میرزا جواد آقا ملکی تبریزی از علما و استادان معاصر فقه و اصول و عرفان اسلامی بود که با نگارش آثار برجسته‌ای چون المراقبات، اسرار الصلاه و لقاءالله، نام خود را جاودانه ساخت.

میرزا جواد آقا ملکی تبریزی در ۱۲۳۷خورشیدی در تبریز دیده به جهان گشود، البته تاریخ دقیق تولد وی مشخص نیست. او از خانواده اعیان و اشراف بود و پدرش در تبریز از خانواده ملک‌التجار و از تاجران متمکن بود و دلیل نامگذاری او به ملکی، نسبت فامیلی با خاندان ملک‌التجار تبریزی است. این عالم فرزانه درس های مقدماتی خود را در تبریز فراگرفت و با یادگیری علوم صرف، نحو، معانی و بیان، سطح را به پایان رساند و برای ادامه تحصیل به نجف سفر کرد. یکی از نامدارترین استادان وی در این زمان حسینقلی همدانی بود که تبریزی مدت ۱۴ سال شاگرد وی بود. پس از فراگیری دانش دینی در محضر استادان برجسته به تبریز بازگشت و به ترویج دین پرداخت.

ورود به قم برای اشاعه دین

این عارف فرزانه در ابتدای نهضت مشروطه و درگیری‌های تبریز، دیار خویش را ترک گفت و به دور از چشم متجاوزان به تهران آمد و از آنجا به زیارت حضرت عبدالعظیم(ع) شتافت. سپس به قم مهاجرت کرد و این شهر را وطن خویش قرار داد و تا پایان عمر نیز در همان‌جا ماند. ارمغان ارزشمند دوران تحصیل و تدریس حاج میرزا جواد آقا، ژرف‌نگری و اندیشمندی بسیار نسبت به اوضاع جهان بود. وی صاحب، سیرتی سیاسی شده بود و هماره حوادث را با دیده بصیرت و بینش می‌نگریست. حکومت زمان خود را مردود می‌دانست و صاحب منصبان را افرادی ناپاک و غاصب می‌شمرد. هیچ گاه روی خوش به آنان نشان نمی‌داد و با زبان دعا، ناخرسندی خویش را نسبت به اوضاع ابراز می‌کرد. افرادی که برای مشورت به حضورش می‌شتافتند از قبول کارهای دولتی منصرف و سردمداران حکومت را همچون ستمگران بنی امیّه و بنی عباس قلمداد می‌کرد.

این عالم ربانی در ابتدای ورود به قم، کتاب مفاتیح الشرایع فی الفقه را تدریس می‌کرد. در آن زمان قم از حداقل امکانات محروم بود، جمعیتی اندک داشت و هنوز حوزه علمیه تأسیس نشده بود. اندکی پس از ورود به درخواست برخی از افراد پارسا، جلسات درس و محافل اخلاق برپا کرد. درس دیگری برای بعضی از خواص در منزل حاج میرزا برقرار می‌شد که اخلاق و عرفان موضوع آن بود، علاوه بر این، نماز جماعت اقامه می‌کرد. حضور این شخصیت علمی عرفانی در قم، زمینه‌ساز هجرت بسیاری از علما و بزرگان به سوی این خطه شد. امام خمینی(ره) در کتاب معراج السالکین، چون سخن از عرفان می‌ شود، تبریزی را «شیخ جلیل القدر» لقب داده و «عارف بالله» می ‌خواند و علاقه مندان به تهذیب و وارستگی را به مطالعه کتاب های ایشان راهنمایی می‌ نماید و در کتاب «چهل حدیث»، بیدار دلان را به «رساله لقاء الله» آن بزرگوار رهنمون می ‌کند. (۲)

خدمات علمی و فرهنگی

تالیفات و آثار به جای مانده از تبریزی، یکی از مهم ترین خدمات این عالم فرزانه به دین و تاریخ اسلام است از جمله مشهورترین آثار وی می‌توان به المراقبات یا اعمال السنه اشاره کرد. مولف در این اثر مقدمه‌ای پیرامون دعا و راز و نیاز آورده سپس به بیان اعمال ایّام و لیالی و ماه‌های مختلف سال قمری از محرم الحرام تا پایان ذی الحجه پرداخته و آثار و برکات روحی و معنوی آنها را توضیح داده است. مرحوم علامه طباطبایی صاحب کتاب المیزان، بر این کتاب تقریظی نوشته‌اند که بخشی از آن چنین است: این کتاب دریای لبریزی است که در سنگ و پیمانه نگنجد و مؤلف آن پیشوای والا مقامی است که بلندای زیاد شخصیت او با هیچ مقیاسی قابل اندازه‌گیری نیست... در اثر المراقبات لطایفی که اهل ولایت خدا از آن مراقبت نموده و نکات ظریفی که در دل سرگشتگان محبت خدا خطور نموده و تمام مطالبی که مربیان درباره عبادت خدا فهمیده‌اند، وجود دارد.

از دیگر آثار گرانسنگ وی کتاب اسرار الصلاه نام دارد که حاوی نکات بسیاری از اسرار نماز است. این کتاب، علاوه بر سخن از آداب نماز و پرداختن به ارکان و واجبات و مستحبات نماز، برخی از اسرار طهارت، عبرت، فکر و ذکر را بیان می‌کند و به بیان معانی الهام و وسوسه می‌پردازد. از دیگر آثار وی رسالة «لقاء الله» است که این کتاب در راستای راه تهذیب نوشته شده و معنای «لقاء الله» و آیات مربوط به آن را توضیح داده و راه موفقیت الهی را برای سالکان بیان می‌نماید.  از دیگر آثار وی می توان به، حاشیه فارسی بر غایه القصوی؛ ترجمه عروة الوثقی، رساله‌ای در حج، رساله‌ای در فقه در باب نکاح، رساله‌ای در اصول اشاره کرد.(۳)
 

اساتید و شاگردان برجسته میرزا جواد آقا ملک تبریزی

این عالم فرهیخته چهار استاد برجسته داشته‌اند: در فقه: شیخ آقا رضا همدانی صاحب مصباح الفقیه که در محضر ایشان به درجه اجتهاد نایل آمد؛ در حدیث و درایه: میرزا حسین نوری صاحب مستدرک الوسائل؛ در اصول: آخوند خراسانی صاحب کفایه الاصول؛ در عرفان: آخوند ملا حسینقلی همدانی که چهارده سال از محضر آن مرد بزرگ استفاده کرد. از نامدارترین شاگردان وی می توان به حاج آقا حسین فاطمی قمی، آخوندملاعلی همدانی، حاج شیخ عباس تهرانی، سید محمود مدرّسی، سید محمود یزدی، محمود مجتهدی، شیخ اسماعیل تائب و حاج میرزا عبدالله شالچی اشاره کرد. شخصیت های برجسته ای چون امام خمینی (ره)، سیّد شهاب الدین مرعشی نجفی، سید محمدرضا گلپایگانی، حاج سید ابوالقاسم خوئی، شیخ فاضل لنکرانی، میرزا خلیل کمره‌ای و ...برای مدت کوتاهی در درس ایشان حضور داشتند.

آثار در مورد زندگی‌نامه میرزا جواد آقا ملکی تبریزی

کتاب بیقرار از جمله آثاری که می‌تواند ما را در شناخت بهتر زندگی میرزا جواد آقا ملکی تبریزی یاری دهد، این اثر توسط جمعی از نویسندگان نوشته شد و در انتشارات شمس الشموس به چاپ رسیده است از دیگر آثاری که به زندگی این عالم ربانی پرداخته کتابی با نام میرزا جواد آقا ملکی تبریزی نوشته بتول زرکنده است که در ۱۳۹۱ خورشیدی به وسیله انتشارات منادی تربیت به چاپ رسیده است.

خاموشی

سرانجام این اندیشمند عارف پس از عمری خدمت به دین و تاریخ اسلام و خدمت در حوزه های علمیه نجف، تبریز و قم و تربیت شاگردانی صاحب کمال و تالیف کتبی گران سنگ در ۳۱ خرداد ۱۳۰۴خورشیدی دیده از جهان فروبست و در قبرستان شیخان قم به خاک سپرده شد. آیت الله خامنه‌ای در خصوص اهمیت شناخت این عالم وارسته می‌فرمایند: «ما قله‌های تهذیب داریم. در همین قم، مرحوم حاج میرزا جواد آقای ملکی، مرحوم علامه‌ طباطبایی، مرحوم آقای بهجت و  مرحوم آقای بهاءالدینی قله‌های تهذیب در حوزه بودند. رفتار اینها، شناخت زندگی اینها، حرف های اینها، خودش یکی از شفابخش‌ترین چیزهایی است که می‌تواند انسان را آرام کند؛ به انسان آرامش بدهد، روشنایی بدهد، دل ها را نورانی کند.»

منابع:

۱- گلشن ابرار، نوشته جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم،  قم، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص ۲۳۷

۱- شرح چهل حدیث، امام خمینی رحمة الله، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی رحمة الله، ص ۴۵۳ (حدیث ۲۸)

۳- گلشن ابرار، نوشته جمعی از پژوهشگران حوزه علمیه قم،  قم، ۱۳۸۵ش، ج۲، ص ۵۱۶ و ۵۱۷.