مقدمه
قرآن پاک ترین کتاب، از مبدأ پاکی و طهارت، بر پاک ترین قلب عالم هستی نازل، و از لبان پاک ترین مخلوق عالم الهی تلاوت، وبر عالم وجود عرضه گردید. به همین خاطر تنها کسانی می توانند به این مصحف مطهر نزدیک شده، و از نور پر فیض آن بهره مند گردند که ظاهر و باطنی پاک و طاهر داشته و از هرگونه آلودگی جسم و روح منزه باشند. که یکی از مصادیق «مطهرون» امام صادق (ع) است. که علاوه بر تلاوت قرآن به تدبر در آن نیز می پرداختند و الگو و اسوه مومنان نیز بودند و انس با قرآن را بزرگترین مایه نجات و رستگاری انسان ها دانسته و همگان را به این امر فرا می خواندند و ضمن توصیه دیگران به انس به قرآن خود نیز با قرآن انس ویژه ای داشتند. تا آنجا که در ظاهر و باطن همواره با قرآن بودند و در طول عمرشان قرآن را نصب العین خویش قرار دادند. امام صادق (ع) می فرماید: «هر جوان مؤمنی که قرآن بخواند، قرآن با پوست وگوشت و خون او در می آمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوار همراه می سازد و قرآن روز قیامت نگهدارنده او از دوزخ خواهد بود». بنابراین قلب انسان وقتی نورانیت خاصی پیدا می کند که علاوه بر قرائت قرآن، آن را به قلب خود بسپارد، چنانچه امام صادق (ع) در تشویق های قرآنی خود، هم دیگران را به این امر خداپسندانه تشویق می کرد و هم از خدا در دعاهای خویش می خواست تا این کتاب آسمانی را در قلب خویش جای دهد.

چهرۀ قرآنی امام صادق (ع)
امام جعفر صادق (ع) وارث علم کتاب، سینه اش گنجینه اسرار قرآنی و وجود مقدسش آمیخته با قرآن کریم بود. زیرا قرآن منشاء تمام دانسته های امام (ع)بوده، بدین جهت، هر کس به چهره امام صادق (ع) می نگریست، قرآن در نظرش تجلی می کرد و هرگاه قرآن را می دید، امام صادق (ع) در خاطرش جلوه می نمود. او با آیات قرآن سخن می گفت، با قرآن استدلال می کرد، و سکوتش تفکر در قرآن بود. به گفته مالک بن أنس و دیگران، هیچ گاه امام جعفر صادق (ع) جدای از قرآن دیده نشد. مالک گوید: من، جعفر بن محمد را بارها می دیدم که تبسم های نمکین نقش لبان او بود. هر گاه از پیامبر (ص) نزد او نام می بردند، ناگهان از احساس عظمت پیامبر (ص)، چهره او زرد می گشت. من هرگز ندیدم که او حدیثی از پیامبر (ص) نقل کند، مگر این که قبلا وضو می گرفت. من برخی اوقات با او رفت و آمد می کردم و او را در یکی از سه حال می دیدم: یا نمازمی گزارد و یا ساکت بود و یا قرآن می خواند، و هرگز چیز غیر مفیدی به زبان جاری نمی ساخت. از بندگان خدا بود که از او می ترسید.[1]

سیرۀ عملی امام صادق (ع) در قرائت قرآن
امام صادق (ع) عاشق و شیفته کتاب خدا بود و در تمام زندگی و عمر خود به اشکال مختلف قرآن را محور زندگی خود قرار داده بود؛ اگر چه در برخی از مقاطع زندگی آن حضرت دربارۀ زندگی قرآنی اش از مورخان چیزی نقل نشده است.

خواندن دعا پیش از تلاوت قرآن: امام صادق (ع) قبل از قرائت قرآن، وقتی که آن را در دست می گرفتند می فرمودند:

«أللّهمّ إنی أشهد أنّ هذا کتابک المنزل منْ عنْدک علی رسولک محمّد بن عبداللّه، و کلامک الناطق علی لسان نبیک، جعلْته هادیا منْک الی خلْقک و حبْلا متّصلا فیما بینک و بین عبادک. أللّهمّ إنّی نشرْت عهْدک و کتابک فاجعل نظری فیه عبادة و قرائتی فیه فکرا، و فکری فیه اعْتبارا، و اجْعلْنی ممّن اتعظ ببیان مواعظک فیه و اجْتنب معاصیک، و لا تطْبعْ عنْد قرائتی علی سمْعی، و لا تجْعلْ علی بصری غشاوة، و لا تجْعلْ قرائتی قراة لا تدبّر فیها، بل اجْعلْنی أتدبّر آیاته و أحْکامه، آخذا بشرائع دینک، و لا تجْعلْ نظری فیه غفْلة و لا قرائتی هذرا، إنّک أنْت الرّؤوف الرّحیم؛ خدایا! من شهادت می دهم این، کتاب توست که از نزد تو بر رسولت محمّد بن عبداللّه نازل شده است. و کلام توست که بر زبان پیامبرت جاری شده است. آن را هادی به سوی خلقت قرار داده ای و ریسمان متّصل بین خود وبندگانت قرار داده ای. خدایا! من عهد و کتابت را باز می کنم. خدایا! نظر کردنم در قرآن را، عبادت و قرائتم را، فکر و فکر کردنم در آن را عبرت پذیری قرار ده. مرا از کسانی قرار ده که به وسیله بیان مواعظ تو در قرآن، موعظه می پذیرند و از نافرمانی تو پرهیز می کنند. و هنگام قرائت کردنم، برگوش «دل» من مهر «غفلت» و بر دیدگانم «قلبم » پرده «جهالت»به گونه ای قرار ده که شرایع دینت را اخذ کنم. و نظرم را در آن، نظر غفلت و قرائتم را، بیهوده گویی قرار نده. به درستی که تو مهربان و رحیم هستی».[2]

بیهوشی در حال تلاوت قرآن: علامه مجلسی می نویسد: روایت شده، هر گاه مولای ما امام صادق(ع) در نماز خویش قرآن می خواند، یک باره از هوش می رفت؛ زمانی که به هوش می آمد، از او علت بیهوشی را پرسیدند. حضرت در پاسخ فرمود: «آن قدر آیات قرآن را تکرار کردم تا به حالتی رسیدم که گویا آن آیات را از زبان فرستنده اش می شنوم».[3]

استشفا به آیات: گاهی هم حضرت امام صادق (ع) با تلاوت برخی آیات قرآن مجید از خداوند طلب شفا برای برخی بیماران می کرد و به برکت خواندن آیه مورد نظر، آن فرد بیمار شفا می یافت.

معاویة بن وهب گوید: فرزند فردی از اهل مرو، سردرد گرفته بود. او به خدمت امام صادق (ع) شکایت کرد. امام فرمود: «او را نزدیک بیاور»، پس امام دست مبارک خود را بر سر بیمار کشید و این آیه مبارکه را خواند: «إِنَّ اللَّهَ یمْسِک السَّمَاوَاتِ وَالأرْضَ أَنْ تَزُولا وَلَئِنْ زَالَتَا إِن أَمسَکهُمَا مِنْ أَحَدٍ مِنْ بَعْدِه» (فاطر، 35/41)؛ «محققا خدا آسمان ها و زمین را از این که نابود شود، نگاه می دارد و اگر رو به زوال نهند، جز او هیچ کس آنها را نمی تواند حفظ کند». پس به اذن خدا، شفا یافت.[4]

به کارگیری دستورهای قرآن
سیمای قرآنی امام جعفر صادق (ع) به خوبی نشان دهنده این بود که چگونه امام از این کتاب الهی پاسداری می کرد و حرمتش را ارج می نهاد. در دعایی که پیش از قرائت قرآن می خواند، و ازدر خواست های عاجزانه او می توان به قطع و یقین گفت امام صادق (ع) عالی ترین و کامل ترین شخصیت در عمل به قرآن مجید بود و دیگران را نیز از این بهره وری بی نصیب نمی گذاشت و نمونه آن در زندگی آن حضرت فراوان به چشم می خورد. که عبارتند از:

1- صله رحم، حسابرسی را سبک می کند: اربلی در کشف الغمة از حافظ عبدالعزیز بن الأخضر نقل کرده: وقتی بین امام جعفر صادق (ع) و عبداللّه بن حسن در وسط روز سخنانی رد و بدل شد، عبداللّه به درشتی با امام سخن گفت و از یکدیگر جدا شدند. هر دو به مسجد رفته، بار دیگر همدیگر را بر در مسجد ملاقات کردند. امام صادق(ع) به عبداللّه بن حسن فرمود: «ای أبامحمد! چگونه روز را به شب رساندی؟» عبداللّه با حالت عصبانیت گفت: به خیر و خوشی. امام صادق (ع) فرمود: «ای أبا محمد!آیا می دانی که صله رحم، حساب را تخفیف می دهد؟» عبداللّه گفت: پیوسته چیزی می گویی که ما آن را نمی دانیم. امام فرمود: «من بر تو قرآن می خوانم». عبداللّه گفت: این را قرآن گفته است؟!امام فرمود: «آری». عبداللّه گفت: آن را بخوان. امام فرمود: «خدای عزوجل می فرماید: «وَالَّذِینَ یصلُونَ مَا أَمَرَ اللَّهُ بهِ أَن یوصَلَ وَیخْشَوْنَ رَبَّهُمْ وَیخَافُونَ سُوءَ الْحِسَاب»[الرعده13/21]؛ وآنها که پیوندهایی را که خدا دستور به برقراری آن داده، برقرار می دارند و از پروردگارشان می ترسند و از بدی حساب روز قیامت بیم دارند». عبداللّه  با شنیدن این آیه، متنبه شده  گفت: از این پس، هرگز مرا قاطع رحم نخواهی دید.[5]

2- احترام فوق العاده به قرآن: امام صادق (ع) علاوه بر احترام فوق العاده ای که به قرآن کریم می گذاشت، با بیان برخی روایات، به تبیین عظمت قرآن در جامعه می پرداخت و از همگان می خواست تا از این نعمت بزرگ کاملا قدردانی کنند و چنان که شایسته است، آن را محترم شمارند.

امام (ع) میفرمودند: «هر گاه خداوند اولین و آخرین را [در قیامت] جمع کند، در این هنگام شخصی که در زیبایی همانند او دیده نشده، وارد خواهد شد و چون نگاه مؤمنان به آن افتد، می گویند: این از ماست، چقدر زیباست! و چون از برابر صف شهدا عبور کند، شهدا می گویند: این قرآن است و سپس از صف رسولان می گذرد. آنان می گویند: این قرآن است. به صف فرشتگان می رسد. آنان نیز می گویند: این قرآن است. تا اینکه در طرف راست عرش الهی می ایستد. سپس خداوند علی اعلا می فرماید: به عزت و جلال خودم سوگند!هر که تو را گرامی داشته، او را گرامی خواهم داشت و هر که به تو توهین کرده باشد، به او اهانت خواهد شد».[6]

3- تشویق به فراگیری قرآن: از آنجا که قرآن کریم کتاب آسمانی و دستور العمل زندگی پیروان اسلام است، امام صادق (ع) همیشه می کوشید که مردم را هر چه بیشتر با آن آشنا کند و کسی را که یاد نگرفته بود، به قرائت تشویق می فرمود، و آن که را می دانست ولی چندان به آن اهمیت نمی داد، او را به وظایفش در برابر قرآن آشنا می ساخت و این روش امام در طول زندگی پر برکتش بود.

قطب راوندی می نویسد: روایت شده امام صادق (ع) غلامی داشت که نام او مسلم بود. این فرد قرآن نمی دانست، امام صادق (ع) در یک شب قرآن را به او آموزش داد. پس مسلم شب را به روز رسانید؛ در حالی که قرآن را یاد گرفته بود.[7] ونیز حضرت فرمودند: «مؤمن نمی میرد، مگر آن که قرآن را فراگیرد و یا در مسیر فراگیری آن باشد».[8] و نیز فرمودند: «کسی که یک حرف از قرآن را یاد بگیرد، ده حسنه ثواب دارد و ده سیئه از او محو می گردد و ده درجه به او عنایت می شود».[9]

آداب باطنی تلاوت قرآن از منظر امام صادق(ع)
با توجه به حساسیت موضوع، مصادیق طهارت را برای آمادگی تلاوت قرآن برشمرده و پیرامون آنها توضیح مختصری می دهیم:

طهارت کلی جسم: اولین شرط برای تماس با قرآن, پاک بودن از جنابت و داشتن وضو است

طهارت دهان: در چند حدیث شریف که از أئمّه معصومین (ع) نقل گردیده، از دهان به عنوان «راه قرآن» و «یکی از راههای پروردگار» یاد شده است. «امام صادق (ع) فرمودند: پیامبر (ص) فرمودند: راه قرآن را پاکیزه سازید. پرسیدند: ای رسول خدا!راه قرآن چیست؟ فرمودند: دهان های شما. پرسیدند: به چه پاکیزه کنیم؟فرمودند: به مسواک زدن»[10].

طهارت چشم: از رسول اکرم (ص) قل شده که فرمودند: «اعط العین حقها»؛ حق چشم را ادا کنید». عرض کردند: حق چشم چیست یا رسول الله؟ فرمودند: «النظر الی المصحف؛ نگاه کردن به قرآن». زیرا تلاوت قرآن از روی قرآن، طبق حدیث، عبادت است. اگر چشم پاک نباشد، توفیق نظر به قرآن را پیدا نمی کند. چشم هرزه ای که به دنبال معصیت و خطا می چرخد, و چشم افسار گسیخته ای که دیگر در کنترل صاحبش نیست، اگر هم بر روی خطوط قرآن قرار بگیرد، همچون کوری است که جمال نورانی حق را هرگز مشاهده نخواهد کرد.

طهارت سایر اعضای بدن: گوشی که صوت ملکوتی قرآن را می شنود و متأثر نمی شود گوشی که در مسیر خطاب های قرآن قرار می گیرد، اما گویا هرگز کلامی و یا خطابی نشنیده است، گوشی که از شنیدن غیبت و دروغ و تهمت لذت می برد، این گوش طهارت ندارد، دستی که ناپاک است و طهارت ندارد، نباید به سوی قرآن دراز شود «لا یمَسُّهُ إِلا الْمُطَهَّرُون» (الواقعة، /79)؛ «جز دست پاکان بدان نرسد».

پس باید تمامی اعضإ بدن را که راه های قرآن هستند پاک و مطهر نمائیم تا انوار الهی، وجودمان را نورانیت و روشنائی و صفا بخشد. طهارت کلی جسم، بسیار آسان است. با یک نیت و مقداری آب می توان خود را از آلودگی های ظاهری پاک کرد و به آسانی قرآن را به لب گذاشت و بوسید و خطوط آنرا لمس نمود. اما طهارت دیگر اعضا از جمله: دهان و گوش و چشم و روح به یک باره امکان پذیر نیست و باید ضمن توکل بر خداوند بزرگ با جدیت و تمرین و ممارست رذائل اخلاقی را از جسم و روح زدوده و آن چنان پاک و طاهر نمائیم که شایستگی انس و مجالست با کلام وحی «قرآن» را بیابیم.

تلاوت کنندگان از منظر امام صادق(ع)
امام صادق (ع) تلاوت کنندگان قرآن را به سه گروه تقسیم فرموده و نتیجه عمل آنان را بیان می فرمایند: 1 عده ای برای نزدیک شدن به سلاطین و زورمندان و برای سلطه یافتن بر مردم قرآن می خوانند این دسته اهل آتش اند. 2 قاریانی که الفاظ قرآن را از برکرده خوب می خوانند ولیکن حدود آن را ضایع نموده اند اینان هم اهل آتش اند. 3  و گروهی قرآن می خوانند تا زیر پو شش آن قرار گیرند. اینان به محکم و متشابه آن ایمان دارند فرایض را به جا می آورند، حلال آن راحلال و حرام آن را حرام دانسته و در مقام علم تسلیم قوانین قرآن هستند. این دسته همان کسانی هستند که دست رحمت الهی آنان را از هر سقوطی نجات می دهد و آنان اهل بهشت اند و در باره هر که بخواهند حق شفاهت دارند.[11]

اهتمام و سفارش به تلاوت قرآن
امام صادق (ع) علاوه بر سیره عملی خود که به تلاوت قرآن مجید در شبانه روز اهمیت می دادند، به دیگران نیز سفارش می فرمودندکه از این کتاب آسمانی غفلت نورزند. امام با بیان عظمت قرآن، دیگران را در شب و روز و پیش از خواب و همچنین در فرصت های پیش آمده، به تلاوت کتاب خدا دعوت می فرمودند. موارد زیر نشانگر این تشویق هاست:

1- روزی پنجاه آیه قرآن بخوانید: حریز از امام صادق (ع) نقل کرده است که فرمود: القرآن عهد الله الی خلقه فقد ینبغی للمرء المسلم أن ینظر فی عهده و أن یقرأ منه فی کل یوم خمسین آیة؛ قرآن برنامه ای است الهی پس بسیار شایسته است که هر فرد مسلمان در عهد نامه الهی اش به دقت نظر افکند و هر روز دست کم پنجاه آیه را با تدبیر تلاوت کند».[12]

2- درجات بهشت به تعداد آیات قرآن: مفضل بن عمر از امام صادق (ع) نقل کرده است که فرمود: «علیکم بتلاوة القرآن فإنّ درجات الجنة علی عدد آیات القرآن، فاذا کان یوم القیامة یقال لقاری القرآن اقرأ و ارق فکلما قرأ آیة یرقی درجة؛ بر شما باد به تلاوت قرآن!زیرا که درجات بهشت با عدد آیات مساوی است. روز قیامت به قاری قرآن گفته می شود که: بخوان و بالا برو. و او هر آیه که می خواند، یک درجه بالاتر می رود.[13]

3- پیش از خواب قرآن بخوانید: امام صادق (ع) به فضیل بن یسار فرمود: «ما یمنع التاجر منکم المشغول فی سوقه اذا رجع الی منزله ان لا ینام حتی یقرأ سورة من القرآن فتکتب له مکان کل آیة یقرؤها عشر حسنات و یمحی عنه عشر سیئات؛ چه مانعی دارد که یک تاجر در بازار که سرگرم داد و ستد است، وقتی به خانه آمد، پیش از آن که بخوابد، سوره ای از قرآن بخواند تا به هر آیه ده حسنه به او بدهند و ده گناه از او محو شود».[14]

4- در دل شب، قرآن بخوانید: آن حضرت فرمودند: «در روز قیامت فردی را برای حساب صدا می کنند، پس قرآن در صورتی زیبا پیش روی او قرار می گیرد و می گوید: خدایا!من قرآنم و این بنده تو در راه تلاوت من خود را به رنج و تعب انداخت و در دل های شب مرا تلاوت کرد و قلبش را روشن و اشکش جاری شد. پروردگارا! او را از من خشنود کن؛ همچنان که من از او خشنودم. خداوند عزیز جبار می فرماید: بنده من! دست راستت را بیاور. آنگاه آن را از رضوان و دست چپ او را از رحمت پر می کند و سپس به اومی فرماید: این بهشت ماست، بخوان و بالا برو! پس او آیه می خواند و یک درجه ترفیع می شود».[15]

5- صد آیه در نماز شب بخوانید: اسحاق بن عمار از امام صادق (ع) روایت کرده که فرمودند: «من قرأ مائه آیة یصلی بها فی لیلة کتب اللّه عزوجل له بها قنوت لیلة. و من قرأ مائتی آیة فی لیلة غیر صلاة اللیل کتب اللّه له فی اللوح قنطارا من الحسنات و القنطار ألف و مائتا أوقیة و الأوقیة اعظم من جبل احد؛ تلاوت صد آیه از قرآن در نماز شب، با قنوت یک شب مساوی است و کسی که دویست آیه در غیر نماز بخواند، یک قنطار حسنه برایش نوشته می شود و قنطار 1200 اوقیه است و هر اوقیه ای از کوه احد بزرگ تر است».[16]

6- در شب های جمعه، قرآن بخوانید: زید شحام گوید: حضرت امام جعفر صادق (ع) در شب جمعه ای در بین راه به من فرمود: «إقرأ فإنّها لیلة الجمعة قرآنا، فقرأت: « إِنَّ یوْمَ الْفَصْلِ مِیقَاتُهُمْ أَجْمَعِین ٭یوْمَ لا یغنِی موْلًی عَنْ مَوْلًی شَیئًا وَلا هُمْ ینْصَرُون٭إِلا مَنْ رَحِمَ اللَّه»[الدخان، 44/42- 40]، فقال ابو عبداللّه: «نحن و اللّه الذی یرحم اللّه و نحن و اللّه الذی استثنی الله و لکنّا نغنی عنهم»؛ قرآن بخوان که امشب شب جمعه است. پس این آیه را خواندم: روز جدایی  حق از باطل  وعده گاه همه آنهاست؛ روزی که هیچ دوستی کمترین کمکی به دوستش نمی کند و از هیچ سو یاری نمی شوند. مگر افرادی را که خداوند یاری کند. امام فرمود: به خدا سوگند!این مائیم که خداوند به مارحم می کند و ما را پروردگار استثنا کرده است، ولکن ما به دوستانمان سود خواهیم رساند».[17]

7- جوانان قرآن بخوانند: امام صادق (ع) می فرمایند: «من قرأ القرآن و هو شابّ مؤمن اختلط القرآن بلحمه و دمه و جعله اللّه مع السفرة الکرام البررة و کان القرآن حجیزا عنه یوم القیامه یقول: یا ربّ انّ کلّ عامل قد أصاب أجر عمله غیر عاملی فبلّغ به اکرم عطایاک. قال: فیکسوه اللّه العزیز الجبّار حلتین من حلل الجنة و یوضع علی راسه تاج الکرامة، ثم یقال له: هل ارضیناک؟فیقول القرآن: یا ربّ قد کنت ارغب له فیما هو أفضل من هذا. فیعطی الأمن بیمینه و الخلد بیساره ثم یدخل الجنة، فیقال له: اقرأ و اصعد درجة. ثم یقال له: هل بلّغنا به و ارضیناک؟ فیقول: نعم؛ هر جوان مؤمنی که قرآن تلاوت کند، قرآن با گوشت و خون او آمیخته می گردد و باسفرای گرامی خدا همنشین خواهد بود و همانا قرآن حائلی بین او [و بین تیرگی ها] در روز قیامت خواهد بود. قرآن به محضر پروردگار می گوید: خدایا!هر کارگری اجر و مزد کار خویش را دریافته، جز این جوان؛ پس بهترین عطایای خود را به او برسان. خداوند دو لباس از لباس های بهشتی به او می پوشاند و بر سرش تاج کرامت را می گذارد. سپس به قرآن خطاب می شود که: آیا تو را درباره او راضی کردیم؟ قرآن کریم در پاسخ می گوید: خدایا!دوست می داشتم که بهتر از این کرامت ها را به او می دادی. پس در دست راست آن جوان، امان نامه و در دست چپش زندگی ابدی در بهشت می دهند. سپس وارد بهشت می گردد و به او گفته می شود: قرآن بخوان و یک درجه بالا برو. آن گاه به قرآن گفته می شود: آیا عطایا و کرامت های خود را به او رساندیم. آیا تو را راضی کردیم؟ قرآن در پاسخ می گوید: آری».[18]

8- پرتو افشانی خانه قرآنی: بسیاری از خانه های مسلمانان به دلیل برخی مسائل در آنها، ویژگی خاصی دارند؛ از جمله خانه ای که در آن قرآن تلاوت شود، نوری می درخشد که آسمان نیز از درخشش نورانی می شود. امام صادق (ع) فرمود: «الدار اذا تلی فیها کتاب الله لها نور ساطع فی السماء و تعرف من بین الدور؛ هنگامی که در خانه ای قرآن خوانده شود، برای آن، نور درخشانی خواهد بود که در آسمان بدرخشد و در بین خانه ها شناخته شود».[19]

و فرمودند: «إنّ البیت اذا کان فیه المرء المسلم یتلو القرآن یترءاه أهل السماء کما یترءاه أهل الدنیا الکوکب الدّری فی السماء؛ اگر در خانه ای که مسلمانی در آن هست، قرآن خوانده شود، در آسمان ها چنان برای اهل آسمان جلوه کند که ستارگان درخشان و پرفروغ آسمان برای اهل زمین جلوه می کنند ».[20]

رعایت آداب در تلاوت قرآن
امام صادق (ع) به رعایت آداب قرائت نیز اهتمام داشت که به برخی از آنها اشاره می کنیم:

1- برای خودنمایی نباشد: امام صادق (ع) فرمودند: «پاره ای از مردم قرآن را تلاوت می کنند که گفته می شود: چه خوب می خواند!و برخی برای تأمین معاش قرآن می خوانند. در این دو دسته خیری نیست. ولی بعضی از مردم قرآن می خوانند که از راهنمایی های آن بهره مند شوند و در نماز و در هر حال، شب و روز از آیات الهام بخش قرآن بهره معنوی و فکری بردارند».[21]

2- برای منافع مادی و دنیوی نباشد: و نیز فرمودند: «کسی که بر سلطان جائری وارد شود و برای رسیدن به پول و ثروت و آرزوهای مادی و دنیوی قرآن بخواند، چنین کسی مورد لعن خداوند خواهد بود و به هر حرفی، ده لعنت و شنونده نیز به هر حرفی یک لعنت خواهد شد».[22]

3- قرآن از رو خوانده شود: امام صادق (ع) می فرمایند: «کسی که قرآن را از روی آن تلاوت کند، نور دیدگانش زیاد می گردد و بار گناه پدر و مادرش سبک می شود؛ هر چند که هر دو کافر باشند».[23] همچنین فرمود: «خواندن قرآن از روی آن، موجب تخفیف عذاب از پدر و مادر می شود؛ گر چه کافر باشند».[24]

4- پیش از تلاوت، استعاذه شود: از امام صادق (ع) درباره استعاذه پیش از خواندن قرآن پرسیده شد، در پاسخ فرمود: «نعم؛ فتعوذ باللّه من الشیطان الرجیم؛ بله، از شیطان رانده شده به خدا پناه ببر».[25]

5- قرآن را با خضوع و خشوع بخوانید: امام فرمودند: «إنّ القرآن نزل بالحزن فاقرؤه بالحزن؛ قرآن کریم با حزن نازل شد، پس شما نیز آن را با حزن و خشوع بخوان».[26] و فرمودند: «کسی که قرآن بخواند، ولی قلبش خاضع نشود و احساس حزن در خود نکند، امر بزرگی را کوچک شمرده و زیان کرده است. پس تلاوت کننده قرآن به سه چیز نیاز دارد: 1- قلب خاشع، 2- فکری فارغ، 3- موضعی آرام؛ زیرا قلب که خاشع شد، افکار شیطانی فرار می کند. و دل که فارغ گشت، به تمام وجود متوجه قرآن می شود و موجبات تفرقه فکر رخت بر می بندد و از نورانیت کلام خدا و آثار آن محروم نخواهد شد. و هر گاه جای آرام وخلوتی انتخاب کند، با رعایت آن دو اصل پیشین، همانا روح و جان او با کلام خدا انس می گیرد و شیرینی حرف زدن با خدا را لمس می کند. همچنین الطاف پنهان الهی را احساس می کند؛ در نتیجه، حالت انس با قرآن را بر هر حالت دیگر ترجیح می دهد و بهترین وقت خود را در همین لحظه می بیند.

پس به دقت بنگر که منشور الهی را چگونه می خوانی و در برابر اوامر و نواهی آن چه موضعی داری و در قبال حدود آن چگونه خواهی بود؛ زیرا قرآن، کتابی است که باطل در ساحت مقدس آن راه ندارد و از جانب خداوند حکیم است. پس به دقت تلاوت کن و در هر وعد و وعیدی توقف کن و در مثال ها و مواعظ آن تفکر کن. مواظبت کن که به موازات صحت قرائت، در اقامه حدود آن کوشا باشی».[27]

6- در آیات و مواعظ آن اندیشه کنید: امام صادق (ع) در مقام دعا می فرمودند: «پرودگارا! عهدنامه خود را منتشر ساختی. پس نگاه مرا در آن عبادت قرار ده و قرائتم را تفکر و تفکرم را موجب عبرت. خدایا!قرائتم را قرائت بدون تفکر قرار مده و نظرم را در قرآن توأم با غفلت مگردان».[28]

7- سکوت به هنگام شنیدن آیات قرآن: کتاب آسمانی و قرآن مجید آن قدر والا و ارزشمند است که بندگان خدا حتی به هنگام شنیدن آیات نیز باید سرا پا گوش باشند و سکوت کنند. در این زمینه، هم خود قرآن مجید فرموده: «اگر قرآن خوانده شد، به آن آیات گوش دهید و سکوت کنید»(الأعراف، 7/204)، و هم معصومان (ع) از جمله امام صادق (ع) فرموده: «یجب الانصات للقرآن فی الصلاه و غیرها و اذا قرأ عندک القرآن وجب علیک الانصات و استماع؛ واجب است که به هنگام تلاوت قرآن چه د رنماز و چه در غیر نماز، سکوت کنی و هر گاه در حضور تو قرآن خوانده شد، واجب است بر تو که سکوت کامل را رعایت کنی».[29]

8- با شتاب خوانده نشود: دستور دیگر امام صادق (ع) آن است که سعی شود به هنگام قرائت قرآن، به سرعت و با شتاب آن را نخوانیم و در تفسیر آیه مبارکه «وَ رَتِّلِ الْقُرْآنَ تَرْتِیلا» (المزمل، 73/4)، فرمود: «هو أن تتمکث فیه و تحسّن فیه صوتک؛ با تأمل و تأنی بخوانی و در برخورد با هر آیه، درنگ کنی و آن را با صوت نیکو بخوانی».[30] و فرمودند: «قرآن با شتاب زدگی خوانده نمی شود، بلکه کلمه کلمه و بادقت خوانده می شود. پس به هر آیه ای که درباره بهشت می رسیم، باید مقداری توقف کنیم و از خدا آن را بخواهیم و همچنین آیه ای که از جهنم سخن می گوید، بایدبه خداپناه ببریم ».[31]

9- با صدای بلند و نیکو بخوانید: به امام صادق (ع) عرض کردند: شخصی معتقد است که دعا وقتی اثر دارد و کارساز است که به صدای بلند خوانده شود. امام فرمودند: «ایرادی ندارد؛ زیرا علی بن حسین (ع) بهترین صوت را در تلاوت قرآن داشت و بسیار بلند می خواند که تمام اهل خانه می شنیدند. و امام باقر (ع) نیز از همه مردم صوتش در تلاوت قرآن بهتر بود و شب ها که بر می خواست و قرآن می خواند، بلند می خواند، حتی رهگذران و مخصوصا سقّاها می ایستادند و گوش می دادند».[32]

امام صادق (ع) علاوه بر سیره عملی خود که به تلاوت قرآن مجید در شبانه روز اهمیت می داد، به دیگران نیز سفارش می کرد که از این کتاب آسمانی غفلت نورزند. امام با بیان عظمت قرآن، دیگران را در شب و روز و پیش از خواب و همچنین در فرصت های پیش آمده، به تلاوت کتاب خدا دعوت می کرد.

جایگاه کلام الهی و شیوه بهره گیری از قرآن از دیدگاه امام صادق (ع)
به اختصار به برخی از محور های تعالیم و توصیه های حضرت اشاره می کنیم شاید که جامعه قرآنی از حضرت صادق (ع) سرمشق بگیرند و از سرچشمه هدایت قرآنی، جان عطشناک خویش را سیراب سازند.

1- قرآن، تجلی گاه خدا: کلام الهی، جلوه ای از قدرت و علم و حکمت خداست و آیات قرآن، هریک نشانه ای از عظمت الهی است. امام صادق (ع) در زمینه جلوه گاه بودن قرآن برای ذات مقدس خدا البته برای چشم های بیدار و دل های آگاه می فرماید: «لقد تجلی اللّه لخلقه فی کلامه و لکنهم لایبصرون؛ خداوند بر خلق خویش در کلام خودش تجلی کرده است، ولی آنان خدا را نمی بینند».[33]

2- گنجینه کامل: امام صادق (ع) می فرماید: «خداوند بی همتا و قدرتمند، کتاب خویش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نیکوکار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان که پیش از شما بودند و آنان که پس از شما خواهند آمد، همچنین خبر آسمان و زمین است…».[34]

و در سخن دیگری به جنبه تبیان بودن قرآن چنین اشاره می فرماید: «إن اللّه أنزل فی القرآن تبیان کل شی ء، حتی و اللّه ما ترک شیئا یحتاج إلیه العباد …إلا و قد أنزله اللّه فیه؛ خداوند در قرآن، بیان هرچیز را نازل کرده است. به خدا قسم هیچ چیزی را که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و برای مردم بیان فرموده است».[35]

3- عهدنامه الهی: قرآن، عهدی استوار میان خدا و مردم است و آیات این کتاب، متن این عهدنامه را بیان می کند. در عهد نامه باید نگریست، به آن باید پای بند بود، مفاد آن را نباید زیر پا گذاشت. امام صادق (ع) درباره این عهدنامه و لزوم تلاوت بخشی از آن در هرروز، چنین می فرماید: «القرآن عهداللّه الی خلقه، فقد ینبغی للمرء المسلم ان ینظر فی عهده و ان یقراء منه فی کل یوم خمسین آیه؛ قرآن عهد خداوند نسبت به بندگان اوست. سزاوار است که یک انسان مسلمان در این عهدنامه الهی بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن رابخواند».[36]

4- آینه عبرت: امام صادق (ع) می فرماید: «علیکم بالقرآن!فما و جدتم آیة نجا بها من کان قبلکم فاعملوا به، و ما وجدتموه هلک من کان قبلکم فاجتنبوه؛ برشما باد قرآن! هر آیه ای را که یافتید که گذشتگان، با عمل به محتوای آن آیه نجات یافتند، شماهم به آن عمل کنید و هر آیه را دیدید که بیانگر هلاکت پیشینیان است، شما هم از آن [عامل هلاکت] بپرهیزید».[37]

این شیوه برخورد با آیات قرآن، سودمندترین شیوه ای است که درعمل فردی و اجتماعی مسلمانان اثر می گذارد و قرآن هدایتگر قاری می شود.

5- احکام جاودانه: دین خدا و آیات قرآن، حاوی یک سلسله احکام الهی است که تا دامنه قیامت استمرار می یابد. آنچه که حلال الهی و حرام الهی است، مشمول مرور زمان نمی شود و حکم خدا در اثر «جو» یا «شرایط جدید» یا «تمایلات این و آن» عوض نمی گردد. امام صادق (ع) در تشریح بعثت های سلسله نورانی انبیاء، به دوره بعثت رسول خاتم(ص) می رسد و می فرماید: «تا آن که محمد (ص) آمد و قرآن و شریعت و راه و روش قرآن را آورد. پس حلال آن تا روز قیامت حلال است و حرام آن تا روز قیامت حرام می باشد ».[38]

6- همیشه زنده و شاداب: امام صادق (ع) در حدیثی به رمز و راز این جاودانگی و طراوت همیشگی در کلام خدا اشاره دارد. مردی از آن حضرت می پرسد: چرا قرآن با نشر و درس و بررسی، تازه تر و شاداب تر می شود و هرگز کهنه نمی شود؟امام صادق (ع) در پاسخ می فرماید: «لأن اللّه تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون ناس فهو فی کل زمان جدید و عند کل قوم غض الی یوم القیامة؛ برای این که خدای متعال آن را برای زمانی خاص یا مردمی خاص قرار نداده است. از این رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومی شاداب است تا روز قیامت».[39] طراوت و تازگی قرآن برای همه و همیشه، به خاطر آن است که معجزه جاوید پیامبر (ص) و کلام الهی است و در هر عصری پاسخگوی نیازهای فکری، هدایتی و اجتماعی مردم است.

7- حفظ، آموزش و عمل: گرچه تلاوت قرآن و حفظ کردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است، ولی تکلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمی شود. حفظ کردن باید همراه با عمل باشد و یاد دادن و یاد گرفتن به قصد اجرای فرموده های خدای متعال. حضرت صادق (ع) فرموده است: «الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفرة الکرام البررة؛ کسی که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد، همراه با سفیران والامقام و نیکوکار الهی [فرشتگان مقرب] خواهد بود».[40]

ضرورت آموختن قرآن نیز در کلام آن حضرت مطرح است و می فرمایند: «ینبغی للمؤمن ان لایموت حتی یتعلم القرآن أو یکون فی تعلمه؛ سزاوار است که مؤمن نمیرد، تا آن که قرآن را آموخته باشد، یا در حال و مسیر فراگرفتن قرآن باشد».[41]

با این حال، پای بندی به احکام قرآن و عمل به آن در تعبیر امام صادق (ع) چنین بیان شده است: «واحذر ان تقع من اقامتک حروفه فی اضاعة حدوده؛ بپرهیز از این که در مسیر اقامه حروف، به اضاعه حدود بیفتی».[42]

بسیارند آنان که در شکل و ظاهر به قرآن می پردازند و در ورای جلوه های ظاهری قرآنی، عمل به قرآن مطرح نیست. این گونه برخورد تشریفاتی و مراسمی و شکلی با قرآن، در شان کلام الهی و منشورآسمانی نیست.

8- جوانان و قرآن: انس با قرآن، دل های جوانان را روشن و زندگی هاشان را با صفا می کند و عامل جذب آنان به پاکی و راه خدا می شود.

امام صادق (ع) می فرمایند: «هرجوان مؤمنی که قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خون او در می آمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه می سازد و قرآن روز قیامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود؛ من قرأ القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله اللّه عزّوجل مع السفرة الکرام البررة و کان القرآن حجیزاً عنه یوم القیامة».[43] خانه هایی که نوای خوش قرآن از حنجره های داوودی از آن ها به گوش می رسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمیر، همدم کتاب خدایی اند و لحظات خویش را با انس با قرآن سپری می کنند، مشمول رحمت خدا و هدایت قرآنی می شوند. این گونه خانه های نورانی از تلاوت، در آسمان ها تابان و فروزان است. امام صادق (ع) می فرمایند: «خانه ای که یک فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت می کند، برای اهل آسمان نورانی دیده می شود، هم چنان که مردم دنیا در آسمان ستاره درخشان را می بینند».[44]

فهم قرآن و رابطه آن با قلب
با توجه به این که قلب و ایمان ارتباط تنگاتنگ با هم دارند و به صراحت بسیاری از آیات قرآنی بیان می دارد که جایگاه ایمان قلب است: «أُولَئِک کتَبَ فِی قُلُوبِهِمُ الإیمَان» (المجادله، 58/22)؛ «آنان کسانی هستند که خداوند ایمان را در دل هایشان نوشته». «وَلَکنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَیکمُ الإیمَانَ وَزَینَهُ فِی قُلُوبِکمْ»(الحجر، 49/7)؛ «ولیکن خداوند ایمان را برایتان دوست داشتنی قرار داده و در دلهایتان استوار کرد». از یک سو، بر اساس آیه 82 سوره اسراء «ایمان» عامل مهم درک و فهم قرآن است، و از سوی دیگر، این باور با ایمان قلبی به مبدأ هستی و عشق به خدا و ایمان به پیامبر (ص) معنا پیدا می کند تا بتواند مهم ترین عامل درک صحیح قرآن شود و آدمی را با معانی بلند قرآن آشنا کند.

به عبارت دیگر، ایمان امانت بزرگ خداوند است و حمل این امانت، شایستگی می خواهد، ایمان اکراه بردار نیست و در ایمان نمی شود تقلید کرد و همان گونه که ایمان آزادترین و با حرمت ترین انتخاب یک انسان است، هرگونه سخن وعمل که این انتخاب آزاد و حرمت آن را تباه کند، هر چند به نام دین و روی آوری به مردم باشد، قلب آدمی را تباه می کند و او را از فهم قرآن دور می کند.

تنها کسانی می توانند قرآن را به نحو شایسته بفهمند که خدا و پیامبر (ص) را بشناسند و به او ایمان آورند و در ظاهر و باطن به گونه ای باشند که در سینه هایشان نمونه کوچکی، هر چند در مقیاس کوچک تر از آنچه تمامی قلب پیامبر را فراگرفته، وجود پیدا کرده باشد.

امام صادق (ع) می فرماید: «انّما الْقرآن أمثالٌ لقوم یعْلمون دون غیرهم و هم الذّین یؤمنون به و یعْرفونه فأمّا غیرهم فما اشدّ اشکاله علیهم و أبْعده منْ مذاهب قلوبهم…»؛ منحصرا قرآن نمونه هایی برای مردم داناست نه غیر آنان همان عالمانی که به آن ایمان می آورند و آن را می شناسند ولی برای دیگران چقدر مشکل است و چه اندازه ازدسترس عقل ودل هایشان به دور است!».[45]

ایمان چنان سهل الوصول و ارزان نیست که به دست هر کسی بیفتد، امری قلبی است که با تمامی زندگی آدمی سر و کار دارد و تمامی هویت یک انسان است. پس فهم حقایق قرآن نیز برای کسی امکان پذیر است که در پی تسلیم درونی و برونی به خدا و برگزیده خدا برآمده و تابع امر آن ها باشد. و اینجاست که امام صادق (ع) می فرماید: «ما مردم را مؤمن نمی شماریم مگر آن که جمیع اوامر ما را متابعت نماید…».[46]

خلیفه خدا در زمین بودن یعنی: مطیع خدا بودن، شنونده خوبی برای کلام خدا بودن، تسلیمی در اوج اختیار و در عین بیزاری از طاغوت همراه با شناخت خدا و عشق به او و فرمان برداری از او. چنین قلبی شایسته نور خداست و حق اوست که از این سفره الهی و تجلی خداوندی به زیباترین وجه بهره ببرد و پیوسته با عنصر اعتماد، عشق، و امیدبه امنیت در بارگاه الهی زندگی می کند. و در این حالت، فرد مؤمن چنان مجذوب سخن حق می شود که حالت خدایی پیدا می کند: «یقول اللّه عزّوجل: لایسعنی ارْضی ولاسمائی ولکنْ یسعنی قلْب عبْدی الْمؤمن؛ نه زمینم گنجایشم را دارد و نه آسمانم، ولی قلب بنده مؤمنم گنجایش مرا دارد».[47]

بنابراین، آنچه که قرآن در تعلیماتش مدّ نظر دارد، پرورش انسان هایی است که هم از سلاح علم بهره مند هستند و هم از دلی آکنده از ایمان به محبوب خویش؛ و این دو را با بهترین شیوه و عالی ترین وجه در راه حق به کار می گیرند ; انسان هایی که نمونه های بارز آن خود پیامبر (ص) و أئمّه أطهار (ع) و یاران شایسته و راستین آن ها می باشند. همان هایی که اهداف قرآن را پیوسته در دل و قلب خویش به یقین باور داشته و در عمل با پذیرش حقایق قرآنی همیشه قرین عبادتند؛ یعنی: عاشقانه در پی سپاسگزاری از خدایی که شایسته عبادت است برمی آیند و هدف قرآن را برآورده می سازند. و تنها توصیه قرآن نیز همین است آنجا که می فرماید: «یا أَیهَا النَّاسُ قَدْ جَاءَتْکمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکمْ وَشِفَاءٌ لِمَا فِی الصُّدُورِ وَهُدًی وَرَحْمَةٌ لِلْمؤْمِنِین» (یونس ، 10 /57)؛ «ای مردم از جانب پروردگارتان سوی شما پندی رسیده با شفایی برای[آن مرض هایی که]در سینه هاست، کتابی که رحمت و هدایت برای مؤمنان است».

ویژگی های قاری قرآن:
امام جعفر صادق (ع) صفات و ویژگی هایی را برای قاری قرآن بیان کرده اند. از آن جایی که قرآن کتاب آسمانی و از جانب پروردگار عالم برای هدایت عالمیان فرستاده شده برای استفاده و بهره برداری بیشتر از آن از جانب معصومین (ع) و أولیاء اللّه راهنمائی هایی صورت گرفته که ما به مقتضای سؤال به چند روایت از امام صادق (ع) بسنده می نماییم.

1- ولایت اهل بیت (ع): ولایت، محبت و دوستی اهل بیت (ع) در همه عبادات شرط اصلی و اساسی قبولی و پذیرش اعمال از جمله قرائت قرآن است، طبرسی (ره) از حضرت صادق (ع) نقل کرده که: «اهل علم ما هستیم و جاهلان دشمنان ما، و اولوا الالباب شیعیان ما».[48] چون علم بی ولایت و دوستی اهل بیت و تلاوت نفعی نمی رساند اگر چه نیکو بخواند.

از حسین بن أبی العلا روایت است که امام صادق (ع) فرمودند: «…چنان چه قاری از شیعیان باشد خداوند او را بدون دغدغه حساب به بهشت می برد، و شفاعتش درباره دوستان از خاندان خود و برادران مؤمنش پذیرفته گردد.».[49]

2- صحیح خواندن قرآن: خداوند می فرماید: «کتَابٌ أَنْزَلْنَاهُ إِلَیک مُبَارَک لِیدَّبَّرُوا آیاتِهِ» (ص، 38 /29)، امام جعفر صادق (ع) در باره این آیه کریمه فرمودند: مراد این است که آیات آن را صحیح می خوانند و مراعات وقف و وصل و سایر آداب قرائت را می نمایند، و در معانی آن دقّت می کنند و به احکام آن عمل می کنند. و به وعده های آن امیدوارند و از وعیدهای آن می ترسند. از قصّه های آن عبرت می گیرند. و به آن چه امر شده در آن می پذیرند و از آنچه نهی شده در آن باز می ایستند. و به خدا قسم مراد حفظ آیات آن و درس حروف آن نیست و خواندن سوره های آن و درس ده قسمت و پنج قسمت آن منظور نیست، حروف آن را حفظ می کنند و حدود آن را ضایع می کنند. و جز این نیست که مراد تدبّر در آیات آن است و عمل کردن به احکام آن. خداوند می فرماید: کتابی به سوی تو نازل کردیم که دارای برکت است تا در آیات آن دقت کنند.».[50]

3- تأثیر پذیری از قرآن: امام صادق (ع) فرمود: بر قاری قرآن شایسته است که چون به آیه رحمت برسد که در آن از بهشت یاد شده، از خدای عزّوجل آن را طلب کند، و چون به آیه عذاب برسد، از آتش دوزخ و عذاب دنیا و آخرت به خدا پناهنده شود».[51]

4- با وضوء و طهارت بودن: در حقیقت قرائت قرآن سخن شنیدن از خداوند است و قاری قرآن در محضر خداوند است. بنابر این ادب اقتضاء می کند که قاری با طهارت باشد.

حضرت صادق (ع) فرمودند: «قاری قرآن به عوض هر حرفی در نمازش در صورتی که در حال ایستاده بخواند صد حسنه دارد و در صورتی که نشسته نماز گزارد و در آن قرآن بخواند پنجاه حسنه بابت هر حرفی می برد و در غیر نماز اگر با طهارت باشد بابت هر حرفی بیست و پنج حسنه می برد و اگر بدون طهارت باشد ده حسنه می برد منظور من از حرف این نیست که بگویم «الم» یک حرف است بلکه برای قاری قرآن برای هر حرف یعنی بابت «الف» ده حسنه و بابت حرف «لام» ده حسنه و بابت حرف «میم» ده حسنه و عوض حرف راء ده حسنه می برد.».[52]

5- اهل صداقت و راستی باشد نه تملق و چاپلوسی: از حضرت صادق (ع) نقل شده که پیامبر خدا (ص) فرمودند: «همواره این امت زیر حمایت و لطف خدایند مادامی که قاریانشان نزد فرمانروایان چاپلوسی نکردند و عالمانشان با تبه کاران سازش نکنند، که خوبانشان، به بدان متمایل نشوند، و هر گاه چنین باشند، خداوند لطف خود را از آنان سلب می کند، بعد ستمگران بر آنها مسلّط می گردند، و بدترین ستم را بر آنها روا می دارند پس از آن، بی چارگی و تهی دستی را بر ایشان مقرّر می کند. هر گاه قاری قرآنی را دیدی که به دربار شاه پناه می برد، بدان که او دزد است، و مبادا فریب بخوری!او می گوید: قصدش رفع ظلم و دفاع از مظلوم است، و این خود فریب شیطان است که از آن دامی ساخته و خواندن قرآن را نردبانی برای هدف شوم خود قرار داده است».[53]

6- خضوع و خشوع دربرابر قرآن: امام صادق (ع) می فرماید که: «هر که تلاوت قرآن کند و تلاوت او مقارن خضوع و خشوع نباشد و از تلاوت قرآن او را رقّتی حاصل نشود و ترس الهی در دل او بهم نرسد، پس حقیقتا که مرتبه و منزلت قرآن را، این قاری، سهل گرفته است و مرتبه صاحب قرآن را حقیر شمرده است، چنین قاری حتما زیان کار و اهل نقصان روزگار است، زیانی بین و واضح».

هم چنین می فرمایند: «قاری قرآن در رسیدن به ثواب تلاوت قرآن و رسیدن به فواید آن، محتاج به سه چیز است: یکی: دل خاشع، و دوم: بدن فارغ از شغل ها، سوم: جای خالی، و هر کدام از این سه خصلت، منشأ فایده ای است عظیم، و خشوع، سبب گریختن شیطان است. قال اللّه تعالی: «فَإِذَا قَرَأْتَ الْقُرْآنَ فَاسْتَعِذْ بِاللَّهِ مِنَ الشَّیطَانِ الرَّجِیم»(النحل، 16/98)؛ چنان که حضرت باری تعالی در مقام تعلیم آداب قرائت، فرموده است: هر گاه که تلاوت قرآن می کنی، استعاذه کن و پناه ببر به خداوند متعال، از شیطان رجیم و محروم از رحمت الهی».[54]

7- برای کسب و سود جویی نباشد: امام صادق (ع) فرمود: «پس بر شما باد به ملازمت قرآن». سپس فرمودند: «برخی از مردمند که قرآن می خوانند که گفته شود: فلان کس قاری قرآن است، و برخی قرآن می خوانند برای [سودجوئی] و به دست آوردن دنیا و خیری در این ها نیست و برخی هستند که قرآن می خوانند تا از آن در نمازشان و در شب و روزشان منتفع شوند.».[55]

8- عمل کردن به قرآن: طبیعی است همان طور که انتظار می رود قاری قرآن باید عملش به قرآن از دیگران بیشتر باشد و در صورت عمل نکردن و آلوده شدن در لجن زار گناه عقوبت او سخت تر خواهد بود.

حضرت صادق (ع) از پدران بزرگوارش روایت کرده و فرمودند: «حضرت رسول اکرم (ص) فرمودند: در روز قیامت دوزخ با سه طایفه گفتگو می کند، امیر، قاری، ثروتمند، به امیر می گوید: ای کسی که خدا به او فرمانروایی بخشید و عدالت نورزید او را می بلعد چنان که مرغ دانه کنجد را می بلعد، و به قاری می گوید: ای کسی که پیش مردم خود را آراسته نشان داده و با انجام گناهان با خدا مبارزه کرده است، او را [نیز] می بلعد و به ثروتمند می گوید: ای آن که خدا به او دنیای زیاد و فراوانی از روی لطف عطا کرده و [مؤمن فقیر یا] حقیری از او قرض خواسته و او جز بخل کردن را نخواسته است، او را [هم] می بلعد».[56]

9- اخلاص در قرائت: یکی از شرایط مهم صحت و قبولی عبادات اخلاص و نیت پاک است هم چنین قاری در قرات قرآن باید با خلوص نیت قرآن را تلاوت کند اما اگر قرآن تلاوت کند تا دیگران خوششان بیاید یا تمرین صوت و…باشد این نه تنها ارزشی ندارد بلکه جز وزر و وبال چیزی برای او در پی نخواهد داشت.

امام صادق (ع) فرمودند: «شما را به قرآن سفارش می کنم. قرآن را بیاموزید، گروهی از مردم قرآن می آموزند تا بگویند فلانی قاری قرآن است و عده ای قرآن می آموزند و مقصود او صدا است تا آن که بگویند فلانی صدای خوشی دارد در این گروه ها خیری نیست و عده ای قرآن می آموزند تا در شب و روز با قرآن باشند و در این اندیشه نیستند که کسی بداند و یا نداند».[57]

دعای ختم قران از زبان امام صادق (ع)
«أللّهمّ انّی قدْ قرأْت ماقضیت منْ کتابک الّذی أنْزلْته علی نبیک الصّادق صلی الله علیه وآله وسلم، فلک الحمد ربّنا، اللّهمّ اجعلْنی ممّنْ یحلّ حلاله و یحرّم حرامه و یؤْمن بمحْکمه و متشابهه، واجْعلْه لی انْسا فی قبْری و انسا فی حشْری، واجْعلْنی ممّنْ ترْقیه بکلّ آیة قرأها درجة فی أعْلی علّیین، برحْمتک یا أرْحم الرّاحمین؛ خدایا! همانا من آنچه را که از کتابت بیان نموده ای، تلاوت کردم؛ همان کتابی که بر پیامبر راستگویت فرو فرستادی. پروردگارا! سپاس و ستایش، سزاوار توست. خداوندا! مرا جزو گروهی قرار بده که حلال قرآن را، حلال و حرامش را، حرام شمرده و به محکم و متشابه آن، معتقد هستند. و قرآن را در قبرم و هنگام حشر و زنده شدنم، انیس و مونسم ساز، و نیز مرا جزو کسانی قرار بده که به سبب تلاوت هر آیه ای، آنها را به والاترین مقامات [بهشتی] می رسانی و بر درجه آنان می افزایی. به رحمتت ای مهربان ترین مهربانان».[58]

نتیجه
همچنان که یاد شد، در دریای کلمات حضرت صادق (ع) گهرهای فراوانی وجود دارد که در باره قرآن کریم است. نقل آن ها به طول می انجامد. عصاره و خلاصه ای از آن مضامین را که در برخی روایات دیگر آمده است، تقدیم می کنیم.

امام صادق (ع)، قرآن را دارای آیات ناسخ و منسوخ و محکم ومتشابه می داند و بهره گیری از قرآن را برای کسانی روا می شمرد که به این نکات توجه داشته باشند و گرنه گمراه می شوند و گمراه می کنند. وی برای فراگیری هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بیان می کند و می فرماید: قرآنی که خوانده نمی شود و غبار بر آن می نشیند، روز قیامت به درگاه خدا شکایت می کند. تلاوت راستین را آن می داند که قرآن خوانان، وقتی به آیات بهشت و جهنم می رسند، می ایستند و تامل می کنند. اهل بیت (ع) را وارثان کتاب خدا و برگزیدگان خلق می شمرد و از این خاندان به عنوان وجه اللّه، آیات، بینات و حدوداللّه یاد می کند و ولایت أئمه (ع) را قطب و محورقرآن و همه کتب آسمانی معرفی می کند و قرآن را «ثقل اکبر» می نامد و آن را چراغ هدایت و فروغ تاریکی و حیات بخش قلب بینا و گشاینده چشم و دل می شمارد. از دیدگاه آن حضرت، قرآن «معیار» و ملاک درستی و حقانیت هر حرف و حدیث است و می فرماید: «هر چه که از ما برای شما نقل می شود، در صورتی که مخالف با قرآن باشد ما نگفته ایم و شما نپذیرید». امام اهل بیت پیامبر (ص) را خزانه داران علم الهی و بازگوکنندکان وحی خدا می داند و از تفسیر به رای نهی می کند و از آن قاری که به خاطر خود نمایی یا کسب درآمد، به قرائت می پردازد، نکوهش می کند.

امام صادق (ع) که در عصر خود یگانه پیشوای راستین و دلسوزترین مردم به امر امت اسلامی بوده است، سیره اش از اهتمام به اتحاد و یکپارچگی امت اسلامی حکایت می کند و آن حضرت چه در گفتار و چه در عمل به اتحاد و انسجام اسلامی به عنوان یک آموزه دینی و ضرورت اجتماعی تأکید داشته است. آن حضرت همچنان که خود این اصل را در تعامل با مسلمانان در ابعاد سیاسی و اجتماعی رعایت می نمود، پیروانش را نیز همواره به آن توصیه می فرمود و آنان را از هرعملی که تنش زا و منافی انسجام و یکپارچگی امت اسلامی بود، برحذر می داشت. و می فرمود آن چه که باعث اتحاد و یکپارچه گی امت اسلامی می شود فقط تمسک به قرآن و عمل به آن است.  

پی نوشت ها

[1] قرآن در احادیث اسلامی / 115، به نقل از التوسل و الوسیلة إبن تیمیة دمشقی /52

[2] بحار الأنوار 89/207
[3] همان: 47/58
[4] مناقب آل أبی طالب: 3/359
[5] الکافی، 2/155؛ بحار الأنوار ، 47 /274
[6] الکافی، 2/602.
[7] بحار الانوار 47/101
[8] الکافی، 2/607
[9] همان، 611
[10] الحیاة، 2/161-162.
[11] همان/172.
[12] الکافی، 2/609.
[13] وسائل الشیعة، 6/190.
[14] همان /201.
[15] همان /166.
[16] همان /138؛ ثواب الأعمال/101.
[17] بحار الأنوار، 47/55.
[18] الکافی ، 2/603.
[19] وسائل الشیعة، 6/200.
[20] الکافی، 2/610.
[21] عقاب الأعمال /44.
[22] مستدرک الوسائل، 1/291.
[23] الکافی، 4/626.
[24] همان، 2/613.
[25] وسائل الشیعة، 6/198.
[26] الکافی. 2/614.
[27] مستدرک الوسائل، 4/240.
[28] مصباح الأنوار /141.
[29] وسائل الشیعة، 6/215.
[30] مجمع البیان ، 10 /569.
[31] الکافی، 1/617.
[32] همان/616.
[33] بحارالأنوار، 89/107.
[34] الکافی، 2/599.
[35] همان، 1/59.
[36] همان، 2/609.
[37] الحیاة، 2/116.
[38] الکافی، 2/17 18.
[39] بحار الأنوار، 89 /15.
[40] الحیاة، 2/ 152.
[41] همان /155.
[42] بحار الأنوار، 82/43.
[43] الکافی، 2/603.
[44] همان /610.
[45] بحار الأنوار، 92/10.
[46] الکافی، 2/87.
[47] عوالی اللئالی، 4/7.
[48] بحار الأنوار، 24/120.
[49] ثواب الأعمال /239.
[50] ارشاد القلوب، 1/78.
[51] الکافی، 2/617.
[52] عدة الداعی/287 288.
[53] آداب اخلاق در اسلام /245.
[54] مصباح الشریعة(ترجمه مصطفوی )/57.
[55] بحار الأنوار 4/410 .
[56] درر الأخبار /633.
[57] آداب راز و نیاز به در گاه بی نیاز /247.
[58] مکارم الاخلاق/343.

 

منبع : بینات (موسسه معارف اسلامی امام رضا علیه السلام) « زمستان 1391 - شماره 76 , کاهدی، شهربانو