صفر سرابی و محمد موسی کاظمی
  جهانی که گفته می‌شود در آن اقتصاد، تجارت آزاد، دیپلماسی و انواع فناوری حرف اول و آخر را می‌زند، در سال ۲۰۲۲ شاهد بحرانی بود که در آن سربازان تبدیل به بازیگران انکارناپذیر میدان شدند.

پس از گذشت هفت سال از تهاجم ائتلاف سعودی به یمن و شروع درگیری که در آن بسیاری از معادلات و محاسبات نظامی به هم ریخت، کیلومترها دورتر از خلیج عدن و دریای سرخ یعنی در شرق اروپا آتش جنگی دیگر شعله‌ور شد.

کشته‌شدن نظامیان و غیرنظامیان در درگیری‌های گسترده نظامی میان روسیه و اوکراین، هر چند وجه اشتراک دردناک این جدال نظامی با جنگ یمن بود اما تفاوت‌هایی آشکار و بزرگ را نیز به تصویر کشید.

جدا از شیوه انعکاس کاملا متفاوت فجایع انسانی، نحوه تصمیم‌گیری‌ها در کرملین و کی‌یف در آغاز و ادامه جنگ، بر خلاف تحولات یمن به نحوی بود که بسیاری از گزاره‌ها و پیش‌فرض‌های بین‌المللی را زیر سئوال برد.

برخلاف سعودی‌ها که از دید بسیاری از ناظران، تحرکات میدانی‌شان در یمن طی سال‌های اخیر ارتباطی مستقیم با فشارهای بین‌المللی و مقوله‌ای مانند تحریم داشته، روس‌ها به رهبری «ولادیمیر پوتین» به قیمت مواجهه با هزاران تحریم ریز و درشت تصمیم گرفتند جنگ را در اوکراین برای سد کردن راه نفوذ ناتو پیش ببرند.

در تاریخ معاصر جهان، قدمت سربازگیری به سال‌های بعد از انقلاب سال ۱۷۸۹ فرانسه برمی‌گردد یعنی زمانی که این کشور در برابر هجوم دولت‌های محافظه‌کار اروپایی مجبور شد از نیروهای مردمی برای حفاظت از مرزهای انقلابش استفاده کند

از سوی دیگر، اوکراینی‌ها با وجود تقابل با یکی از بزرگترین نیروهای نظامی جهان و البته به پشتوانه حمایت‌های تسلیحاتی کشورهای غربی تاکنون از تسلیم مقابل روسیه خودداری کرده‌اند.

در این میان، واقعیتی مهم به صورت آشکار مقابل جهانیان نمایان شد و در عصر ارتباطات و مبادلات چندجانبه اقتصادی میان واحدهای ملی که به عنوان بازدارنده‌ای اساسی برابر هرگونه تنازع نظامی انگاشته می‌شد جنگی تمام‌عیار در همسایگی اروپایی‌ها درگرفت؛ تحولی که با هدایت سیاستمداران، نظامیان و به عبارت دیگر سربازان تبدیل به بازیگران اصلی آن شدند.

در این صحنه و در کشوری چون اوکراین که زمانی رهبرانش مقدمات لغو سربازی اجباری را می‌چیدند، نیروهای ذخیره و سربازان سالیان گذشته برای سد کردن راه روس‌ها فراخوانده شدند و به نوعی همه مردان اوکراینی و حتی غیراوکراینی‌های ساکن در این کشور موظف شدند سلاح به دست بگیرند.

در تازه‌ترین رخداد مربوط به فراخوانی نیروهای ذخیره پس از تحولات اوکراین نیز نهم فروردین‌ماه اراضی اشغالی شاهد عملیاتی استشهادی بود که بیش از ۱۰ صهیونیست در منطقه «بنی براک» واقع در شرق تل‌آویو کشته و زخمی شدند تا رهبران رژیم صهیونیستی به سرعت دستور فراخوان نیروهای ذخیره‌ صادر کنند.

جدای از این تحولات، در کشور ما هم  در زمان بررسی لایحه بودجه سال ۱۴۰۱، در کمیسیون تلفیق مباحثی مطرح شد که نگاه‌ها را به سمت مقوله سربازی و قوانین مربوط به آن دوخت.

با وجود تعیین تکلیف مساله معافیت‌ها و بسته‌شدن پرونده خرید خدمت وظیفه عمومی، در رسانه‌ها موضوعاتی گوناگون از پیشنهاد سربازی رفتن زنان تا افزایش چندبرابری حقوق سربازان مطرح شد تا نشان دهد مساله سربازی به هر نحو و هر از چندگاه به یکی از کانون‌ها توجه عمومی مبدل می‌شود.

سربازی اجباری و شروع آن در تاریخ معاصر

 نظرها درباره موضوع سربازی در ایران، برخی نگاه‌ها را به سمت ریشه‌های سربازگیری می‌برد. در ایران خدمت وظیفه که زمانی به آن «اجباری» گفته و در ساختاری چون «اداره نظام اجباری» اجرا می‌شد، به ابتدای قرن ۱۴ خورشیدی بازمی‌گردد و قدمتی حدود ۱۰۰ ساله دارد.

کشورهای آمریکا، روسیه، هند و چین که از نظر تجهیزات یا نیروی انسانی در جایگاه‌های نخست جهانی ایستاده‌اند، همچنان از سربازان غیرحرفه‌ای در ساختار نظامی خود استفاده می‌کنند                                                                

در تاریخ معاصر جهان البته قدمت سربازگیری بیشتر است و به سال‌های بعد از انقلاب سال ۱۷۸۹ فرانسه برمی‌گردد یعنی زمانی که این کشور در برابر هجوم دولت‌های محافظه‌کار اروپایی موسوم به «کنسرت اروپا» مجبور شد از نیروهای مردمی برای حفاظت از مرزهای انقلابش استفاده کند.

با گذشت صدها سال از آن زمان و بروز دو جنگ جهانی، خدمت وظیفه عمومی در دولت-ملت‌ها شکل و شمایلی متفاوت با قبل یافته است که در ادامه به آن پرداخته می‌شود.

سربازان وظیفه در ارتش‌های بزرگ جهان

کشورهای ایالات متحده آمریکا، روسیه، هند و چین که از نظر تجهیزات یا نیروی انسانی در جایگاه‌های نخست جهانی ایستاده‌اند، همچنان از سربازان غیرحرفه‌ای در ساختار نظامی خود استفاده می‌کنند.

به گزارش «گلوبال سکیوریتی»  (global security)، هندی‌ها که در جنگ جهانی دوم یکی از عظیم‌ترین ارتش‌های داوطلب جهان را در اختیار داشتند با اتکا به جمعیت فراوان خود توانسته‌اند این وضعیت را حفظ کنند، چنانکه در کنار ارتش یک میلیون و چهارصد هزار نفری خود نزدیک به ۲میلیون نیروی ذخیره دارند. به این ترتیب، هند دارای دومین ارتش بزرگ جهان از لحاظ تعداد نفرات است.

در شرق هند یعنی چین که در مرزهایشان اختلافات زیادی وجود دارد، اولین ارتش بزرگ جهان از لحاظ شمار نیروی انسانی (بیش از ۲.۳ میلیارد نفر) استقرار دارد. در ابتدای کار جمهوری خلق چین، خدمت وظیفه عمومی برای مردان به مدت ۲۴ ماه و برای برخی زنان اجباری بود تا اینکه در سال ۲۰۰۸ مشروط به نام‌نویسی تعدادِ کافی افراد داوطلب، طول دوره آن به یک سال کاهش یافت. واقعیت خدمت وظیفه در چین این است که مانند هند به دلیل شمار بالای داوطلبان، اجباری برای رفتن به سربازی وجود ندارد.

اما ارتش روسیه که بر اساس رده‌بنده مراکز تحقیقاتی نظامی مانند «گلوبال فایر پاور» (Global fire power) در رده دومین نیروی نظامی قدرت‌مند جهان بعد از آمریکا قرار گرفته، وضعیتی متفاوت با ۲ قدرت شرقی دیگر دارد.

همه ساله بیش از ۲۵۰ هزار مرد روس بین ۱۸ تا ۲۷ سالگی به خدمت اعزام می شوند. خودداری از رفتن به خدمت سربازی، جرم محسوب می شود و ممکن است تا ۲سال زندان محکومیت به بار آورد.

به گزارش تارنمای شبکه BFBS (رسانه اختصاصی نیروهای مسلح بریتانیا که از ۱۹۴۳ فعال است) در سال ۲۰۰۷، خدمت سربازی روس‌ها از ۲ سال به یک سال کاهش یافت. با این حال، برای بسیاری از جوانان روس جالب نیست یک سال از عمر خود را و طبق برخی گزارشات، چند سال را در نیروهای مسلح بگذرانند و نیمی از مشمولان سعی می‌کنند از راه‌های مختلف از خدمت خارج شوند. از سوی دیگر برخی فرماندهان ارتش روسیه هم ورود اجباری جوانانی با مشکلات اعتیاد و سابقه جرایم مختلف به نیروهای مسلح را آفتی برای ارتش می‌دانند که باید فکری به حال آن کرد.

چند دهه بعد از انگلیس که در دهه ۶۰ میلادی خدمت وظیفه عمومی را لغو کرد، دو قدرت دیگر اروپایی یعنی آلمان و فرانسه به سمت ارتش کاملا حرفه‌ای حرکت کردند                 

هر چند ارتش روسیه به پرسنل سربازان وظیفه وابسته است اما در طول ۲۰ سال گذشته، تلاش‌های گسترده‌ای برای پایان دادن به وابستگی به خدمت اجباری انجام شده‌ است.

در آمریکا که خود را قدرت اول نظامی جهان معرفی می‌کند، از سال ۱۹۴۰ همه مردان سالم ۱۸ تا ۲۵ ساله موظف به ثبت‌نام برای نظام وظیفه عمومی شده‌اند، به این معنی که در صورت لزوم به خدمت سربازی فراخوانده می‌شوند. با این حال، ایالات متحده از سال ۱۹۷۳ اجباری برای سربازگیری نداشته و ورود به نیروهای مسلح به صورت داوطلبانه انجام می‌شود.

اروپایی‌ها چطور به سربازی می‌روند؟

انگلیس یکی از اولین قدرت‌های نظامی اروپا بود که خدمت نظام وظیفه اجباری را در سال ۱۹۶۰ لغو کرد و آخرین سرباز وظیفه انگلیسی در سال ۱۹۶۳ خدمت خود را پایان داد.

دو قدرت دیگر اروپایی یعنی آلمان و فرانسه نیز پس از چند دهه تاخیر به سمت ارتش کاملا حرفه‌ای حرکت کردند. در ادامه، کشوری مانند ایتالیا نیز از سال ۲۰۰۴، قانون خدمت وظیفه عمومی را تعلیق کرد تا زنان و مردان ایتالیایی تنها به صورت داوطلبانه وارد نیروهای مسلح شوند.

نکته قابل تامل اینکه در کشورهای شمال اروپا وضعیتی متفاوت درباره خدمت نظام وظیفه عمومی وجود دارد. در گزارشی که BFBS درباره اوضاع خدمت وظیفه عمومی در کشورهای اروپایی منتشر ساخته آمده است: از میان ۴۴ کشور اروپایی، در ۱۵ کشور سربازی به معنای واقعی وجود دارد.

در کشورهای اروپایی مانند دانمارک، سوئیس و اتریش، سربازی اجباری است و در همه‌پرسی‌هایی که در سال‌های اخیر درباره ادامه خدمت وظیفه اجباری برگزار شده، بیش از نیمی از مردم این کشورها به آن رای مثبت داده‌اندبر اساس این گزارش، کشورهای اسکاندیناوی شامل سوئد، نروژ و فنلاند به نوعی خدمت اجباری دارند. سوئد از سال ۱۹۰۱ خدمت سربازی اجباری برای مردان داشته است.

در سال ۲۰۱۰ به طور موقت قانون مربوط به آن لغو و در سال ۲۰۱۷ در جریان افزایش تهدیدات علیه امنیت ملی این کشور دوباره احیا شد. کسانی که در سوئد به خدمت سربازی می‌روند بین ۹ تا ۱۲ ماه خدمت می‌کنند.

در نروژ که نیروی مسلحش مدعی است بر اساس الگوی جنگجویان دریایی باستانی سربازگیری می‌کند مدت خدمت  به طور معمول ۱۲ ماه است اما می‌تواند بین ۶ یا ۱۹ ماه متغییر باشد. سربازان وظیفه از ۱۸ سالگی به خدمت فراخوانده می شوند و تا ۴۴ سالگی آماده به خدمتند. البته در صورت بروز جنگ، سن آمادگی برای خدمت به ۵۵ سال افزایش می یابد.

در فنلاند به دلیل اینکه این کشور جزو ائتلافی نظامی نیست و خود باید از امنیتش دفاع کند هر مرد ۱۸ تا ۶۰ ساله باید خدمت نظامی داشته باشد و پس از پایان دوره آموزشی به عنوان نیروی احتیاط به حساب می‌آید. مشمولان در رده‌های مختلف ارتش به مدت ۱۶۵ روز آموزش می‌بینند و ادامه آموزش‌ها برای مهارت‌های خاص ۲۵۵ روز طول می کشد.

در دیگر کشورهای اروپایی مانند دانمارک، سوئیس و اتریش هم خدمت نظام وظیفه اجباری است و در همه‌پرسی‌هایی که طی سال‌های اخیر درباره ادامه خدمت وظیفه اجباری برگزار شده، بیش از نیمی از مردم این کشورها به آن رای مثبت داده‌اند.

در اتریش پنجاه در صد نیروهای مسلح را سربازان وظیفه تشکیل می‌دهند که ۶ماه خدمت می‌کنند. در سوئیس که خدمت اصلی ۲۱ هفته است و در سال‌های بعدی تکمیل می‌شود،  خدمت در ارتش بخشی ازهویت ملی محسوب و خودداری از خدمات نظامی یا غیرنظامی جرم تلقی می‌شود که البته پرونده‌های مربوط به آن اندک است.

در کشوری مانند هلند هر چند سربازی اجباری اعمال نمی‌شود اما مانند کشورهای یادشده در شمال اروپا، برای زنان هم در راستای توسعه برابری اجتماعی امکان خدمت داوطلبانه وجود دارد.

در کنار آنچه گفته شد باید به این نکته اشاره کرد که در قانون اکثر کشورهای اروپایی امکانی موسوم به «قانون‌شکنی وجدانی» برای کسانی که از مسائل و خدمات نظامی گریزانند تعبیه شده که در ازای آن می‌توانند در بخش‌های غیرنظامی خدمت کنند.

بروز جنگ در اوکراین نشان داد بسیاری از ارتش‌های جهان بی‌نیاز از نیروهای داوطلب یا سربازان وظیفه و ذخیره نیستند

بحران‌هایی که باعث بازگشت خدمت اجباری می‌شود

همچنان که در ابتدای گزارش اشاره شد، بروز جنگ در اوکراین نشان داد بسیاری از ارتش‌های جهان بی‌نیاز از نیروهای داوطلب یا سربازان وظیفه و ذخیره نیستند. پیش از بروز جنگ در شرق اوکراین در سال ۲۰۱۴، این کشور قصد داشت خدمت اجباری را لغو کند اما پس از افزایش تنش با روسیه، خدمت اجباری دوباره برقرار شد.

در دیگر کشور همسایه روسیه یعنی لیتوانی سربازی اجباری در سال ۲۰۰۸ لغو شد اما در سال ۲۰۱۶ پس از تنش با مسکو دوباره خدمت سربازی از سر گرفته شد. در لیتوانی مردان ۱۸ تا ۲۳ ساله به مدت ۹ ماه به خدمت فراخوانده می شوند.

ارتباط امنیت کشورها با خدمت وظیفه عمومی

با نگاهی به جغرافیای تنش و تهدیدات امنیتی می‌توان دریافت که بسیاری از کشورها برای دفاع از خود روی سربازان وظیفه حساب ویژه‌ای باز کرده‌اند.

در جهان بیش از ۱۰۰ کشور خدمت وظیفه عمومی به شکل اجباری ندارند و برخی دولت‌ها هم در سال‌های اخیر خدمت را به صورت داوطلبانه درآورده‌اند اما به گزارش BFBS،  شماری مانند صربستان و رومانی به دنبال بازگرداندن آن در آینده نزدیک هستنددر شبه‌جزیره کره، کشور کره جنوبی با ارتش بیش از ۵۰۰ هزار نفری قوانین بسیار سختگیرانه‌ای در زمینه خدمت نظام وظیفه عمومی دارد و جوانان این کشور حداقل ۲ سال باید به سربازی بروند. در غیر این صورت با مجازات‌های سختی روبرو خواهند شد.

صرف‌نظر از ارتش‌های کشورهای حاشیه جنوبی خلیج فارس که برخی وابستگی بالایی به نیروهای مزدور از سایر کشورها دارند، ترکیه، سوریه و ایران دارای قوانین دیرپای خدمت وظیفه عمومی هستند. در اراضی اشغالی هم سالانه نزدیک به ۶۰ هزار مرد و ۶۰ هزار زن وارد ارتش رژیم صهیونیستی می‌شوند، به طور معمول و به ترتیب ۳ و ۲ سال خدمت می‌کنند و تا  ۴۰ سالگی سالانه برنامه‌های آموزش نظامی دارند.

 در جهان بیش از ۱۰۰ کشور خدمت وظیفه عمومی به شکل اجباری ندارند و برخی دولت‌ها هم در سال‌های اخیر خدمت را به صورت داوطلبانه درآورده‌اند اما به گزارش BFBS،  شماری مانند صربستان و رومانی به دنبال بازگرداندن آن در آینده نزدیک هستند.

مراکش یکی از کشورهایی است که خدمت اجباری را به مدت ۲ سال به دلیل همه‌گیری کووید۱۹ متوقف کرده و قرار است در سال ۲۰۲۲ نیروهای تازه‌نفس جذب کند. بعضی  کشورها هم مانند آرژانتین، برنامه‌هایی برای بازگرداندن خدمت اجباری سربازی برای زمان جنگ دارند./ ایرنا