بررسی شاخص بهره‌وری در چند برنامه توسعه از جمله برنامه ششم نشان می‌دهد اقتصاد ایران از این نظر دچار ضعف و کاستی‌هایی است که باید رفع و در برنامه هفتم به وضعیت مطلوب بهره‌وری نزدیک شود.

گزارش‌های مختلف نشان می‌دهد که احوال اقتصاد کشور مساعد نیست؛ تورم بالا، گرانی، بی‌ثباتی بازارها، بیکاری و ... چالش‌های کنونی اقتصاد ایران است. در چنین شرایطی قرار است برنامه هفتم توسعه به زودی تهیه و پس از تبدیل به قانون، اجرای آن از سوی دولت سیزدهم آغاز شود.

درست است که تحریم و در دو سال اخیر اپیدمی کرونا آسیب‌های جدی به اقتصاد وارد کرده اما بهره‌وری پایین، به ویژه در تولید چالشی ورای تحریم و کرونا است و همراه همیشگی اقتصاد ما بوده است. این در حالی است که بدون بهره‌وری مناسب و در سطحی معقول برای اقتصاد، هیچ کشوری نمی‌تواند در عرصه بین‌المللی رقابت کند و در داخل نیز دچار افت روزافزون خواهد شد. به همین دلیل ضرورت و اهمیت افزایش و ارتقای بهره‌وری برای اقتصاد کشور و به ویژه در حوزه تولید، بر کسی پوشیده نیست و در حقیقت موفقیت در عرصه جهانی نیازمند دست‌یابی به سـطح بالاتری از بهره‌وری است.

البته موضوع بهره‌وری تنها به عرصه اقتصاد و تولید محدود نمی‌شود. بهره‌وری مفهومی است که در ذات حکمرانی و اداره جامعه نهفته و در همه فعالیت‌ها مطرح است و ضروری است برای توسعه و پیشرفت کشور همه سطوح فعالیتی را در بر بگیرد.  

سطح پایین بهره‌وری در کشور بیانگر این است که این مقوله آن‌گونه که شایسته است مورد توجه قرار ندارد و بـه دلایل مختلف مورد غفلت واقع شده است. البته ناگفته نماند که تاکنون اقداماتی از قبیل تاسیس سازمان ملی بهره‌وری و برخی تاکیدات در برنامه‌های توسعه صورت گرفته است، اما  تا رسیدن به وضعیت مطلوب فاصله زیادی باقی مانده است و باید قدم‌های اساسی و موثری در این زمینه برداشته شود.

بهره‌وری چیست و چه شاخص‌هایی دارد؟

طبق تعریف، بهره‌وری بیانگر رابطه بـین استفاده از عوامل تولید و محصول تولید شده و ترکیبی از کارایی Efficiency و اثربخشی Effectiveness است. کارایی به مفهوم صحیح انجام دادن کار است و بـا استفاده مفید از منـابع ارتباط دارد، یعنی این که از حداقل نهاده‌ها حداکثر محصول برداشت شـود. لذا در این فرایند، «اثربخـشی» بـه مفهـوم کار صـحیح است. یعنی ممکن است با مصرف کمتر نهاده‌هـا بتوان محـصول بیـشتری تولید کرد ولی این محـصول کیفیت مطلوب موردنظر مصرف کننده را نداشته باشد. به‌طور کلی در مقوله بهره‌وری اولاً کاری که انجام می‌شود باید کار درست و مفیدی باشد، ثانیاً این کار بـه بهترین نحـو انجـام شود.

دو شاخص «بهره‌وری نیروی کار» یا نیروی انسانی» و «بهره‌وری میزان سرمایه» نقش تعیین کننده‌ای در سنجش میزان بهره‌وری دارند. بهره‌وری نیروی کار رایج‌ترین مقیاسی است که در مورد یک اقتصاد، صنعت و یا یک واحد تولیدی بکار برده می‌شود. تغییرات این شاخص نیز به دلایل مختلفی نظیر تغییر سطح کیفـی نیـروی کـار بواسطه آموزش، کسب تجربه و تخصص در کار، تغییر شرایط کار، مهارت در مدیریت و ... رخ می‌دهد. بنابراین، چه در سطح واحدهای تولیدی و چه در سطوح بنگاه‌های اقتصادی غیر تولیدی و حتی ادارات دولتی باید از طریق آموزش، تخصص و غیره بهره‌وری نیروی کار به سطح قابل قبولی ارتقاء یابد.

درکنار بهره‌وری نیروی کار، بهره‌وری سرمایه نیز از مهمترین شاخص‌های بهره‌وری است. طبق تعریف در محاسبه این شـاخص ابتدا ارزش افـزوده و ارزش موجودی سرمایه ثابت، از قیمت‌های جاری بـه قیمت‌های ثابت سال پایه تبدیل و سـپس از تقسیم ارزش افـزوده بـر موجودی سرمایه، بهره‌وری سرمایه به قیمت ثابت به دست می‌آید.

به باور کارشناسان تغییرات بهره‌وری سرمایه می‌تواند به دلایل مختلفی نظیر پیشرفت فنی از طریق معرفی ماشین آلات جدید و با کارایی بالاتر، فناوری‌های نوین و... صورت گیرد. در حال حاضر نیز گسترش و توسعه فناوری‌های نوین ارتباطی که در قالب اینترنت و فضای مجازی و انواع و اقسام سامانه‌های اینترنتی دولتی و غیر دولتی نمود پیدا کرده و نقش کلیدی در افزایش بهره‌وری سرمایه و حتی نیروی کار ایفا می‌کند.

امروزه ایران از نظر فناوری‌های ارتباطات و اطلاعات و توسعه فضای مجازی در وضعیت و شرایط مطلوبی قرار دارد. به همین خاطر بیشتر کسب و کارها و نهادهای دولتی و غیر دولتی در بستر فضای مجازی خود را به‌روز رسانی کرده و خواهند کرد. وضعیت به گونه‌ای است که با وجود فضای مجازی زمان و مکان به شدت فشرده شده و این امر هزینه بسیاری از کسب و کارها و خدمات را پایین آورده است. این امر می‌تواند در صورت استفاده صحیح به افزایش سطح بهره‌وری کمک شایانی کند.

برنامه‌های توسعه وضعیت بهره‌وری

ارتقای بهره‌وری تاکنون موضوع چند برنامه توسعه بوده است. نتایج بررسی و محاسبات انجام شده در خصوص شاخص‌های بهره‌وری نیروی کار، سرمایه و کل عوامل تولید در کل اقتصاد و بخش‌های نه‌گانه هم توسط سازمان ملی بهره‌وری ایران به صورت سالانه انجام می‌شود. اطلاعات به دست آمده نشان می‌دهد که شاخص‌های بهره‌وری به همراه متوسط رشد در برنامه‌های چهارم و پنجم آمده و رشد متوسط دوره برنامه چهارم در بهره‌وری نیروی کار نیز برابر با ۴.۱۲ درصد بوده است. این عدد برای بهره‌وری سرمایه ۰.۱۲- و برای بهره‌وری کل عوامل عدد ۱.۷۰ است.

این ارقام نشان می‌دهند که در فاصله اجرای برنامه پنجم میزان بهره‌وری نه تنها بهبود پیدا نکرده بلکه با افت هم مواجه شده، به طوری که رشد متوسط بهره‌وری نیروی کار در برنامه پنجم ۱.۲۲-، برای بهره‌وری سرمایه ۲.۸۹- و برای کل عوامل ۲.۴۴- بوده است.

طبق برآوردهای سازمان ملی بهره‌وری میانگین رشد شاخص بهره‌وری در برنامه ششم برای بهره‌وری نیروی کار  ۰.۵ درصد و برای بهره‌وری سرمایه نیز برابر با ۰.۶ درصد بوده است. همچنین این عدد برای کل عوامل تولید ۰.۵ درصد بوده که نشان می‌دهد اگر چه نسبت به برنامه پنجم بهبودی حاصل شده اما میزان رشد بهره‌وری قابل توجه نیست.

داده‌ها و آمار و ارقام در خصوص عملکرد شاخص بهره‌وری در سال‌های برنامه ششم توسعه نیز نشان می‌دهد که ایران از نظر بهره‌وری در وضعیت مناسبی قرار ندارد. این درحالی است که سیاست کلی دولتمردان و مسوولین در جهت مقاوم‌سازی اقتصاد و کاهش و یا قطع وابستگی بودجه به نفت است. در واقع بودجه کشور زمانی می‌تواند از وابستگی به نفت رهایی یابد و دولت از کسری بودجه نجات پیدا کند که اقتصاد با تکیه بر دانش و اطلاعات و با محوریت آن دو به سطح قابل قبولی از بهره‌وری برسد. زیرا اقتصاد جهان بر اساس الگوی اقتصاد دانش محور به پیش می‌رود و دیگر نمی‌توان با الگوی اقتصاد منبع محور و متکی به درآمدهای نفتی، مشکلات اقتصادی را حل کرد. ایران از جمعیت جوان و تحصیل کرده‌ای برخوردار است و این موضوع فرصتی است تا با تکیه بر آن و افزایش میزان بهره‌وری بتوان اقتصاد را در مسیر درست قرار داد.