روزگار تاریک مشروطه‌خواهان آغاز شود. استبداد صغیر، از این دوره در کشور آغاز شد و مجلس شورای ملی برای مدتی تعطیل.

میرزاعلی اکبر خان اتابک، صدر اعظم دوره محمدعلی‌شاه هم در دوره صارت این پادشاه، درست در مقابل ساختمان مجلس در حال ترک این ساختمان بود که ترور شد و بعد از اصابت ۳ گلوله به بدنش، در دم جان سپرد. اما این‌ها تنها ترورهای رخ داده در بهارستان نبود و مدت‌ها بعد حسنعلی منصور، نخست‌وزیر دوره پهلوی دوم هم درست در مقابل ساختمان مجلس شورای ملی توسط نیروهای مجاهدین اسلام ترور شد و جان خود را از دست داد.

میدان بهارستان و مجلس شورای ملی، در دوران نخست‌وزیری دکتر مصدق هم بارها شاهد تظاهرات علیه دولت مصدق بود. به نظر می‌رسد اهمیت سیاسی بهارستان همچنان به قوت خود باقی است و همچنان بعد از چندین دوره فعالیت مجلس شورای ملی و بعد از آن مجلس شورای اسلامی در جوار این میدان، بهارستان محلی است برای اعتراض‌های صنفی و مردمی و بیان مطالبات آن‌ها.

*** اولین مجلس قانون گذار ایران

ساختمان مجلس شورای ملی که بعدها به نام مجلس شورای اسلامی تغییر کرد، علاوه بر اهمیت سیاسی و تاریخی، ساختمانی با ارزش‌های معماری است. مجلس شورای ملی که برای اولین بار در خانه میرزاحسین‌خان سپه سالار تشکیل شد، ساختمانی با آیینه کاری و گچبری و آجرکاری است. تالار آیینه این ساختمان یکی از دیدنی‌ترین تالارهای آیینه تهران قدیم است. موزه ملی مجلس شورای اسلامی در این ساختمان دایر شده و در آن می‌توانید سراغی از صحن مجلس شورای ملی با همان میز و نیمکت‌ها و تریبونی که در گذشته داشت، بگیرید.

نام و نشان و مشخصات نمایندگان مجلس، از اولین دوره تشکیل مجلس شورای ملی تا کنون در دیوارهای این موزه به چشم می‌خورند و در زیر زمین موزه مجلس، علاوه بر تندیس آیت الله مدرسه و همچنین دیگر افراد اثرگذار جنبش مشروطه، اسناد و عکس‌هایی از این دوران به نمایش گذاشته شده است. زندانی که آیت الله مدرس در آن حبس شده بود و همچنین موزه مردم شناسی‌ای در کنجی از این موزه ایجاد شده که به جذابیت‌های آن اضافه کرده است. موزه ملی مجلس درست در کنار ساختمان جدید و محوطه مجلس شورای اسلامی قرار دارد.

*** مدرسه و مسجد سپه سالار

مدرسه و مسجد سپه سالار درست دیوار به دیوار ساختمان مجلس، در میدان بهارستان قرار گرفته است. این مدرسه علمیه و مسجد یکی از زیباترین معماری‌های اماکن مذهبی تهران را دارد. استفاده از کاشیکاری و مقرنس و ازاره‌هایی که به سنگ‌ها  و ستون‌ها جان داده‌اند، نها گوشه‌ای از این معماری است. با ورود به حیاط این مسجد، معماری قرینه‌ای که در اغلب اماکن مذهبی دوره قاجار می‌توان دید را به چشم می‌بینید. ازاره‌های دور تا دور حیاط، شکوه و جلوه زیادی به این محوطه داده است. یکی از بهترین وجوه معماری در این مسجد و مدرسه تاریخی که به دست میرزاحسین خان سپه سالار احداث شده، سقف شبستان مسجد است که ترکیبی از مقرنس و پنجره‌های چوبی را به نمایش می‌گذارد. حجره‌های مسجد و مدرسه سپه سالار سال‌هاست در اختیار طلاب قرار دارد تا در حین تحصیل، در آن سکونت داشته باشند و به محل تحصیل خود نزدیک باشند. کتابخانه مسجد سپه سالار هم از دیگر دیدنی‌های این مجموعه است.

*** ظهیرالاسلام و چاپخانه‌های قدیمی‌اش

خیابان ظهیرالاسلام و چاپخانه‌های قدیمی آن خیابانی است که بزرگترین و قدیمی‌ترین چاپخانه‌های کشور در آن دایر شدند. اغلب افرادی که در این چاپخانه‌ها به کار مشغول بودند و البته صاحبان چاپخانه‌ها، افرادی با گرایش‌های مذهبی بودند. در دوره انقلاب اسلامی، اعلامیه‌ها و کتاب‌های ممنوعه در همین چاپخانه‌ها تکثیر می‌شد و برای همین هم سر و کار ساواک زیاد به این خیابان می‌افتاد. این خیابان بعد از انقلاب محلی بود برای خرید کارت پستال‌های تبریک سال نو و بعدها محلی برای فروش سر رسید و کارت‌های تبریک و حتی کارت‌های دعوت.

خیابان ری و چهارراه سرچشمه دیگر خیابانی است که راه به بهارستان می‌برد و قدیمی‌ترین محله‌ها و کوچه‌های تهران را پیش پایتان می‌گذارد. درست در نزدیکی این میدان محله ایران قرار دارد و دو مدرسه رفاه و علوی که حوادث مهمی در دوره انقلاب در این دو مدرسه رقم خورده است. خیابان بهارستان تا دوره پهلوی دوم، کافه‌های معروفی هم داشت. از جمله کافه لقانطه که این روزها دیگر اثری از آثار آن باقی نمانده است.

*** دیدنی‌های اطراف بهارستان

کافیست در میدان بهارستان چند متری به سمت خیابان دانشسرا بروید تا به باغ نگارستان برسید؛ باغی قاجاری که روزگاری اولین مدرسه صنایع مستظرفه در آن دایر شده بود و کمال الملک آن را مدیریت می‌کرد. سال‌ها بعد پروین اعتصامی برای مدت کوتاهی مسئول کتابخانه‌اش بود و این روزها علاوه بر موزه مکتب کمال الملک، آثار موزه‌ای مختلفی از جمله آیینه‌کاری‌های منیر فرمانفرمایان در آن به نمایش گذاشته شده است.

درست پشت این باغ، در محوزه ساختمان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی موزه هنرهای ملی با ظریف‌ترین هنرهای ایرانی و اسلامی میزبان علاقه‌مندان است. عمارت مسعودیه هم از دیگر دیدنی‌های تاریخی اطراف این میدان است. در خیابان ظهیرالاسلام،‌ خانه موزه استاد صبا انتظارتان را می‌کشد. دفتر حزب جمهوری اسلامی در نزدیکی این میدان قرار دارد و چندین سال است که به موزه و مرکز فرهنگی شهدای سرچشمه تبدیل شده است؛ مرکزی که در آن علاوه بر یادمان شهدای هفتم تیر، آثار نقاشی و نقاشی خط و هنرهای تجسمی هنرمندان معاصر به نمایش گذاشته شده است. قدم زدن در میدان بهارستان، قدم زدن در دل تاریخ دو قرن اخیر تهران است و مرور وقایع مهمی که روزگاری در همین خیابان‌ها رخ داده‌اند./ ایرنا