آغاز جریان تجدد خواهی در ایران به اوایل سده ۱۹ میلادی و برخورد ایران با مدنیت جدید غربی باز می‌گردد. شکست ایران از روسیه تزاری بعضی از دولتمردان ایران را به عمق مدنیت جدید غربی و فرسودگی ایران آگاه ساخت و به چاره‌جویی واداشت. در صدر این دولتمردان عباس میرزا نایب السلطنه ولیعهد فتحعلیشاه و وزرای او، میرزا عیسی قائم مقام فراهانی و پسر او میرزا ابوالقاسم قائم مقام فراهانی قرار داشتند. این دولتمردان به طور جدی در پی درک و فهم راز ترقی و اقتدار غرب و انحطاط و ضعف ایران بودند و برای جبران ضعف ایران و افزایش توان مقاومت در برابر تجاوزات روسیه و دیگر قدرت های متجاوز به اصلاح ارتش و اخذ و ارتباط علوم و فنون جدید روی آوردند. ژوبر نماینده ناپلئون بناپارت که در ۱۸۰۶ میلادی به ایران آمده بود از اشتیاق فراوان عباس میرزا به علوم و فنون اروپایی و تلاش وی برای فهم راز ترقی و نیرومندی اروپاییان گزارش داده است. عباس میرزا از وی پرسش کرده بود: «.. نمی‌دانم این قدرتی که شما اروپایی‌ها را بر ما مسلط کرده چیست و موجب ضعف ما و ترقی شما چه؟ مگر جمعیت و حاصلخیزی و ثروت مشرق زمین از اروپا کمتر است؟ یا آفتاب که قبل از رسیدن به شما به ما می تابد، تاثیرات مفیدش در سر ما کمتر از سر شماست؟ یا خدایی که مراحمش بر جمیع ذرات عالم یکسان است، خواسته شما را بر ما برتری دهد؟ گمان نمی‌کنم. اجنبی حرف بزن! بگو من چه باید بکنم که ایرانیان را هشیار نمایم؟ (۱)

عباس میرزا و تلاش برای مدرن سازی ایران

عباس میرزا نایب السلطنه و ولیعهد فتحعلی شاه قاجار بود که در پنجم شهریور ۱۱۶۸ خورشیدی در روستایی به نام نوا در لاریجان دیده به جهان گشود. وی به عنوان فرمانده جنگ های ایران و روس انتخاب شد اما این جنگ ها با وجود رشادت های وی به بستن عهدنامه های گلستان و ترکمانچای و تجزیه بخش های بزرگی از ایران منجر شد. در واقع سلسله قاجاریه از بدو تأسیس با خطر روبه رشد توسعه طلبی روس ها در مناطق شمالی کشور از قفقاز گرفته تا شهرهای ساحلی گیلان رو به رو بود. حکمرانی ایالت مهم آذربایجان هم با عباس میرزا بود. ایالتی که می بایست سنگین ترین ضربات قوای روس را تحمل می کرد و در عین حال از پس تأمین نفرات و ابزار جنگی هم بر می آمد. نقش عباس میرزا را در این نبردهای ۱۰ ساله و بسیاری از جنگ های دیگر می توان به عنوان یک فرمانروای سنتی مانند شاه اسماعیل، شاه تهماسب و دیگران مورد بررسی قرار داد که در این راستا تلاش کرد با حفاظت از محدوده‌های ایران و نیز دادگری و آبادانی و همچنین نشر علم و ادب از روش پادشاهان ساسانی یا برخی سلاطین صفویه پیروی کند اما اهمیت اصلی عباس میرزا که بسیاری از مورخان به آن پرداخته اند به این است که وی به نوعی پایه گذار تجدد در ایران به شمار می آید.

شکست های پیاپی ایران از روسیه برای نخستین بار، گروهی از ایرانیان را به خود آورد و در حالی که فتحعلی شاه هنوز در بی خبری و غرور خود به سر می برد عباس میرزا که خود در جنگ ها درگیر بود به ضعف و عقب ماندگی فنی و علمی ایران پی برد و وزیرش قائم مقام نیز در این اندیشه با وی هم آواز شد. به دنبال این شکست ها نیاز به اصلاحات همه جانبه نظامی به شدت در دربار ایالتی تبریز احساس می شد. در نتیجه برای بالابردن توان رزمی و قدرت دفاعی کشور انجام اصلاحات در دستور کار قرار گرفت. وی با بهره از ابزارهای مدرن، ساختار نظامی ایران را از نظر اسلحه و لباس و تدارکات و حتی آرایش های نظامی، اروپایی کرد. همچنین به جاده سازی و شهرسازی با استفاده از اسلوب های اروپایی همت گماشت. وی برای تامین هزینه اقدامات خود، حقوق های دربار، مستمری ها و ولخرجی ها را ممنوع کرد، همچنین از طریق تعرفه های حمایتی و خودداری از مصرف پوشاک خارجی عواید را افزایش داد. اگرچه بعدها اقدامات صرفه جویانه، خصومت درباریان و مستمری بگیران و مالیاتچی ها را بر انگیخت. تعرفه های جدید، اعتراض غربیان را در پی داشت و قشون جدید، هراس خوانین محلی را برانگیخت.

اقدام دیگر عباس میرزا در راستای مدرن سازی ایران، تلاش برای ایجاد دولت منظم است، وی تلاش کرد تا قدرت های محلی را در برابر دولت مرکزی تضعیف و یک حاکمیت واحد بر سرتاسر کشور اعمال کند. این اقدام پایه اساسی تشکیل دولت-ملت مدرن است که بعدها در ایران بدان جامه عمل پوشانده شد. برای نمونه اقدامات عباس میرزا در خراسان نقطه اوج چنین سیاستی بود. خود وی در نامه ای به "محمدخان زنگنه"، امیرنظام آذربایجان در این باره می نویسد: "کارهای خراسان که الحمدلله از شفقت خدا، نظم کامل گرفته و کلمه واحده شده. دیگر کرد و ترک و عرب و قرایی، لفظش موقوف شد. ما که شکرگزاریم و انشاالله خدا هم زیاد خواهد کرد. " سخنان عباس میرزا نشان از سیاست وی برای ایجاد وحدت ملی به شیوه مدرن آن دارد. وحدتی که در پرتو آن همه تعلقات قومی و قبیله ای در برابر تعلق به ملیت ایرانی یعنی همان کلمه واحده مورد نظر عباس میرزا، رنگ می بازد.

عباس میرزا و احساس حقارت فرهنگی

سرخوردگی ناشی از شکست های متوالی ایران در جنگ با روسیه تزاری و احساس ضعف نظامی و حقارت فرهنگی برخاسته از آنها در میان ایرانیان، عباس میرزا و گروهی از ایرانیان را بر انگیخت تا در پی علل واقعی برتری نظامی غرب برآیند و جریان مدرن سازی ایران را به راه اندازند، عباس میرزا نخست سفیرانی به ممالک اروپایی فرستاد و بعد دست یاری به طرف متخصصان و مستشاران نظامی اروپایی دراز کرد و از آنان خواست آموزش های نظامی به ایران بدهند و دستور داد در تبریز چاپخانه درست کنند و کتاب های غربیان را ترجمه کنند. (۲)

اقدام دیگر عباس میرزا اعزام دانشجو به اروپا بود. در واقع سیاست مدرن سازی عباس میرزا جذب ماموران و متخصصان غربی و اعزام دانشجو  برای فراگیری علوم و فنون جدید به خارج بود. رفت و آمد دانشجویان و دیگران در این دوران موجب شد که مسافران در بازگشت از عجایب غرب سخن بگویند و گاه به صورت سیاحت نامه بنویسند. این سیاحت نامه ها شامل اطلاعات زیادی دربارۀ راه و رسم زندگی اروپاییان بود، بسیاری از زمامداران از راه همین کتاب ها با غرب آشنا می شدند و در راه تجدد می کوشیدند. (۳)

بنابراین باید گفت، آغاز تعلیم و تربیت به سبک غربی در ایران توسط عباس میرزا شروع شد و وی بود که به فکر تاسیس مدارسی به سبک اروپایی می افتد و به تشویق وزیرش قائم مقام نخستین فردی بود که تصمیم گرفت، چند تَن ایرانی را برای آموختن فنون نظامی، علوم و صنایع جدید و معدن به خارج بفرستد. (۴) بدین ترتیب فکر ایجاد یک مدرسه عالی یعنی پلی تکنیک به منظور کمک به پیشرفت مملکت با استفاده از علوم جدید غربی ابتدا از جانب عباس میرزا به وجود آمد اما او به علت درگیری های متعدد با روسیه موفق به ایجاد این مدرسه نشد اما  اصلاح و نوسازی دستگاه تعلیم و تربیت و اخذ علوم، معارف و فنون جدید در تفکر و عمل اصلاحی و نوخواهی ایران دوره قاجار از عباس میرزا و قائم مقام ها به این سو، جایگاهی بنیادی و برجسته داشت، درباره اقتباس علوم جدید تاکید ویژه ای داشت و روند اعزام دانشجو به خارج از دوره او آغاز شد. (۵) وی توانست گروهی از محصلان به دنیای غرب برای فراگیری علوم جدید بفرستد. پس از او امیر کبیر که به ایجاد مدرسۀ عالی معتقد بود، این مدرسه را ساخت این مدرسه در تجدد آموزشی ایران سهم مهم داشت. (۶)

منبع شناسی برای آشنایی با اقدامات شاهزاده قاجاری

درباره زندگی و سرگذشت و فعالیت های عباس میرزا آثار و کتاب زیادی نوشته شده است که در ادامه به برخی از مهم ترین آنها پرداخته می شود: احوالات‌ و دست‌خط‌های‌ عباس‌میرزا قاجار نایب السلطنه و تاریخچه مختصری از جنگ های ایران با دولت های روسیه و عثمانی از جمله کتاب های مفیدی است که به وسیله ابوالقاسم لاچینی منتشر شد. همچنین از جمله کتاب هایی که به احوال و سرگذشت وی پرداخته شده می توان به عباس میرزا قاجار و شرح حال و سیاست و خدمات او نوشته‌ مصطفی موسوی طبری، عباس میرزا نوشته‌ ناصر نجمی اشاره کرد. علاوه بر این موارد در سال های اخیر هم آثاری در مورد این شخصیت در تاریخ ایران دوره قاجاریه منتشر شده است که از مهم ترین آنها می توان به عباس میرزا نوشته‌ امینه پاکروان با ترجمه قاسم صنعوی،فرازه ای از زندگی عباس میرزا قاجار نوشته‌ زهرا جمالی و عباس‌میرزا نوشته‌ محمدمهدی‌ وجدانی اشاره کرد. همچنین برای آشنایی با اندیشه عباس میرزا کتاب مکتب تبریز و مبانی تجددخواهی نوشته سیدجواد طباطبایی بسیار مفید و از لحاظ مطالب در این حوزه غنی است.

منابع

۱- داریوش رحمانیان، انحطاط و عقب ماندگی ایرانیان و مسلمین، دانشگاه تبریز، تبریز، ۱۳۸۲، ص۳۳

۲- ایران و مدرنینه، رامین جهانبگلو، نشر گفتار، تهران، ۱۳۷۹، ص ۱۲، ۱۳

۳- جمشید بهنام، ایرانیان و اندیشه تجدد، نشر فرزان، تهران، ۱۳۷۵، ص۲۷

۴- ایران و مدرنینه، رامین جهانبگلو، نشر گفتار، تهران، ۱۳۷۹، ص ۵۷

۵- رحماینان، داریوش، ایران بین دو کودتا، انتشارات سمت، تهران، ۱۳۹۵، ص ۲۰۷، ۲۰۸

۶- ایران و مدرنینه، رامین جهانبگلو، نشر گفتار، تهران، ۱۳۷۹، ص