رجال حکومت قاجاری به‌ویژه شخص عباس میرزا به دلیل شکست دیپلماتیک در قرارداد گلستان، تلاش‌هایی برای بازپس گیری سرزمین‌های از دست رفته آغاز کردند که با پشتوانه حکم جهادی روحانیان همراه شد و به دوره دوم جنگ انجامید اما این مجاهدت ها ناکام ماند.

گسترش مناسبات سرمایه‌داری در جهان و در پیوند با آن، رقابت امپراطوری های بزرگ که با رویکردی امپریالیستی و استعمارگونه در پی تسلط بر منابع انرژی و طبیعی سرزمین های دیگر و از جمله ایران بودند، زمینه ساز افزایش سیاست های توسعه طلبانه آنها در سده نوزدهم میلادی شد. استراتژی کانون های قدرت در این زمان بهره‌گیری از منابع اقتصادی و انسانی سرزمین های دیگر با ابزار سلطه نظامی بود. روسیه تزاری از جمله این قدرت ها بود که در رقابت با انگلیس و با کمک ماشین جنگی خود و استفاده از ضعف ساختاری و سیستماتیک حاکمیت ایران در عصر قاجار، سیاست استعماری خود را دنبال می کرد.

به همین دلیل هم منطقه قفقاز به عنوان مهمترین منطقه مجاور تزارها می‌بایست با استراتژی مشخصی تحت سلطه قرار می گرفت زیرا این منطقه با توجه به موقعیت خاص جغرافیایی و اقتصادی خود، می توانست عمده‌ترین تأمین کننده منابع انرژی و مواد اولیه مورد نیاز کارخانجات نوپای روسیه باشد. در نتیجه آتش جنگ بر سر این منطقه میان تزارها با قاجارها شعله‌ور شد که در نتیجه دوره اول جنگ، عهدنامه‌ای در گلستان از توابع قراباغ در ۱۱ فصل و یک مقدمه نوشته شد(۱) اما این معاهده گلستان چنانکه معلوم شد، تنها پایان نخستین دوره از دوئل ایران و روسیه تزاری بر سر ماوراء قفقاز بود و ۱۳ سال بعد دوباره جنگی میان آنها آغاز شد.

علل شروع دوره دوم جنگ

دوره دوم جنگ میان ایران و روسیه تزاری در روزهای پایانی آبان ۱۲۰۴ خورشیدی با هجوم حسین‌خان سردار بیگلربیگی ایروان آغاز شد. (۲) این دوره از جنگ به علل مختلفی به وقوع پیوست؛ یکی اینکه دست‌اندازی روس‌ها به قلمرو ایران از جمله بخش‌های ارس، گوگچه، قپان باعث نارضایتی بسیاری از حاکمان سرزمین‌های ایرانی که به تصرف روس‌ها درآمده بودند از جمله ابراهیم‌خان جوانشیر حاکم شوشی شده بود. همچنین معاهده گلستان، بیش از آنکه حاصل شکست نظامی ایران باشد، حاصل ضعف ایران در عرصه دیپلماسی و ناآگاهی از شرایط بین‌الملل بود که به‌واسطه اوزلی وزیر مختار انگلیس به عباس‌میرزا و فتحعلی شاه تحمیل شد. بنابراین عباس‌میرزا به این معاهده به‌مثابه قرار متارکه می‌نگریست که به وی فرصت لازم را برای مذاکره با روس‌ها به‌منظور بازگرداندن سرزمین‌ها می‌داد و همچنین این فرصت را می‌یافت که با بازسازی قوای نظامی خود، دوباره در فکر جنگ باشد. او و مشاورانش تنها با بازگرداندن سرزمین‌های ازدست‌رفته به صلح تن می‌دادند. (۳) و همچنین از دست رفتن این سرزمین‌ها، موقعیت عباس‌میرزا به‌عنوان ولیعهد را تا حدی به‌خطر انداخته بود به همین دلیل هم به این فکر می کرد تا با بازپس‌گیری این مناطق بتواند آینده سلطنت خود را تضمین کند.

حکم جهاد علما

برای جلب حمایت معنوی، نظامی و مالی همه مردم ایران از دولت قاجار در جنگ ایران و روسیه تزاری، فتوای روحانیون برای شرعی جلوه دادن نبردها ضروری بود. این فتاوا، برای تغییر نگرش مردم به این نبردها از درگیری میان قاجارها و روس‌ها به جهاد فی‌سبیل‌الله و جنگ اسلام و کفر بود. همچنین در صورت صدور فتوای جهاد، دولت قاجار بهتر می‌توانست از مردم مالیات بگیرد؛ چون دولت نامشروع حق گردآوری آن را نداشت. پس عباس‌میرزا امیدوار بود با بسیج نفرات و امکانات به‌کمک علما، بتواند سرزمین‌های ازدست‌رفته بر اساس معاهده گلستان را پس بگیرد. (۴)

با توجه به چنین دیدگاه هایی بود، همه علما بر ضد تزارها فتوا صادر کردند. در همین خصوص سیدمحمد مجاهد پس از دریافت نامه‌های مردم و مشورت با فتحعلی شاه به همراه تعدادی از روحانیون به تهران رفت(۵) وی نامه‌هایی به روحانیون ایران نوشت و از آنها خواست مردم را به جهاد دعوت کنند. اجتماع بزرگی از روحانیون در تهران تشکیل شد و شاه با لشکریانش به سلطانیه رفت. در همین زمان «منشیکف» فرستاده تزارها هم وارد سلطانیه شد تا در باب شرایط صلح مذاکره کنند.(۶) با اجتماع روحانیون و لشکریان در سلطانیه و صدور فتوای جهاد، فتحعلی‌شاه به سفیر روسیه که پیشنهاد جدیدی برای واگذاری سرزمین‌ها نداشت، دستور به بازگشت داد و فرمان حمله به روس‌ها را صادر کرد. (۷)

آغاز جنگ با پایان معاهده

عباس میرزا به عنوان ولیعهد و فرمانده سپاه ایران راهی نواحی تصرف شده، شد اما روس‌ها به دلیل اینکه مهیای جنگ نبودند، غافلگیر شدند و سپاهیان ایرانی تمامی ولایات از دست رفته از جمله باکو، دربند، شوشی، داغستان، ایروان و تالش را به تصرف درآوردند. پس از این اقدام سپاه قاجارها، پاسکوویچ سردار تزار که به تازگی از جنگ‌های روس و عثمانی فارغ شده بود، فرماندهی سپاه روس در قفقاز را عهده‌دار شد و یرملوف به خاطر عدم کامیابی در جنگ از طرف تزار روسیه احضار شد. پاسکوویچ درصدد برآمد، تمامی نواحی تصرف شده توسط ایرانیان را بازپس گیرد. به همین دلیل هم نخست قره‌باغ و سپس ایروان را تصرف کرد در جبهه‌های تالش و لنکران قوای ایران را شکست داد و با شتاب خود را به گنجه رساند. (۸)

عباس میرزا هم با ۳۰ هزار سپاهی عازم گنجه شد. در این نبرد که به جنگ گنجه معروف شد، نخست پیروزی با سپاه ایرانیان بود اما به علت خیانت آصف‌الدوله صدراعظم جدید ایران در اعزام نیرو در سپاه ایران بی‌نظمی به وجود آمد و تلاش‌های عباس میرزا هم برای نظم بخشیدن دوباره به امور نتیجه نداد.

اینچنین بود که نیروهای ایرانی ناچار به عقب‌نشینی شدند و در نتیجه این عمل تلاش‌های ایرانیان در کسب فتوحات به خطر افتاد و باعث پیروزی کامل پاسکوویچ و سپاهیانش شد. پس از تصرف گنجه و وارد آمدن تلفات سنگین به سپاه ایران سرانجام معابر ارس به دست روس‌ها افتاد. کشتی‌های جنگی روسیه در سواحل روسیه با ترکمان‌ها و ایلات یموت سازش کردند و حتی آن‌ها را به طغیان علیه دولت ایران ترغیب کردند. عباس میرزا هم آخرین نیروهای خود را در سردارآباد متمرکز کرد و با قوای روسیه به نبردی سخت پرداخت اما نرسیدن آذوقه و جیره و مواجب سپاهیان از تهران باعث تضعیف و متزلزل شدن روحیه سربازان ایرانی شد و سردارآباد به تصرف سردار روس درآمد و قوای ایران به کلی از ساحل چپ رود ارس به داخل آذربایجان رانده شدند. پاسکوویچ در تعقیب سپاه وارد آذربایجان شد و پایتخت ایران را مورد تهدید نظامی قرار داد.(۹)

پس از آن عباس میرزا دسته‌های متفرق سپاه خود را به خوبی سازماندهی کرد و حفاظت از تبریز را به آصف‌الدوله سپرد اما با خیانت آصف‌الدوله، تبریز توسط ارتش روسیه تصرف شد. سپاه روسیه بدون مقاومت مردم وارد شهر شده و ذخایر و مهمات دولتی را به تصرف درآوردند. با تصرف تبریز نیروهای ارتش روسیه تا ده خوارقان پیش رفتند. در این هنگام بود که عباس میرزا، فتحعلی‌خان رشتی را نزد پاسکوویچ فرستاد و از وی تقاضای صلح کرد. جنگ کوتاه دوم از بسیاری جهات چکیده‌ جنگ اول بود، با این اختلاف که این بار روسیه با قاطعیت بیشتری پیروز شد. به همین دلیل هنگامی که نیروهای روسیه به تبریز رسیدند و مانعی بر سر راه تهران نبود، فتحعلی شاه تقاضای صلح کرد و معاهده ترکمانچای به جنگ پایان داد. درباره‌ قفقاز معاهده عمدتاً تکرار مفاد عهدنامه گلستان بود اما فتحعلی شاه مجبور شد، خانات ایروان و نخجوان و منطقه‌ اردوباد را نیز به روس ها واگذار کند(۱۰)

منابع

۱- علی اصغر شمیم، ایران در دوره سلطنت قاجار، تهران: مدبر، ۱۳۷۴، ص ۹۲

۲- فرزام اجلالی، بنیان حکومت قاجار، تهران: نی، ۱۳۷۳ص ۲۷

۳- قائم‌مقام فراهانی، ۲۵۳۷، ص۳۷

۴- جعفر آقازاده، «تحلیلی بر نقش روحانیون شیعه در دوره دوم جنگ‌های ایران و روس، فصلنامه علمی-پژوهشی شیعه شناسی، ص ۹

۵- مستوفی انصاری، ۱۳۴۹، ص۳۷

۶- محمدتقی (لسان اسپک) سپهر. ناسخ‌التواریخ، دوره‌ کامل تاریخ قاجاریه، ج ۱، به اهتمام و تصحیح کامل و فهارس، جهانگیر قائم مقامی، تهران: امیرکبیر، ۱۳۳۷، ص۳۶۴-۳۶۵

۷- قاضیها، ۱۳۸۰، ص۱۱-۱۴

۸- علی اصغر شمیم، ص ۱۷۵، ۱۷۶

۹- همان، ۱۸۰

۱۰- تادیوس سویتوخوسکی، آذربایجان و روسیه (۱۹۰۵-۱۹۲۰): شکل­گیری هویت ملی در یک جامعه مسلمان، ترجمه: کاظم فیروزمند، تهران: شادگان، ۱۳۸۱، ص۱۸.