مرتضی حنانه در ۱۱ اسفند ۱۳۰۱ خورشیدی در خانواده‌ای که بیشتر آن‌ها به شغل مهندسی‌ اشتغال داشتند، متولد شد. پدرش محمد حنانه ملقب به مدیر مؤسس مدرسه ثروت (ایرانشهر و قریب گرگانی کنونی) بود و زمانی که به استعداد فرزندش پی برد، او را به جبر و اراده‌ به هنرستان عالی موسیقی فرستاد.

در آن زمان هنرستان عالی موسیقی با ریاست غلامحسین مین‌باشیان اداره می شد و ۱۲ استاد از پراگ استخدام کرده بود. استادش اوربانتس رهبر ارکستر سمفونیک هنرستان او را به شاگردی جهت آموختن هورن انتخاب کرد و طریقه نوشتن جملات موسیقی را جهت سازهای بادی به او آموخت. جنگ جهانی دوم در شهریور ۱۳۲۰ خورشیدی به ایران نیز کشیده شد. اساتید پراگی ناچار ایران را ترک کردند. علینقی وزیری به عنوان رییس اداره کل موسیقی کشور برگزیده شد. نزاع میان طرفداران موسیقی ملی و موسیقی علمی آغاز شد. حنانه به جرگه طرفداران موسیقی علمی پیوست و با چند تن از دوستانش به تقویت پرویز محمود موسیقی‌دان و رییس مؤسسین ارکستر سمفونیک تهران پرداخت.

حنانه در ۱۳۲۱ خورشیدی موفق به اخذ دیپلم هنرستان عالی موسیقی شد. سپس با همکاری دوستان و رهبری پرویز محمود ارکستر سمفونیک تهران را تاسیس کردند.

پس از پرویز محمود و روبیک گریگوریان در ۱۳۳۱ و ۱۳۳۲ خورشیدی به رهبری ارکستر سمفونیک تهران انتخاب شد. وی همچنین در ۱۳۳۲ خورشیدی در جشن هزاره ابن سینا از طرف دولت ایتالیا به اخذ یک بورس تحصیلی در این کشور، نایل آمد و در ۱۳۳۳ خورشیدی به رُم سفر کرد و مدت ۵ سال در انستیتوی موسیقی مذهبی مقدس واتیکان به تحصیل آهنگ‌سازی نزد مایستر وکاردوچی استاد کمپوزیسیون ‌اشتغال ورزید. پس از آن به مطالعات خود در موسیقی مذهبی ایتالیا ادامه داد.

او پس از مراجعت به ایران در ۱۳۴۳ خورشیدی با همکاری رادیو ایران، ارکستر سمفونیک فارابی را پایه گذاری کرد. در جشن هنر اول شیراز اثر کاکوتی، رقصی برای او از خودش را با ارکستر مجلسی رادیو اجرا کرد و موفق به اخذ گراندمانسیون اسپشیال شد. در جشن هنر دوم شیراز، کاپریس برای پیانو و ارکستر سمفونیک او به وسیله فرهاد مشکات رهبر و لوست مارتروسیان پیانیست اجرا شد.

حنانه در ۱۳۴۴ خورشیدی از طرف رادیو ایران در تریبون انترناسیونال دِ کمپوزیتور در یونسکو پاریس شرکت کرد و در جلسه مخصوص به شرق،  آریای شیطان را که به وسیله زنده یاد حسین سرشار و فاخره صبا و گروه کُر با ارکستر فارابی اجرا شده بود، روی صحنه برد که رادیو ایرلند و سوئیس پخش آن را عهده دار شدند.

ماهیت هنر و موسیقی از منظر مرتضی حنانه

به باور حنانه نوازنده هنرمند نیست، فقط مجری موسیقی است. هنر ذات خلاقه دارد و نوازنده چیزی را خلق نمی کند. شعر، نقاشی و آهنگسازی هنر است و نوازندگی هنر نیست. او می گفت: تقلید از آن چه از اجدادمان یاد گرفته ایم، هنر نیست، سنت است. هدایت چرا بزرگ است؟ برای آن که دنبال رستم و اسفندیار و لیلی و مجنون و شیخ صنعان نرفته است. زبان، موضوع، احساس، اندیشه و تکنیک ویژه خویش را دارد. هنر یعنی همین. امروز اگر کسی بخواهد مثل حافظ و مولوی شعر بگوید، یک شاهی ارزش ندارد...اگر نیما، نیما می شود، برای آن است که زحمت می کشد، فکرش را به کار می اندازد و شیوه خاص خودش را پیدا می کند. موسیقی ما طفیلی شعر است، آنگونه که باید پیشرفت نمی کند، وقتی از زیر بار شعر بیرون آمد آن وقت می شود فی نفسه موسیقی.

 فرزند حنانه‌ می‌گوید: آثار پدرم متعلق به این ملت است و می‌خواهم زودتر آن را به دست مردم برسانم...

مرتضی حنانه و نویسندگی کتاب

در کتاب گام های گمشده، مرتضی حنانه می کوشد تا آنچه که از موسیقی ایرانی در دسترس است، گرفته شود و با کمک معانی و مفاهیم لغات و اصطلاحات متداول، به چگونگی این موسیقی پی برده شود. در واقع هدف حنّانه در این کتاب دست یافتن به یک رشته ارتباط منطقی و به خصوص نظری میان اجزای مختلفِ موسیقیِ (کمی پریشانِ) ایرانِ امروز است و در این راه تلاش دارد که چنانچه تشریح نکته ای دشوار باشد در حد امکان تا آنجا که به گُنگی و ابهام کشیده نشود، مطالب به زبان ساده بیان شود.

بخش های کتاب عبارت انـد از: تفحّص و تعمقی بـر آنچه که تـا امروز از موسیقی ایـران به جای مانده است، اصطلاحات متداول و متروک در موسیقی ایران، دستگاه های موسیقی ایران، ارتباط دستگاه شور با چهار مقام منتسب به آن، گوشه های موسیقی ایرانی، ارتباط بین دستگاه ها، گام کنونی موسیقی ایران، کوششی در جست وجوی گام راست، تار ساز ملّی ایران امروز، سیر تاریخی گام شور، تئوری موسیقی یونان، تئوری موسیقی قرون وسطای رُم، کوششی در جست وجوی دوبل گام موسیقی مشرق زمین و دستگاه همایون و مقام اصفهان.

مرتضی حنانه به روایت فرزندش

کوشش‌های حنانه در ٦٦ سال عمرش، او را به ابتکار هارمونی زوج رسانید که سال‌ها برای آن زحمت کشید و خود آن را به کار بست؛ اما هارمونی زوج مورد موافقت همه موسیقی‌دانان قرار نگرفت. این هنرمند در آخرین روزهای مهر ۱۳۶۸ خورشیدی دیده از جهان فروبست. امیرعلی حنانه موسیقی دان درباره سبک و ایده های ذهنی پدرش می گوید: مبنای کار مرتضی حنانه براساس موسیقی ملی ایران بود. تز ایشان درباره آفرینش بر مبنای مُدهای موسیقی ایران است نه براساس آفرینش بر مبنای موسیقی کلاسیک غرب! بنابراین وقتی کسی سَبکش را مشخص کرده است و ایده و فکر و سنتز و آنتی‌تزش را می‌داند، دیگر نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم، ایشان اپرا کار کنند. فکر و مبنای آهنگ‌سازی مرتضی حنانه مخالف این شکل آهنگ‌سازی یعنی اپرا است. اپرا بر مبنای صرف، یک‌سری قواعد مشخص موسیقی غربی دارد که طبق آن نوشته می‌شود. واضح است که در آهنگ‌سازی مرتضی حنانه این قواعد وجود ندارد. سبک آفرینش موسیقی حنانه، براساس مقام‌های موسیقی ایران است و تمام.

مرتضی حنانه و موسیقی فیلم و دوبله

مرتضی حنانه آهنگ سازی بیش از ۲۰ فیلم و مجموعه تلویزیونی را در کارنامه خود دارد که هزاردستان علی حاتمی، فرار از تله جلال مقدم، تشریفات مهدی فخیم زاده و تپه های مارلیک ابراهیم گلستان از جمله این آثار هستند. حنانه ساخت موسیقی فیلم را از ۱۳۲۷ خورشیدی با فیلم ایران سرزمین طلای سیاه که محصول اداره کل هنرهای زیبای وزارت فرهنگ و هنر بود، آغاز کرد.

دوبلاژ بسیاری از فیلم های ایتالیایی آن سال ها که بازار بسیار گرمی هم در ایران داشت، با سرپرستی حنانه انجام گرفت. جاده از فدریکو فلینی و طلای ناپل از ویتوریو دسیکا از کارهای موفق دوبلاژ های حنانه به شمار می رود.

 هزاردستان از شاخص ترین آثاری است که مرتضی حنانه موسیقی آن را ساخته است.

مرتضی حنانه و اختلاف با شاملو و حاتمی

علی حنانه به اختلاف پدرش با شاملو اشاره کرده و می‌گوید: پدرم درباره دیدگاه احمد شاملو با فردوسی بزرگ و نقطه‌نظرات ایشان درباره ضحاک بسیار مخالف بود. حتی یادم می‌آید یک روز تلفنی دعوای لفظی شدید میان آنها (حنانه و شاملو) درگرفت.

فرزند حنانه از روزهای ساخت سریال هزاردستان یاد کرده و می‌گوید: پدرم ۱۱۰ دقیقه موسیقی برای این سریال می‌نویسد و بعدها آقای حاتمی بدون مشورت با پدر یکسری موسیقی دیگر به این سریال اضافه می‌کند و در پاسخ به اعترضِ حنانه می‌گوید که من کارگردان هستم و من تصمیم می‌گیرم سریال چه موسیقی داشته باشد!

 علی حنانه فرزند مرتضی حنانه

اصغر بیچاره نیز از همکاری حاتمی با حنانه در سریال هزار دستان اینطور یاد می کند: حاتمی کار حنانه را می‌شناخت اما موسیقی را نمی‌شناخت. حنانه با دست‌اندرکاران فیلم مشکل پیدا کرد، چون آثار موسیقی دیگران را بدون اجازه و اطلاع حنانه در فیلم گنجانده بودند. آقای حاتمی این اعتقاد را داشتند که اگر من لازم بدانم درخت را هم رنگ می‌کنم. که در جواب حاتمی، حنانه به طعنه پاسخ داده؛ شاید مقداری از این رنگ‌ها هم روی اسامی آهنگسازان دیگر رفته و آنها را محو کرده و تنها نام حنانه باقی‌مانده است. امیرعلی حنانه؛ علی حاتمی را شخصیتی مردمی، مهربان و خوش‌قلب می‌داند که با پدرش دوستی دیرینه داشت و با موسیقی روحش به‌هم می‌ریخت و حتی با برخی نغمه‌ها گریه می‌کرد و در عین‌حال متاسف است از اینکه کسی مانند حاتمی بدون مشورت با پدرش موسیقی هزاردستان را تغییر داده است.

 آرامگاه مرتضی حنانه در کنار حسین قوامی