روزه دارای فواید جسمی ، روحی ، فردی و اجتماعی فراوانی است که هر انسان منصفی را به کرنش در مقابل حکمت عظیم پروردگار وا می‌دارد. قرآن کریم وقتی حکم روزه را بیان می‌کند در ذیل آن با جمله‌ای کوتاه به فلسفه روزه اشاره کرده می‌فرماید: «لعلّکم تتقون»(1) این جمله که ذیل آیه «کتب علیکم الصّیام کما کتب علی الّذین من قبلکم» آمده بیان‌گر این است که روزه روح تقوی و پرهیزگاری را در انسان زنده می‌کند، از شدت غرایز می‌کاهد، روح را تلطیف و صفا می‌بخشد و نورانیت ایجاد می‌کند، عزم و اراده انسان را در مقابل خوردنی‌ها و آشامیدنی‌ها قوی و در انسان قدرت تصمیم‌گیری ایجاد می‌کند و راه را برای سیر و سلوک به سوی خدای متعال هموار می‌سازد و در ابعاد مختلف به کامل شدن انسان کمک می‌کند. به طور کلّی فلسفه روزه را در ابعاد گوناگون می‌توان بیان کرد:
 1. تقویت صبر و اراده
همگان این نکته را قبول دارند که نبود سختی‌ها در زندگی به مرور انسان‌ها را سست اراده و تنبل به بار می‌آورد به گونه‌ای که با کمترین سختی از کوره در رفته ودچار نا امیدی می‌گردد. دستور روزه گرفتن در ماه مبارک رمضان باعث می‌شود که جامعه‌ای که 11 ماه با یک سری عادات غذایی ، ساعات خواب و... به نوعی دچار روزمرگی وسستی شده است در این ماه مقداری از آن عادت‌ها فاصله بگیرند وتمرین نه گفتن به خواهش‌­های نفسانی از جمله خوردن وآشامیدن ، لذت‌­های جنسی و... انجام دهند وقطعا این حالت به تقویت صبر واراده تک تک افراد ودر پی آن صبر واراده جمعی می‌انجامد و نتیجه بسیار زیبا و ارزشمندی نصیب این افراد وجامعه آن‌ها میگردد که عبارت است از : "یافتن شایستگیِ مژده و بشارت الهی" که فرمود:"....و بشِّر الصابرین"(2) ودر پی آن"شایستگی همراهی خدا چراکه "انّ الله مع الصابرین"(3)
 2. تقویت قدرت مبارزه با شیطان و هوای نفس(تقوا)
تقوا که عبارت است از همان " قدرت درونی کنترل نفس در مقابل هوا و هوس‌ها وگناه و وسوسه‌های شیطانی" از مهمترین آثار روحی و روانی روزه است بهگونه‌ای که فلسفه صدور فرمان روزه از سوی خداوند همین تقوا معرفی شده ، آنجا که فرمود: "یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلّکم تتّقون"(4) یعنی "روزه بر شما مقرر و نوشته شد همان گونه که بر کسانی که پیش از شما بودند نوشته شد تا پرهیزکار شوید."(5) حضرت آیت الله مکارم شیرازی در این زمینه عبارات جالبی دارند که تقدیم می شود:

"روزه دار باید در حال روزه با وجود گرسنگی وتشنگی از غذا وآب و همچنین لذت جنسی چشم بپوشد وعملاً ثابت کند که او همچون حیوان در بند اصطبل وعلف نیست. او زمام نفس سرکش را به دست گیرد و بر هوس­‌ها و شهوات خویش مسلط گردد. در حقیقت بزرگترین فلسفه روزه همین اثر روحانی ومعنوی آن است. انسانی که انواع غذاها و نوشابه‌ها را در اختیار دارد و هر لحظه گرسنه و تشنه شد به سراغ آن می‌رود ، همانند درختانی است که در پناه دیوارهای باغ بر لب نهرها می‌رویند. این درختان نازپرورده بسیار کم مقاومت وکم دوامند. اگر چند روزی آب از پای آن‌ها قطع شود، پژمرده می‌شوند ومی‌خشکند. اما درختانی که از لابه لای صخره‌ها در دل کوه‌ها و بیابان‌ها می رویند و نوازشگر شاخه‌هایشان از همان طفولیت ، طوفان‌های سخت وآفتاب سوزان وسرمای زمستان است و با انواع محرومیت‌ها دست به گریبان‌اند، محکم و بادوام ، پر استقامت و سخت کوش و جان سخت‌اند. روزه نیز با روح و جان انسان همین عمل را انجام می‌دهد و با محدودیت‌های موقت ، به او مقاومت وقدرت اراده وتوان مبارزه با حوادث سخت می‌بخشد وچون غرایز سرکش را کنترل می‌کند ، بر قلب انسان نور وصفا می‌بخشد."(6)
 3. تقرب و نزدیک شدن هر چه بیشتر معبود و معشوق حقیقی عالم
اگر در افسانه‌ها شنیده‌ایم که فرهاد حاضر است برای رسیدن به معشوقش شیرین ، کوه را از جا بکَند اما اینجا نه در افسانه‌ها بلکه درواقعیت می‌بینیم که فریادهای زیادی که همان بندگان مخلص الهی هستند حاضرند برای جلب رضایت معبود و معشوق‌شان –که صد البته فاصله این عشق با عشق‌های ادعایی موجود بسیار زیاد است – سختی‌های روزه گرفتن در گرمای طاقت فرسای روزه‌های طولانی تابستان را تحمل کنند و این سختی‌ها برایشان لذت بخش است چون رضایت معشوق ومعبود را به دنبال دارد و اصلا این سختی‌ها دیگر برای آن‌ها چیزی نیست ، چرا که آن‌ها حاضرند برای وصل یار جان را نثار کنند.
 4. آرامش روانی و خوشبختی
"ألا بذکر الله تطمئنّ القلوب "(7)(آگاه باشید که تنها بایاد خدا دل‌ها آرام می‌گیرند.) ونیز "سعد من أطاعکم"(8)(خوشبخت شد هر کسی که از شما اهل بیت پیامبر «علیهم السلام» اطاعت کرد.) هر انسانی در هر جای دنیا که باشد به طور طبیعی به دنبال آرامش وخوشبختی میگردد و هرکس آن را در آدرسی می‌جوید. یکی خوشبختی وآرامش را در پول وثروت می‌داند و همه عمر خود را صرف جمع کردن هر چه بیشتر پول می‌کند ودیگری گمان می‌کند که پست و مقام چنین خوشبختی و آرامشی را به ارمغان می‌آورد وخلاصه هرکسی مسیری را طی می‌کند تا این تشنگی خود را برطرف کند و رویای خوشبختی وآرامش را به واقعیت تبدیل کند اما وقتی به آدرس مورد نظر می‌رسد متوجه می‌شود که آبی در کار نیست و همه‌اش سراب است.
 
ولی انسان با ایمان با اعتماد و تکیه بر سخن خدشه ناپذیر قرآن و کلمات گهر بار اهل بیت –علیهم السلام- آدرس درست و واقعی آرامش و خوشبختی را دنبال می‌کند و به مقصد هم می‌رسد و باور دارد که راه رسیدن به آرامش همان یادخدا و مسیر خوشبختی همان اطاعت از اهل بیت -علیهم السلام- است ونیز باور دارد که اطاعت از فرمان روزه در واقع هم اطاعت از دستورات اهل بیت علیهم السلام است و هم سرشار از یاد خدا. و چون این وعده را حق می‌یابد دوست می‌دارد که هیچ گاه میهمانی الهی به پایان نرسد. امام علی (علیه السلام) در یکی از خطبه‌های نهج البلاغه می­فرماید:
 «و مجاهدة الصیام فی الایام المفروضات، تخشیعاً لابصارهم، و تذلیلاً لنفوسهم و تخفیضاً لقلوبهم، و اذهاباً للخیلاء عنهم و لما فی ذلک من تعفیر عتاق الوجوه بالتراب تواضعاً و التصاق کرائم الجوارح بالارض تصاغراً و لحوق البطون بالمتون من الصیام تذللاً».(9)
روزه مایه تقرب به خداوند متعال است زیرا روزه‌ شهوت نفس را می‌کوبد و قوای قدسی و معنوی انسان را تقویت می‌نماید، آدمی را به یاد ترس روز قیامت می‌اندازد و عطش و گرسنگی آن روز را یادآوری می‌کند و انسان را از کسالت‌ها و مفاسد سیری که بزرگترین ریسمان محکم شیطان است می‌رهاند. حضرت امام علی علیه السلام در جای دیگر می‌فرماید: «والصیام ابتلاء لاخلاص الخلق»(10). روزه برای آزمایش کردن اخلاص مردم است.
 بعد بهداشتی و پزشکی
پیامبر اکرم ـ صلی الله علیه و آله و سلّم ـ فرمود: «صوموا تصحّوا» روزه بگیرید تا سالم و تندرست باشید.(11) مطابق یافته‌های پزشکی نه تنها روزه برای انسان ضرر ندارد که برای سلامتی‌وی می‌تواند مفید نیز باشد. البته اگر شخصی به لحاظ بیماری، کهولت و مانند آن قادر به گرفتن روزه نیست گرفتن روزه بر او واجب نمی‌باشد؛ بلکه طبق نظر برخی از مراجع عظام روزه گرفتن برای او جایز هم نیست.
 
بدن انسان در طول سال آزادانه به تغذیه خود می‌پردازد و معده انسان که آن را مرکز همه دردها دانسته‌اند در هر زمان که انسان اراده کرده مملو از خوردنی‌ها و نوشیدنی‌ها شده است و محدودیت خوردن و آشامیدن در یک ماه و روزه گرفتن بهترین وسیله برای سلامتی جسم و استراحت معده انسان می‌باشد.
 
یک دانشمند روسی می نویسد: درمان از طریق روزه فایده ویژه‌ای برای درمان کم‌خونی ، ضعف روده‌ها، التهاب بسیط و مزمن، دمل‌های خارجی وداخلی ،سل اسکلیروز، رماتیسم ، نقرس استسفاء، نور استنی، عرق النساء، خراز (ریختگی پوست)، بیماری‌های چشم، مرض قند، بیماری‌های پوست، بیماری‌های کلیه وکبد و بیماری‌های دیگر دارد.معالجه از طریق امساک، اختصاص به بیماری‌های فوق ندارد بلکه بیماری‌هایی که مربوط به اصول جسم انسان است و با سلول‌های جسم آمیخته شده مانند سرطان ، سفلیس، سل و طاعون را نیز شفا می بخشد.(12)
 
دکتر طب فریتس بکر می‌گوید: مطمئن‌ترین، بی ضررترین وبی‌خطرترین روش درمانی ، روزه درمانی است وهیچ روشی را نمی توان با آن مقایسه نمود.به نظر من و دکتر شلتون ، روزه درمانی بهترین روش برای درمان بیماری‌های معده ، روده و سلسله اعصاب است. به وسیله روزه درمانی می‌توان از شرّ زائدات جمع شده در بدن راحت شد و به کل ارگانیسم بدن این امکان را داد که اعمال حیاتی خود را دوباره مرتب و منظم نماید. روزه گرفتن یک عمل جراحی بدون چاقو است. (13)

دانشمندی در این رابطه چنین می‌گوید: «فایدة روزه برای بدن مانند نوعی درمان پزشکی است. پزشکان همه به این نکته رسیده‌اند که روزه گرفتن روزه‌های ماه مبارک رمضان هم‌چون سی عدد قرص است که هر سال مصرف می‌شود تا معده تقویت و خون تصفیه و بافت‌های خون ترمیم گردد.»(14)
 
در اثر روزه زائده‌های بدن ذوب شده و دستگاه گوارش که حساس‌ترین سیستم بدن انسان می‌باشد استراحت نیمه وقت در آن ماه می‌نماید. در روایتی از رسول خدا چنین آمده است: «المعدة بیت کل داء و الحمیه (ای الامساک) رأس کل دواء». یعنی: معده خانة تمامی دردها است و امساک بالاترین داروها.(15)
 
دانشمندی به نام «الکسی سوفورین» بیش از 23 مرض را برشمرده که بوسیله روزه مداوا می‌شود.(16)
 [اثر تربیتی روزه]
مهم‏ترین اثر روزه بعد تربیتی آن است. روزه روح آدمی را لطیف و اراده انسان را «قوی» و غرائز او را «تعدیل» می‏کند. از مرتاضان، که از خودداری‏‌های مخصوص به تطهیر روح می‏پردازند، گرفته تا صوفیان، که چله‏‌نشینند و امساک از اصول آن‌ها است، و عارفان که می‏گویند: «اندرون از طعام خالی‏‌دار تا در او نور معرفت بینی.» همگی نقش محوری روزه در خودسازی و تهذیب نفس را باور دارند؛ زیرا روزه، تمرین مقاومت و آمادگی روحی در خودسازی است. اخلاق و تهذیب نفس بر دو پایه استوار است:
 
الف- تخلیه؛ یعنی پاکسازی و تصفیه روح از عادات ناپسند و آلودگی‏‌های مادی که مقدمه آن شناخت صفات پسندیده و ناپسند است.
 
ب- تحلیه؛ یعنی آراستن نفس به صفات پسندیده و مطلوب انسانی، مانند تقوا که از حکمت‏‌های روزه است . روزه بستر مناسبی را برای ایجاد تقوا فراهم می‏سازد. افرادی که سالیانه، یک دوره یک ماه‌ه‏ای را برای مبارزه با خواسته‌‏های درونی می‏گذرانند، از آمادگی رزمی و دفاعی بیشتری برخوردارند.
 سلامتی بدن روزه‌داران
بررسی سلامتی بدن روزه‌داران از دو جنبه حائز اهمیت است: 1- جنبه دینی و معنوی 2- جنبه علمی و پزشکی. با مطالعه فلسفه روزه‌ و نوع نگاه قرآن و روایات به این مسئله هیچ شکی نیست که اسناد محکمی در این‌باره وجود دارد. آنچه همواره مورد سوال و ابهام بوده است نگاه علم پزشکی به موضوع روزه‌ است. این سوال اساسی وجود دارد که گرسنگی و تشنگی در حد 18 ساعت، چگونه می‌تواند در تضمین صحت و سلامت انسان موثر باشد؟ علم پزشکی ثابت کرده که در کنار فواید معنوی فراوان روزه‌داری در ماه مبارک رمضان، فواید پزشکی فراوانی هم در روزه‌داری نهفته است و درمانگر بسیاری از بیماری‌ها است.

پی‌نوشت‌ها:
1 . سوره بقره، آیه 183.
2 .سوره بقره،آیه 155
3 .همان ، آیه 153
4 .سوره بقره ، آیه 183
5 .قرآن حکیم ، ترجمه آیت الله مکارم شیرازی
6. مکارم شیرازی ،ناصر وجمعی از نویسندگان ، تفسیرنمونه ،تهران ، دار الکتب الاسلامیه ،1374ش ، ج1، ص629.
7. سوره رعد ،آیه 28
8. فرازی از زیارت جامعه کبیره ، مفاتیح الجنان ،شیخ عباس قمی
9 . نهج البلاغه، فیض الاسلام، ص 798.
10 . حکمت 244 نهج البلاغه فیض الاسلام.
11. مجلسی، محمد باقر، بحارالانوار، بیروت، احیاء التراث الاسلامی، ج 96، ص 255.
12. تفسیر نمونه ج1ص458
13 . دکتر فریتس بکر در پیشگفتار کتاب "روزه می تواند زندگی ات را نجات دهد" ، ص19
14 . به نقل از: سید مهدی شمس‌الدین، آموزش دین و اخلاق برای همه، قم، انتشارات قدس، چاپ اوّل، 1374، ص 20.
15و16 . مکارم شیرازی، ناصر، تفسیر نمونه، آموزش دین و اخلاق برای همه، تهران، دارالکتب الاسلامیه، چاپ چهارم، 1375، ج 1، ص 632ـ633.
 
منابع:
1. سایت اندیشه قم/ حکمت و فایده روزه داری
2. سایت حوزه/ آثار و فوائد روزه‏ داری
3. کیهان/ روزه درمان بیماری‌های جسمی و روحی