وقتی صحبت از فیلم‌ های سینمایی به میان می‌ آید که محوریت قصه آنان بیشتر بر پایه حضور یک بازیگر زن در نقش مادر است، رقیه چهره آزاد بازیگر نامی ایرانی در اذهان تداعی می شود. چهره ای که به خوبی توانست تا تصویری حقیقی و دلنشین از مادران اصیل، دلسوز و فداکار ایرانی را از خود به یادگار بگذارد. در حقیقت رقیه چهره آزاد شاید تنها نمونه کاملی باشد که شخصیت یک مادر ایرانی را به تصویر کشید. نقش آفرینی وی در این فیلم هر مخاطبی را شگفت زده کرد به گونه ای که هرگز از خاطره ها پاک نخواهد شد.

زندگینامه

رقیه فخرالملوک توکلی مشهور به رقیه چهره آزاد از هنرپیشگان قدیمی و نامدار سینمای ایران در ۱۲۸۶ خورشیدی در تهران دیده به جهان گشود. وی که از دوران کودکی به بازیگری علاقه داشت، بعد از اخذ دیپلم به گروه تئاتر حرفه ای جامعه باربد زیر نظر اسماعیل مهرتاش رفت و قدم به عرصه بازیگری و سینما گذاشت و در این مسیر خوش درخشید.(۱) به گونه ای که در ۸۱ سالگی برنده سیمرغ بلورین جشنواره فجر شد.

ورود به عرصه تئاتر و سینما

این هنرپیشه محبوب در ۱۳۰۷ خورشیدی برای نخستین بار در نمایش «زن وظیفه‌شناس» در گراندهتل، نقش مادر شوهر را به عهده گرفت. سپس به جامعه‌ باربد پیوست. در ۱۳۲۱ خورشیدی با تأسیس «شرکت سهامی تئاتر هنر»، چهره‌آزاد سهامی از شرکت را خرید و به جمع هنرمندان صاحب سهام پیوست و در نمایش‌هایی که این گروه ترتیب می‌داد، شرکت می‌کرد. پس از اختلاف میان سهام‌داران و تعطیل این مجمع نمایشی، جامعه‌ باربد که از ۱۳۲۵ خورشیدی برنامه‌های نمایشی منظمی داشت، محل شرکت را در اختیار گرفت و رقیه چهره‌آزاد به آن پیوست و بیش از یک دهه به طور متوالی به ایفای نقش پرداخت.(۲) همچنین مادر سینمای ایران فعالیت خود را در تئاتر با نمایش تأثیر زن در جامعه آغاز کرد. خودش از این دوره چنین نقل می کند: «تازه با همسرم مهندس نعمت ناصر ازدواج کرده بودم. شوهرم از علاقه من به بازیگری آگاه بود. یک شب حرف دلم را با او در میان گذاشتم با حیرت تمام دیدم بدون حرف و حدیثی؛ صد در صد موافق است.» موفقیت های پی درپی در این عرصه باعث شد، وی در ۱۳۴۱ خورشیدی دیپلم افتخار انجمن دوستداران تئاتر را دریافت کند.

بهترین بازیگر نقش اول زن

از برجسته ترین فعالیت های وی بازی در فیلم مادر به کارگردانی علی حاتمی بود که سیمرغ بلورین و دیپلم افتخار هشتمین جشنواره فیلم فجر را از آن خود کرد. در این فیلم رقیه چهره آزاد، سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش اول زن در ۸۱ سالگی را دریافت کرد. او مسن‌ترین بازیگری است که برنده این جایزه شده‌ است و نزدیک به ۵۰ سال نقش مادر را در حافظه بصری مردم ایران بازی کرد.

در سینمای ایران بعد از پیروزی انقلاب کارگردان ها شمایل مادر را با جزییات و ویژگی‌های منحصر به‌فردش بر روی پرده نقره‌ای به تصویر کشیدند. یکی از این فیلم ها ساخته علی حاتمی به نام مادر بود، این فیلم، مادری را به تصویر می کشد که در واپسین روزهای عمر خود تمامی فرزندانش را که مدتی است از یکدیگر دور افتاده اند، دور یکدیگر جمع می کند و به آنها خصلت های نیک زندگی را می آموزد. انتخاب رقیه چهره آزاد با آن صورت مهربان گزینه مناسبی برای این نقش بود و نخستین فردی به شمار می رود که در اذهان هر عاشق سینمایی به عنوان مادر تداعی می شود. در این فیلم مادر می‌خواهد به فرزندانش درس زندگی بدهد تا روزی که دستش از دنیا کوتاه شد، دیگر نگرانی نداشته باشد. محمدعلی کشاورز، بازیگر این فیلم در گفت وگویی اظهار کرد: «تا به امروز فیلم‌ها و سریال‌های زیادی با موضوع مادر ساخته شده اما هیچ کدام مانند فیلم علی حاتمی ماندگار نشده است، زیرا علی حاتمی که مادر خود را ندیده بود و خودش این غم را کشیده بود، می‌دانست که چگونه باید به این موضوع بپردازد. علی حاتمی زود از بین ما رفت اما فیلمی ساخت که در تمام طول تاریخ سینمای ایران ماندگار شد.»

داستان این فیلم از ۲ موضوع تشکیل می شد که در نهایت سادگی با یکدیگر تلفیق شده‌اند. موضوع نخست از دیدگاه فرزندانی است که در کنار مادر پیرشان یک بار دیگر روزگار خوش کودکی را تجدید خاطره می‌کنند. موضوع دوم سفر سبکبارانه یک مادر است به دیار دیگر که خود مشتاقانه در تدارک این سفر شرکت می‌کند و فرزندانش را در فراهم آوردن مراسم پس از مرگش یاری می‌دهد. یکی از دیالوگ های رقیه چهره آزاد در سریال مادر این بود: سر شام گریه نکنید، غذا را به مردم زهر نکنین. سماور بزرگ و استکان نعلبکی هم به قدر کفایت داریم. راه نیفتین دوره در و همسایه پی ظرف و ظروف. آبروداری کنین بچه ها، نه با اسراف. سفره از صفای میزبان خرم می شه، نه از مرصع پلو.

در حقیقت باید اذعان کرد که سریال مادر یکی از کارها و آثار برجسته در تکریم مقام مادر به زبان تصویر بود که هربار تماشای آن برای مخاطب تازگی دارد و آموزنده است.

دیگر فعالیت های هنری

یکی دیگر از کارهای هنری رقیه چهره آزاد، سوته‌دِلان به کارگردانی علی حاتمی محصول ۱۳۵۶ خورشیدی بود. این فیلم یکی دیگر ساخته های حاتمی است که با نقش آفرینی چهره آزاد در نقش مادر به فیلمی محبوب و برجسته تبدیل شد. موضوع این فیلم داستان یک خانواده قدیمی تهران را بیان می‌کند که در آن جمشید مشایخی به عنوان برادر بزرگ، سرپرستی خانواده را بر عهده دارد. این فیلم بر مبنای موضوعات اخلاقی است و سعی در اصلاح نگرش های غلط جامعه ایران در زمینه‌های مختلف اخلاقی دارد. علاوه بر این، رقیه چهره آزاد در طول حیات هنری خود در آثار مختلفی نقش آفرینی کرده است که از آنها می‌توان به طوفان زندگی، دستکش سفید، پریچهر، سایه، آقا جنی شده، عروسک پشت پرده، بچه ننه، کی به کیه، دختر همسایه، آهنگ دهکده، علی واکسی، دخترها این طور دوست دارند، طلای سفید، نصیب و قسمت، ساحل دور نیست، مسافری از بهشت، عروس فرنگی، دختر ولگرد، مرخصی اجباری، شاهنامه آخرش خوشه، رگبار، زنده باد، ارثیه، راز کوکب، عروس، سکوت، عشق من، شهر من، دلشدگان، آن‌ها هیچ کس را دوست ندارند، الو! الو! من جوجوام!، سه مرد عامی و زمین آسمانی اشاره کرد. در بیشتر این فیلم ها و فعالیت های سینمایی، چهره آزاد با علی حاتمی همکاری کرده است. (۳)

خاموشی

سرانجام مادر سینمای ایران در ۱۰ دی ۱۳۷۳خورشیدی در ۸۷ سالگی دیده از جهان فروبست.

منابع:

۱- محبی، حسین، فرهنگ جامع زنان بازیگر ایران، تهران: موسسه بهشت اندیشه، ۱۳۸۰، ۱۴۸

۲- اطلاعات هفتگی: سال شانزدهم، شماره ۷۶۴، ۷ اردیبهشت ۱۳۳۵، ص۱۲

۳- برای اطلاع بیشتر ر. ک:فرهنگ هنرمندان ایران: پژوهش و نگارش عبدالرفیع حقیقت (رفیع)، تهران، نشر کوهش، چاپ اول ۱۳۸۳، ص ۱۴۷ و امید، جمال: فرهنگ سینمای ایران، تهران، انتشارات نگاه، چاپ دوم ۱۳۷۷، ص ۱۴۲؛