خیام نیشابوری شاعر و استاد بی‌بدیلِ فلسفه طبیعی، ریاضیات، منطق و متافیزیک محسوب می‌شود که پس از مرگ به واسطه رباعیاتش در سراسر جهان، عنوان سرآمد رباعی‌سرایان را یافت. به گونه‌ای که مظهر و نماینده جهان‌بینی ویژه و صدای بسیاری از شاعران خاموش است.

خیام نیشابوری در زمان حیات و حتی تا مدت ها پس از آن به عنوان ریاضیدان و فیلسوف شناخته می شد و مورد احترام بود اما پس از مرگش، رباعیاتش بود که در ایران و کشورهای دیگر بیشتر معروف شدند. خیام شاعر نبود و زبان طبیعی، ساده و بی آلایشی داشت و در شعر هم از شخصی پیروی نمی کرد. خیام در سده پنجم هجری در نیشابور متولد شد اما در کتاب‌های کهن اختلاف‌های بسیاری به‌ویژه در تاریخ تولد و مرگ او وجود دارد. نخستین منبعی که به‌طور مفصل خیام را معرفی کرده، چهار مقاله نظامی عروضی است که آن را حدود ۵۵۰ قمری می داند و پس از او ابوالحسن علی بیهقی تولد این شاعر را در ۵۵۶ قمری می داند.

در خصوص دانش اندوزی خیام نیز دیدگاه های متفاوتی وجود دارد. به نحوی که عده ای می گویند، فلسفه را به طور مستقیم از زبان یونانی فراگرفته و برخی از تذکره‌نویسان، خیام را شاگرد ابن‌سینا و شماری دیگر شاگرد امام موفق نیشابوری می دانند. البته بعید به نظر می رسد که خیام شاگرد ابن‌سینا بوده باشد چرا که به لحاظ زمانی با یکدیگر تفاوت داشته اند هرچند او، ابن سینا را استاد خودش معرفی می کند اما به نظر می آید که این بیشتر جنبه معنوی داشته باشد.

رباعیات

رباعی یکی از انواع کهن شعر فارسی محسوب می شود که عده ای خیام را بنیانگذار آن دانسته اند اما پژوهش های  اخیر نشان می دهد که رباعی پیش از رودکی به گونه ترانه های عامیانه در میان مردم رواج داشته و احتمالا شکل تکامل یافته یکی از انواع شعری پیش از اسلام است. رباعی از همان نخست، محتوای صوفیانه و عاشقانه داشته که زبان حال عاشقان هم بوده است که بعداً عمر خیام از قالب رباعی بیشتر برای بیان اندیشه ها و دریافت های فلسفی خود استفاده کرد.

شعر خیام، در قالب رباعی، کوتاه، ساده و بدون هنرنمایی های فضل فروشانه و در عین حال حاوی معانی عمیق فلسفی و حاصل اندیشه آگاهانه متفکری بزرگ در برابر اسرار بزرگ آفرینش است. تعداد واقعی رباعیات خیام را حدود ۷۰ رباعی دانسته اند، حال آن که بیش از چند هزار رباعی به او نسبت داده می شود. در کتاب «برخی بررسی ها»، احسان طبری می نویسد: خیام رباعی فلسفی را حربه بیان افکار خود قرار داد و از شگفتی های ادبیات ما یکی آن است که شکل رباعی را نخستین حکما و عرفای ما در دوران پس از اسلام متناسب ترین شکل شعری برای بیان نظریات خویش می شمردند و ابو نصر فارابی معروف به معلم ثانی، شیخ الرییس ابوعلی سینا، غزالی، طوسی، شیخ ابوسعید ابوالخیر، خواجه ابوالفتح عمر بن ابراهیم خیام نیشابوری، خواجه نصیرالدین محقق طوسی و بسیاری دیگر هریک رباعیات فلسفی ظریفی سروده اند و بدون شک در این زمینه خیام از جهت فصاحت سخن و عمق معانی پیشی گرفته است.

به هر تریتب رباعیات خیام می تواند گسترده ترین تجلیگاه اندیشه ھای فلسفی او باشد. اشعاری که سال ها بعد کشف شدند.

گویا ترانه‌های خیام در زمان حیاتش به واسطه تعصب مردم مخفی بوده و تدوین نشده و تنها میان یکدسته از دوستان همرنگ و صمیمی او شهرت داشته یا در حاشیه جنگ‌ها و آثار اشخاص باذوق به‌طور قلم‌انداز چند رباعی از او ضبط شده و پس از مرگش منتشر شده است؛ اینها بخشی از گفته های صادق هدایت در خصوص ادبیات و رباعیات خیام است. بر همین اساس برخی فارسی‌شناسان بر این باورند که رباعیات خیام تازیانه‌ای بر زاهدان ریاکار است. عبدالرضا مدرس‌زاده، قائم مقام انجمن بین‌المللی ترویج زبان و ادبیات فارسی معتقد است که خیام در اشعارش بی‌اعتباری دنیا و ناپایداری هستی موقت انسان را در زندگی به تصویر می‌کشاند. زبان تند و تیز خیام در رباعیات، تازیانه‌ای بر زاهدان دروغین و ریاکار است.

البته عده ای خیام را به‌عنوان یک شاعر حکیم عارف‌منش و عده ای دیگر او را به‌عنوان یک شاعر بی‌اعتقاد به همه چیز و مادی‌اندیش محض معرفی کرده‌اند. نجم‌الدین رازی و چند تن دیگر با توجه به محتوای الحادی رباعیات خیام اظهارنظرهایی منفی درباره او دارند. در مقابل، افراد دیگری در صدد تبرئه خیام برآمدند و رباعیاتی از قول او ساختند که حاکی از پشیمانی و توبه او است و افرادی هم بیشتر در دوره معاصر، درصدد برآمدند که بگویند این رباعی‌ها اصلا از خیام نیست و از شخص دیگری به همین نام است.

چهره بین المللی شاعر

خیام را بیشتر به واسطه رباعیاتش در کشورهای مختلف می شناسند و شاید بتوان گفت که کمتر شاعری در ایران در سطح بین المللی به این پایه از شهرت رسیده باشد. به همین دلیل نخستین فردی که رباعیات او را ترجمه کرد، ادوارد فیتزجرالد بود. او نام این شاعر ایرانی را در ردیف چهار شاعر بزرگ جهان یعنی هومر، شکسپیر، دانته و گوته قرار داد.

البته افرادی همچون «مارک تواین» تا «تی. اس. الیوت»، خیام را به نماد فلسفه شرق و شاعر محبوب روشنفکران جهان تبدیل کردند.

در همین ارتباط می بینیم در ۱۸۶۷ میلادی نیکولاس، کنسول سفارت فرانسه در رشت نخستین ترجمه رباعیات خیام را به فرانسه انجام داد و حدود ۱۰ سال بعد گارسن دوتاسی، خاورشناس معروف فرانسوی ۱۰ رباعی از خیام را به فرانسه برد. آندره ژید هم با رباعیات خیام از طریق ترجمه فیتزجرالد آشنا بود و بازتاب برخی از مفاهیم رباعیات خیام را می‌توان در کتاب مائده‌های زمینی او مشاهده کرد.

شخصیت چند وجهی خیام

خیام علاوه بر شعر در حوزه های دیگر همچون ریاضیات، ستاره شناسی و موسیقی هم تبحر خاصی داشت. به گونه ای که در این حوزه ها صاحب تالیفاتی است. برای نمونه در حوزه ستاره شناسی، اصلاح گاهشماری ایران را در زمان وزارت خواجه نظام‌الملک در دربار سلجوقیان انجام داد و مدار گردش کره زمین به دور خورشید را تا ۱۶ رقم اعشار محاسبه کرد یا در مقام ریاضی‌دان، رساله «فی البراهین علی مسائل الجبر و المقابله» را نوشت که در آن از جبر بیشتر هندسی خود برای حل معادلات درجه سوم استفاده می‌کند. خیام معادلات درجه دوم را از روش‌های هندسی اصول اقلیدس حل می‌کند و سپس نشان می‌دهد که معادلات درجه سوم با قطع دادن مقاطع مخروطی با هم قابل حل هستند. همچنین او به تحلیل ریاضی موسیقی نیز پرداخته‌است و در « القول علی اجناس التی بالاربعاء»  مساله تقسیم یک چهارم را به سه فاصله مربوط به مایه‌های بی‌نیم‌پرده، با نیم‌پرده بالارونده و یک چهارم پرده را شرح می‌دهد.

منابع:

خیام.  رباعیات خیام.  با تصحیح و مقدمه محمدعلی فروغی.  چاپ اول. تهران: انتشارات اسماعیلیان،  ۱۳۶۹.

مراقبی، غلامحسین.  رباعیات حکیم عمر خیام. انتشارات ملک،  ۱۳۷۸، تهران.

صادق، هدایت.  ترانه‌های خیام.  چاپ اول. تهران: انتشارات امیرکبیر، ۲۵۳۶.

عمر خیام.  نوروزنامه.  مجتبی مینوی.  تهران: کتابخانه طهوری.