/ ضرورت ساخت کلینیک­‌های خیریّه مشاوره
محمدرضا رئیسی
  این روزها کمتر کسی است که منکر وضعیت نابسامان سلامت روانی مردم باشد؛ از گرانی­‌های ناشی از یک دهه تحریم ظالمانه و غیرانسانی غرب تا مصیبت کرونا و بی­‌تدبیری­‌های گذشته، همگی شرایط جامعه را به سویی برده که اخبار و آمار نگران­‌کننده‌ای از شیوع اختلال‌های روانی منتشر می­‌شود.

این وضعیت سبب تکرار مداوم هشدارهای متخصصان حوزه روان شده و حتی برخی مسئولان نیز در مناسبت­‌های مختلف، اوضاع روانی جامعه را نامناسب توصیف می­‌کنند.

دی‌ماه ۱۳۹۸ یعنی ۲ ماه پیش از همه­‌گیری کووید-۱۹، «سعید نمکی» وزیر وقت بهداشت کشورمان گفته بود: «متاسفانه یکی از عرصه‌هایی که به­ شدت دچار مشکل هستیم و من به عنوان وزیر بهداشت، اعلان خطر می‌کنم، بخش بهداشت روان جامعه است».
دو سال بعد و بلافاصله پس از رای اعتماد مجلس به وزیر جدید بهداشت در شهریور ۱۴۰۰، نیز «انجمن علمی روان‌درمانی ایران» در نامه‌ای به «بهرام عین‌اللهی» در مورد پیامدهای ناشی از اختلال‌های روانی هشدار داده و «رکود اقتصادی و بیکاری فزاینده، کاهش شدید درآمد خانوارها و تشدید نابرابری اقتصادی» را از دلایل افزایش این اختلال‌های در جامعه برشمرد و خواستار اقدامات ضروری از سوی وزارت بهداشت شده بود.

هشدار آذرماه گذشته دکتر «علیرضا زالی» رئیس دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی و فرمانده ستاد کرونای تهران نیز بار دیگر نگاه­‌ها را متوجه شیوع حیرت­‌آور اختلال‌های روان‌شناختی در جامعه کرد؛ به­ حدی که هر انسان مسئول و متعهدی را متاثر ساخت.

قصه­ پرغصه «سلامت روان» در ایران
در این نوشتار قصد تکرار مکررات و بازگویی قصه­ پرآب­ چشم روان‌شناسی در کشورمان را ندارم و تنها برای تدقیق بحث اصلی، به­ صورت خلاصه به عناوین مهم­ترین معضلات حوزه مشاوره و روان‌شناسی اشاره می­‌کنم:

۱. نداشتن هیچ نوع پوشش بیمه­‌ای پایه برای مشاوره روان‌شناسی (با وجودی که سال­‌هاست پیش­‌نویس قانون بیمه مشاوره، در کشوی میز مسئولان خاک می­‌خورد!)
۲. تداوم سیطره وزارت بهداشت و نگاه صرفا زیستی و پزشکی به مقوله بهداشت روان

۳. مشکلات و اختلاف‌های دو نهاد وزارت بهداشت و سازمان نظام روان‌شناسی و مشاوره
۴. فرهنگ پایین مراجعه به مشاور و روان‌شناس حتی در میان مدیران و مسئولان

۵. مشکل فرآیند بسیار زمان­‌بر و کاغذبازی شگفت در اعطای پروانه فعالیت به مشاوران و روان‌شناسان (باوجود جامعه چند­ده هزارنفری دانش‌­آموختگان این رشته­‌ها)
۶. انحصار اعطای مجوز فعالیت به روان‌شناسان در دست عده­‌ای معدود

۷. مشکل کارورزی و کمبود مهارت تجربی و بالینی دانش­‌آموختگان دانشگاه­‌ها
۸. گرانی تعرفه خدمات مشاوره و محرومیت بیشتر مردم از این خدمت

و ...

بر اساس مدل موفق بیمارستان‌ها و درمانگاه­‌های خیریه در کشور که ریشه در فرهنگ دینی و نوع­‌دوستی ایرانیان دارد، می­‌توان با تاسیس کلینیک­‌های خیریه مشاوره، علاوه بر گسترش ارائه خدمات مشاوره­‌ای ارزان قیمت به مردم، برای بخش زیادی از روان‌شناسان اشتغال آفرید.لعن تاریکی یا برافروختن شمع؟
در شرایطی که آمار بیماری­‌ها و مشکلات روانی هر روز بیشتر می­‌شود و مشکلات اداری و حکمرانی نادرست حوزه «بهداشت روان»، ریشه­‌دار شده، متاسفانه انواع و اقسام آسیب­‌های اجتماعی در حال افزایش است که اگر نگوییم همگی، بیشتر آن­ها معلول یا موجد اختلال‌های روانی هستند؛ از افزایش تاسف­‌بار آمار طلاق و آسیب به خود تا نزاع­‌های خانوادگی و خیابانی، مشاجره‌های لفظی، رشد اعتیاد و کاهش سن ابتلا به آن، بی­‌خانمانی و کارتن­‌خوابی و ... .

در این اوضاع، می­‌توان همچنان انتقاد کرد و برآشفت و مدام به تنور ناامیدی و سیاه­‌نمایی دمید؛ یا می­‌توان همچنان منتظر ماند تا در آینده­‌ای نامعلوم، مشکلات روانی در کشورمان شاید به آرامی حل شود و ...؛ اما مطابق با جمله معروف «به‌جای لعنت­ فرستادن به تاریکی، شمعی روشن کنید»، می­‌شود راه­‌حل­‌های میانی یا ممکن را نیز برشمرد و به جامعه فرهیخته متخصصان و مسئولان کشور ارائه داد.

آنچه در زیر می­‌آید، یکی از راه­‌حل­‌های ممکن در شرایط کنونی است که می­‌تواند الگوی موفقی در توسعه و ارتقای بهداشت روان جامعه باشد؛ حتی اگر در ابتدا فقط برای عده­‌ای محدود باشد.

پیشنهاد کلینیک­‌های خیریه روان‌شناسی و مشاوره
بر اساس مدل موفق بیمارستان­‌ها و درمانگاه­‌های خیریه در کشور که ریشه در فرهنگ دینی و نوع­‌دوستی ایرانیان دارد، می­‌توان با تاسیس کلینیک­‌های خیریه مشاوره، علاوه بر گسترش ارائه خدمات مشاوره­‌ای ارزان قیمت به مردم، برای بخش زیادی از روان‌شناسان اشتغال آفرید.

در فرهنگ ما سفارش به وقف و «باقی­‌الصالحات» چنان در تار و پود فکری مردم ریشه دارد که نمونه­‌های موفق آن را می­‌توان در خیران مدرسه­‌ساز و بیمارستان­‌ساز سراغ گرفت. برخی مراکز پزشکی خیریه طبق موقوفه‌ها و اساسنامه‌ها بر این اساس استوارند که فرد توانمند در هنگام دریافت خدمات، همه پول و هزینه خدمات درمانی دریافتی خود را بدهد اما فرد نیازمند وقتی نتواند این تعرفه و هزینه را پرداخت کند، این مراکز درمانی خیریه و موقوفه به داد او می‌رسند و همه خدمات او را را یگان یا ارزان قیمت انجام می‌دهند.
در بیشتر این مراکز، خیّر (یا خیران) یا زمین را  اهدا می‌کند یا ساختمان و یا دستگاه (تجهیزات پزشکی) را؛ اما بقیه کارها همانند بخش خصوصی است؛ از تامین پزشک، پرستار و ... .

آمارها چه می­‌گویند؟
دکتر «ولید دنده­‌بر» رئیس بیمارستان خیریه حضرت صدیقه زهرا(س) و عضو کمیته بیمارستان‌های خیریه کشور می­‌گوید: در کشور حدود ۴۷ بیمارستان خیریه و ۳۰۰ مرکز دیالیز، جراحی محدود و درمانگاه خیریه داریم و در تهران ۱۱ بیمارستان و ۹۵ درمانگاه خیریه فعالیت می‌کنند اما به گفته «حسینعلی شهریاری» دبیرکل «مجمع خیرین تأمین سلامت کشور، «در حال حاضر ۷۵ بیمارستان خیرساز در کشور، کار خدمت‌رسانی به مردم و مراجعان را برعهده دارند».

جدا از میزان و دقت آمار، آنچه اهمیت دارد، ارزش و اهمیت فعالیت­‌های نیکوکارانه در حوزه پزشکی و رواج آن است؛ به­‌گونه‌ای که پیشینه شماری از این مراکز، به بیش از ۶۰ سال هم می­‌رسد و خوشبختانه در حال حاضر، در بسیاری از رشته­‌های تخصصی پزشکی از قلب و کلیه (دیالیز) تا صرع و دیابت و ام‌اس را پوشش می­‌دهند.

در حال حاضر، فقط ۲ یا ۳ نهاد (و نه بیمارستان یا کلینیک) خیریه در حوزه روان حضور دارند که عمر آنها بیشتر از ۲ سال نیست و تازه، یکی از آنها هم مربوط به حوزه روان‌پزشکی است و نه روان‌شناسیبا این پیشینه درخشان در نیکوکاری پزشکی، به نظر می­‌رسد چنانچه خیران و نیکوکاران کشور به ارزش و اهمیت فوق­‌العاده مشاوره و روان‌شناسی پی­‌ببرند، به طور قطع وارد این حوزه نیز خواهند شد و افراد نیازمند بسیاری تحت پوشش خدمات آن قرار خواهند گرفت؛ افرادی که نیازمند مشاوره­‌های تخصصی هستند اما اوضاع معیشتی کنونی، توان پرداخت تعرفه­‌های بخش خصوصی را برایشان دشوار یا ناممکن کرده است.

در حال حاضر، فقط ۲ یا ۳ نهاد (و نه بیمارستان یا کلینیک) خیریه در حوزه روان حضور دارند که عمر آنها بیشتر از ۲ سال نیست و تازه، یکی از آنها هم مربوط به حوزه روان‌پزشکی است و نه روان‌شناسی؛ همچون «خیریه انجمن حمایت از بیماران و بیمارستان روان‌پزشکی ایران» که چنانچه از نامش پیداست، مربوط به بستری­‌های بیمارستان روان‌پزشکی است. از آن سو، برخی درمانگاه­‌های خیریه بخشی به نام مشاوره دارند که بیشتر موارد یا تعطیل است یا پوشش اندکی داشته و در فرع خدمات پزشکی قرار دارند و عموم مردم نیازمند نیز از آن­ها بی­‌اطلاع‌اند.

به این ترتیب جای خالی کلینیک­‌های خیرساز و نیکوکارانه در کشور برای حوزه مشاوره و روان‌شناسی بسیار محسوس است و در صورت آغاز ساخت این مراکز، می­‌توان انتظار داشت در میان­‌مدت، چاره­‌ساز مشکلات روانی بخش­‌های بزرگی از افرادی باشد که در غیاب پوشش بیمه، توان پرداخت تعرفه آزاد مشاوره را ندارند.
البته یک راه‌حل دیگر، استفاده از ظرفیت کار جهادی در حوزه مشاوره و روان‌شناسی است که در مطلبی مجزا به آن خواهیم پرداخت.