خواجه عبدالله انصاری از ارکان ادب و هنر فارسی، انسانی بی‌مرز و فراملیتی و هنرمندی جهانی به شمار می رفت. شناسایی شاعری با این وسعت اندیشه و هنرمندی والا که لقب شیخ الاسلامی را یافته، قدمی بزرگ در جهت ارج نهادن به فرهنگ ایرانی است.

سده چهار و نیمه نخست سده پنجم از مهم ترین دوره های ادوار تمدن اسلامی، جهت توجه و مطالعه محسوب می شود. این عصر که باید آن را عصر طلایی تمدن اسلامی ایران نیز به شمار آورد، دوره استحصال ایرانیان از کوشش های متمادی خود در ۲ سده گذشته برای بازیافتن استقلال کامل و بهره برداری از کوشش های علمی و ادبی برای داشتن علما و ادبای درجه اول و دوره شگفتی نظم و نثر فارسی است. در اواخر این دوره درخشان علم و ادب و آزادی افکار بود که مقدمات غلبه حکومت های غیر ایرانی نژاد فراهم آمد و دوران جدیدی در کشور ما که به دوره غلبه سیاسی دینی معروف است، آغاز شد. در همین دوران دنباله تعلیمات تصوّف اسلامی که در آغاز امر نوعی از زهد و پشمینه پوشی و ترک دنیوی بود و سپس به صورت مکتبی از نحوه تفکر در شناخت حقایق عالم وجود و شهود عینی هستی مطلق در آمد، ادامه داشت و مردان بزرگی از میان صوفیان در خراسان و دیگر نواحی ایران برخاستند. خواجه عبدالله انصاری یکی از بزرگ مردانی بود که در این دوران توانست با بهره گیری از عرفان اسلامی که مبتنی بر آیات و روایات دینی بود در ادبیات و نثرهایش بهره بجوید و با خلق آثار پر مضامین عرفانی سهمی چشم گیر در زبان ادبیات فارسی داشته باشد. این عارف وارسته و آزاده از چهره های درخشان سازنده هویت و معنویت زبان دینی و پارسی به شمار می رفت از نمونه های اندیشه ساز که هماره تاریخ در کنار سازندگان هویت فرهنگی که زبان پارسی را به اوج اعلای خود رسانده اند، خواهد درخشید. او به عنوان یکی از سرمایه های تاریخ اندیشه ایرانی از بزرگترین دلسوزان و آموزگاران نیک نهاد بود که با مجهز بودن به پاکی درون و برون، انسان دوستی و آزادگی و شرافت و کرامت انسانی، آثاری گرانسنگ به یادگار نهاد. هر بند از سخنان او هر چند کوتاه، موجز و مختصر دفتری از اندیشه و تفکّر به روی انسان می گشاید و از نمونه های خلّاقیت های هنری، ادبی، دینی و آیینی در زبان پارسی و تاریخ تصوف و عرفان ایرانی و اسلامی است. مقام او در عرفان و تصوف، مقامی والا و قابل اعتناست. او از تأثیرگذاران تجربه های عرفانی و سنت های ادبی، عرفانی، هنری و فرهنگ پارسی و اسلامی محسوب می شود. او از میراث داران سده های عرفانی پیشین است که به صورت زهد، عشق و ملامت تبلیغ می شده است. پرتو معنویت او تا بدان حد است که برخی سخنان او ورد زبان ها و زینت بخش سخنان سخنوران و دعای مستمندان است. گفتار او آرام بخش روان و روشنی ضمیر و تسلای خاطر علاقه مندان و آموزه های عرفانی او همواره بر آزادگی، انسان دوستی، خوش بینی و پاکی روح و روان آدمی بوده است.(۱)

روزگار خواجه عبدالله انصاری

خواجه عبدالله انصاری در هرات چشم به جهان گشود. در فقه روش احمد بن حنبل داشت و در تصوف از شیخ ابولحسن خرقانی تعلیم گرفته و جانشین او بود و افزون بر او از مشاهیر متصوفه عهد خود مانند شیخ ابوسعید ابوالخیر نیز بهره ها برد. اقامتش بیشتر در هرات بود و در آنجا به تعلیم و ارشاد اشتغال داشت تا آنکه به ۴۸۱ قمری چشم از جهان فروبست. شهرت انصاری بخاطر شعرهایی نیست که از او مانده بلکه از به دلیل رساله ها و کتاب های  مشهور او است. سبک خواجه عبدالله مانند مجلس گویان صوفیه و متشرعین است که نمونه هایی از آن را که پیش از او در کلام ابوسعید ابوالخیر نقل کرده اند، می یابیم. کلام خواجه عبدالله انصاری در بیشتر موارد شعری منثور و نثری است، موزون که نویسنده غالب آنها را با اشعار عروضی دل انگیز خویش نیز همراه کرده است. (۲)

صد میدان

صد میدان از کتاب های تصوف تشریعی خواجه عبدالله انصاری است که مراحل سیر و سلوک را از توبه شروع و به بقا ختم می کند. وی در هر میدان ضمن استدلال از آیات قرانی به بیان مفهوم، ارکان و اقسام هر منزل و مقام ها و نشانه های آن می پردازد.

خواجه عبدالله چنان شعر عربی و فارسی نیک می سرود و خوش فکری و ذهن پویای او چندان بود که در جوانی در علوم ادبی و دینی و حفظ اشعار عرب شهرت داشت. پیرهرات از میدان ۳۳ تا ۳۷ کتاب، به انواع ترس و اختصاص هر یک به گروهی خاص می پردازد. او در میدان ۶۹ توحید را یکتا گفتن و یکتا دانستن تعریف کرده است و بر اساس این تعریف آن را به سه درجه تقسیم می کند. در تقسیم نخست سه وصف از اوصاف یکتا گفتن را بیان کرده و در تقسیم دوم یکتا دیدن را در اقرار و اقسام می داند و در بخش سوم به بیان یکتا دانستن وی در خدمت، معامله و در همت و خصوصیات هر یک می پردازد.

سبک نویسندگی خواجه عبدالله انصاری

 سبک خواجه عبدالله مانند روشی است که مجلس گویان صوفیه و متشرعین داشته اند و نمونه هایی از آن را پیش از او در کلام ابوسعید ابوالخیر نقل کرده اند، می یابیم، همچنان تا برسیم به اواخر سده ششم هجری که نمونه های دیگری نیز از آن موجود است. این سبک را روش بینابین نثر مرسل و مصنوع می توان شمرد و در آن نوعی از وزن و حالتی از شعر در کلام گوینده مشهود است، چنانکه کلام او را در حکم نثر موزون در می آورد.

 اگر چه خواجه کوشیده است در بیشتر موارد این نثر موزون خود را با آوردن قوافی که می خواهند آنها را سجع بدانند، کامل تر و به شعر نزدیکتر کند اما بسیار هم اتفاق افتاده است که تنها به وزن بسنده کرده و از ایران قوافی یا اسجاع چشم پوشیده است. پس کلام خواجه در غالب موارد شعری منثور و نثری است، موزون که نویسنده غالب آنها را با اشعار عروضی دل انگیز خویش نیز همراه کرده است و نمی توان آنها را از جمله سخنان مصنوع و پرآرایش مترسلانی شمرد که از سده ششم شروع به پیروی از نویسندگان تازی گوی کرده بودند. (۳)

بررسی ساختار مناجات نامه

شیخ الاسلام عبدالله انصاری همه شور، حال و عشق یعنی انسان کامل و عارف است. انسان شناسی و جهان بینی او از عشق به خدای متعال سرچشمه می گیرد. مناجات نامه خواجه عبدالله انصاری، رساله ای عرفانی و ادبی به زبان فارسی، که شامل بخشی از مناجات ها و سخنان عرفانی خواجه عبدالله انصاری است که به سبب نثر دلکش و شیوا  و سجع هایی که نوعی شعر است، معروف شده است. هر مناجات، با الهی آغاز می شود  و نشان می دهد که حکمت خداوند در جان عارف تجلی کرده است. سرچشمه مناجات های انصاری قرآن و حدیث با گفتار همه زاهدان و عارفان قبل از اوست و الگو برای آیندگان است.

مبانی و اهداف تربیت انسان کامل از دیدگاه خواجه عبدالله انصار

با تدبر در سخنان خواجه عبدالله انصاری، مبانی تربیت نظیر ترکیب انسان از جسم و روح، مختار بودن انسان، وجود تفاوت‌های فردی بین انسان‌ها، انسان غایت و هدفِ نظام آفرینش، بستن پیمان دوستی با خداوند، امانت‌دار بودن انسان، انسان موجود برگزیده و احسن، برخوردار بودن از هدایت تشریعی، جانشینی خدا بر روی زمین، جهان مسخر انسان، برخورداری از دل، نفس، عقل و عواطف مثبت و منفی، برخورداری از تمایل ذاتی به سوی خیر و نیکی استنباط  می شود. با توجه به مبانی ذکر شده، اهداف تربیت نظیر تلاش در جهت حفظ سلامتی جسم و باروری روح، زمینه سازی برای ظهور و بروز اراده و اختیار، تکلیف متناسب با وسع آدمی، برخورداری از قابلیت غایت جهان بودن، احیاء و باروری پیمان دوستی الهی، زمینه سازی برای پاسداشت امانت الهی، رسیدن به جایگاه بالفعل تعظیم فرشتگان، آگاهی از لزوم هدایت تشریعی، متخلق شدن به اسماء و صفات الهی، تزکیه و تهذیب نفس، شکرگزاری، بالفعل کردن میل احسان و نیکی و انفاق به دیگران، توانایی استفاده صحیح از عواطف مثبت و منفی و پرورش بعد عقلانی استنباط شد.(۴)

منابع:

۱. جامی، نورالدین عبدالرحمن، نفحات الانس به کوشش محمود عابدی، انتشارات اطلاعات، چاپ چهارم، تهران

۲. صفا، ذبیح الله، تاریخ ادبیات در ایران، انتشارات فردوس، چاپ چهاردهم، تهران

۳. موسوی سیرجانی، سهیلا، صدمیدان، انتشارات زوار، چاپ سوم، تهران

۴. هدایت، رضا قلی خانی، ریاض العارفین،‌تصحیح و تحشیه: نصرت الله فروهر، انتشارات امیر کبیر، چاپ اول، تهران