شیخ جعفر کاشف الغطاء از عالمان و فقیهان دوره قاجاریه بود که نظریه‌های مهمی در فقه دارد. او کتاب‌های ارزنده‌ای در رد اخباری‌ها و وهابیان تالیف کرد و منشا خدمات بسیاری برای جامعه اسلامی شد.

شیخ جعفر کاشف‌الغطاء معروف به شیخ اکبر در ۱۱۵۶ قمری در نجف به دنیا آمد. وی از همان اوان کودکی به تحصیل علوم دینی پرداخت. در آغاز مقدمات را نزد پدر خود آموخت و سپس از محضر درس بزرگانی همچون وحید بهبهانی، سید مهدی بحرالعلوم طباطبایی، شیخ مهدی تقی دورقی نجفی و شیخ محمد مهدی فتونی عاملی نجفی بهرمند شد.

سفرها و کسب تجربه

کاشف الغطاء ۲ بار به حج رفت. در ۱۲۲۲ قمری به ایران آمد و از شهرهای تهران،  اصفهان، قزوین، یزد، مشهد و رشت دیدار کرد و در همه‌جا از طرف مردم و علما به گرمی پذیرفته شد. جماعات و اجتماعات باشکوهی ترتیب داد و در همه‌جا با مردم سخن گفت. شیخ در زمان سفر به ایران در اوج شهرت و اقتدار دینی و سیاسی بود. در تهران به دیدار فتحعلی‌شاه قاجار رفت و در این دیدار شخصاً کتاب کشف الغطاء را به شاه تقدیم کرد و برای جهاد با کافران و گردآوری سربازان و ستاندن مالیات و زکات از مردم به منظور سامان دادن سپاه، اجازه رسمی به او داد.  این فتوا در جریان جنگ اول ایران و روسیه صادر شد.

شخصیت علمی و سیاسی

کاشف‌الغطاء از رهگذر تشیع با ایران و ایرانیان در ارتباطی نزدیک بسر می‌برد، مردی بود از بسیاری جهات توانا، نیرومند و شگفت‌انگیز. در ارتباط با نفوذ سیاسی با پادشاهان و فرمانروایان ارتباطی نزدیکی داشت و همه به فرمان او سر می‌نهادند. به همین دلیل بود که در ۱۲۲۷ قمری  برای پایان دادن به جنگ های مرزی میان ایران و عثمانی از وجود او بهره برده شد.

کاشف الغطاء به دلیل احاطه‌ای که بر دانش‌های اسلامی داشت به عنوان شیخ‌المجتهدین معروف شد. حتی خود وی ادعا کرده است که «اگر کتب فقه همه را بشویند من از حفظ و ضبط از طهارت تا دیانت را می‌نویسم».

فتوای جهاد در جنگ ایران و روس

کاشف‌الغطاء هیچ وقت حکومت وی را حکومتی اصیل و اسلامی نمی‌دانست و این اجازه را به شاه نمی‌داد که حکومت خود را بدون تایید علمای دینی و فقها مشروع جلوه دهد. او استدلال می‌کند که در صورت حمله کافران به سرزمین‌های اسلامی، بر امام واجب است که به دفاع از آن بپردازد و به تبع آن مردم هم نیز باید به حمایت از امام اقدام کنند اما در صورتی که امام حضور نداشته باشد، مجتهدان باید انجام این امر را بر عهده بگیرند، در صورتی که مجتهدی هم وجود نداشته باشد در این صورت لازم است که افراد با تدبیر صاحب رای و سیاستمدار به این امر اقدام کنند و اگر یک فرد هم که از عهده این کار برآید بر او واجب است که به مبارزه با دولت خارجی بپردازد. بر مردم هم واجب است که به همکاری و همراهی وی اقدام کنند، همکاری نکردن مردم، مساوی با ستیز با امام، پیامبر(ص) و خداوند است.

کاشف‌الغطاء در جنگ های ایران و روسیه، فتوای جهاد علیه متجاوزان را که همواره به دنبال منافع خود در کشوری مسلمان بودند، صادر کرد. او به فتحعلی‌شاه اجازه می‌دهد که ریاست و رهبری جنگ با کفار را برعهده بگیرد. وقتی که روس ها، ایران را مورد تاخت تاز خود قرار می دهند، کاشف‌الغطاء، دربار را که از نظر وی شایستگی و مشروعیت حکومت بر سرزمین اسلامی را نداشت، به عنوان رهبریت جهاد گماشت. کاشف‌الغطاء با وجود اینکه رهبریت جهاد را به شاه واگذار کرده بود اما همواره بر عدم مشروعیت ذاتی حکومت وی، تاکید می‌کرد.

در واقع کاشف‌الغطاء میان فرمانبرداری از خلیفه، پیامبر خدا و پادشاه تفاوت قائل بود. وی فرمانبرداری از خلیفه را امری ذاتی مطرح کرد و فرمانبرداری از پادشاه را امری عرضی می دانست. وی به منظور تایید رهبریت جهاد بوسیله فتحعلی شاه و عباس میرزا، نامه ای جداگانه منتشر کرد و در آن اصالت رهبری در جهاد را از آن مجتهدان دانست، به تبع آن شاه و ولیعهدش را از فرمانبرداران خود معرفی کرد.

مقابله با اخباریون

مقابله کاشف الغطاء با اخباریون یکی از کارهای بزرگ وی محسوب می شود. در آن دوران اخباریه تحت رهبری فردی به نام میرزا محمد اخباری معروف به «عدو العلما» بودند که شخصیتی بسیار جنجالی داشت. در حقیقت کار بزرگ شیخ جعفر کاشف الغطا ایستادگی در برابر میرزا محمد اخباری بود که توانست تشیع را از خطر اخباری گری رهایی بخشد.

آیت الله وحید بهبهانی استاد شیخ نیز مبارزات طولانی با اخباریون داشت اما متاسفانه در زمان شیخ جعفر این فرقه جانی دوباره گرفت. شیخ نیز به پیروی از استادش، مناظرات فراوانی با آنها داشت و ۲ رساله در رد میرزا محمد اخباری نوشت و حتی کارش با میرزا به مباهله کشید که البته انجام نشد. همچنین کتاب منهاج الرشاد یکی از کتاب هایی است که در رد آیین وهابیت به زبان عربی نوشت که به فارسی هم ترجمه شده است.

خدمت به اسلام

کاشف‌الغطاء مرجعیت و زعامت مسلمانان را در همه سرزمین‌های شیعه در اختیار داشت و اقدامات بسیاری را در دفاع از نجف در برابر حملات مداوم وهابی‌ها، وساطت و برقراری صلح میان دولت‌های قاجار و عثمانی، عراق، مقابله با فرقه اخباری‌گری، صدور فتوای جهاد و اقدامات دیگر انجام داد.

آثار و تالیفات

از مهمترین آثار این اندیشمند می توان به «کشف الغطاء عن مبهمات الشریعة الغراء» اشاره کرد که از برترین آثار فقهی شیعه امامیه در عقاید، فقه، اصول و سیاست است. شیخ جعفر پس از تالیف این کتاب بود که به «کاشف‌الغطاء» شهرت یافت. این کتاب در سه فن تالیف شده: فن نخست مربوط به اصول اعتقادی مثل توحید، عدل، نبوت، امامت و معاد، فن دوم مربوط به اصول فقه‌ و فن سوم مربوط به فروع فقهی است که از بخش طهارت شروع می‌شود و به فصل جهاد پایان می‌پذیرد.

همچنین کتاب های «عقائد الجعفریة فی اصول الدین»، «اثبات الفرقة الناجیة من بین الفرقة الاسلامیه»، «بغیة الطالب، در طهارت و نماز»، «غایة المامول فی علم الاصول»، «شرح الهدایه للطباطبائی»، «الحق فی تصویب المجتهدین و تخطئه الاخباریین» و «رساله منهج الرشاد لمن أرادَ السداد» از دیگر نوشته های کاشف الغطاء به شمار می رود.

درگذشت

سرانجام شیخ جعفر کاشف الغطا، پس از عمری سرشار از خدمت به مکتب و امت اسلام در ۱۲۲۸ قمری چشم از جهان فروبست و در یکی از حجره های مدرسه ای که خود بنا کرده بود، به خاک سپرده شد.

منابع:

پرخاش، فرشته. «سیر تحول تئوری سیاسی شیعه در دوره امامت»، مجله جندی شاپور، سال هشتم، بهار ۱۳۹۹، شماره ۲۹.

آقابزرگ تهرانی، طبقات اعلام الشیعه، قرن ۱۳ و ۱۴، مشهد، ۱۴۰۴ق

کاشف الغطاء، جعفر، کشف الغطاء، تهران، سنگی.

معلم حبیب‌آبادی، محمدعلی، مکارم الآثار، اصفهان، ۱۳۵۲ش.

خوانساری، محمدباقر، روضات الجنات، مکتبة اسماعیلیان، قم، بی‌تا.