گاهی والدین یا اطرافیان، برخی رفتار‌های کودک را ناشی از بدقلقی یا یکدندگی او می‌دانند در حالی که ممکن است ناشی از وسواس باشد. وسواس نوعی اختلال اضطرابی و در واقع افکار و رفتار‌های تکرار شونده است. کودک مبتلا به وسواس افکاری دارد که دلخواه او نیست مانند ترس از لمس اشیای کثیف. در ادامه، نکاتی در همین باره مطرح خواهد شد.

وسواس در کودکان به دو نوع فکری و عملی تقسیم می شود:

1. وسواس فکری در کودکان کودک مدام دچار افکار و تصاویر مزاحم و غیر منطقی می شود. این افکار وسواسی خیلی فراتر از نگرانی درباره دوست داشته شدن و تکالیف، میزان محبویبت میان دیگر کودکان و .. است. این افکار مزاحم باعث بروز اضطراب و نگرانی در کودک می شود و او نمی تواند به راحتی این افکار مراحم را از ذهنش دور کند.

از آنجایی که بروز این نوع اختلال در کودکان نمایانگر وجود اضطرابی پنهان در نهان آنها می باشد، به همین جهت، وسواس فکری در کودکان باید کاملاً جدی گرفته شود. در این زمینه نقش والدین نیز بسیار پر رنگ و برجسته نمود پیدا می کند. چراکه کودکان از ماهیت رفتاری اجباری و افکار وسواسی خود آگاهی نداشته و در بیان و ابراز هیجانات و احساسات با مشکل روبرو می گردند. بر همین اساس، لازم است که والدین از نشانه های وسواس فکری در کودکان، آگاهی داشته تا بتوانند مداخلات درمانی کودک را در اسرع وقت شروع نمایند.

شایان ذکر است که تردیدها و نگرانی هایی که متأثر از اختلال وسواس فکری در کودکان بروز پیدا می کند، در اغلب موارد پایان ناپذیر بوده و والدین هم نمی توانند از بروز این نگرانی ها جلوگیری به عمل آورند. بر همین اساس، وجود این نگرانی ها سبب ظهور رفتارهای تکراری و مشکلات رفتاری در کودکان شده که نتیجه ای جز اختلال در عملکرد و پریشانی کودک در بر ندارد. در این زمینه باید خاطر نشان نمود که وسواس فکری در کودکان به عنوان نوعی از اختلالات اضطرابی شایع، سبب اشتغال فکری مکرر کودک به موضوعاتی نظیر خطر، کارهای زشت و زننده، آسیب رساندن به خود، نگرانی در مورد بروز رویدادهای خطرناک و آلودگی می گردد. این افکار ناراحت کننده و آزار دهنده به صورت خودکار در ذهن کودک شکل می گیرد.

2. وسواس عملی در کودکان در وسواس عملی کودک رفتارهای تکراری از خود نشان می دهد تا از طریق آنها نگرانی و اضطرابش را کنترل کند. یعنی برای رهایی از این افکار، رفتارهای اجباری انجام می شود.

آشنایی بیشتر با وسواس فکری در کودکان

به طور کلی، وسواس فکری در کودکان، نوعی از رفتارهای کلیشه ای و تکراری بوده که در اثر اشتغال ذهنی کودک به افکار آزار دهنده و ناخواسته پدیدار می گردد. بررسی های بالینی به خوبی نشان می دهد که شیوع اختلال وسواس فکری در پسران در حدود دو برابر بیشتر از دختران روی می دهد. کودک مبتلا به اختلال وسواس فکری دائماً در مورد مرتب بودن اشیا نگران و آشفته می باشد. به دلیل همین نگرانی، کودکان به جمع آوری بسیاری از اشیا حتی اشیا بی ارزش مبادرت می ورزند.

وسواس فکری در کودکان سبب کشش شدید آنها به انجام کارها و رفتارهای تکراری می شود. در بسیاری مواقع، کودکان برای کاهش سطح اضطراب شکل گرفته، به انجام این رفتارها اقدام می کنند. بر همین اساس، کودک برای اطمینان حاصل نمودن از بسته بودن در خانه و جلوگیری از ورود سارقان، به صورت مکرر به چک کردن در منزل اقدام می کند. در اختلال وسواس فکری در کودکان، اضطراب کودک به اندازه ای افزایش پیدا می کند که کودک احساس می نماید باید در برابر فکر یا تصویری که در ذهنش نقش بسته است، فوراً دست به عمل شده و دائماً آن را تکرار نماید. با ادامه پیدا کردن این روند، به تدریج و در اثر رفتارهای تکراری و افکار ناخواسته، در زندگی روزمره کودک مشکلات و معضلاتی ایجاد می گردد. در اختلال وسواس فکری عملی، کودک در باطن خود دوست ندارد دائماً رفتارهای تکراری انجام دهد، اما در اثر افزایش سطح اضطراب، کودک در وجود خود حس می کند که به منظور خنثی کردن این حس ناخوشایند، راه گریزی جز انجام رفتارها و کارهای تکراری در پیش پای خود نمی بیند. وسواس فکری در کودکان علاوه بر ایجاد اختلالات جدی در روند زندگی معمولی کودک، بسیار ناتوان کننده و آزاردهنده محسوب می گردد.

علایم وسواس در کودکان

علایم وسواس در کودکان عبارت اند از: وسواس شدید به خاک یا میکروب، افکار مزاحم در خصوص خشونت صدمه زدن به خود یا دیگری، دغدغه فکری به نظم تقارن یا دقت بیش از حد در کارها، احساس نیاز شدید برای دانستن یا به خاطر سپردن مواردی که ممکن است بسیار جزئی باشد، توجه زیاد به جزئیات، نگرانی بیش از حد درباره اتفاق بد، افکار یا رفتار‌های پرخاشگرانه، شمارش و بازشمارش مکرر، احتکار اشیا و گروه بندی اشیا یا قرار دادن اشیا به یک ترتیب خاص. در بیشتر موارد فعالیت‌های وسواسی بیش از یک ساعت در روز وقت کودک را می‌گیرد.

رفتار‌های وسواسی باعث پریشانی روح و روان فرزند می‌شوند و بر نحوه تفکر کودک اثر منفی می‌گذارند. کودکان متوجه غیر عادی بودن خود نمی‌شوند، اما معمولا والدین متوجه غیرطبیعی بودن رفتار فرزند خود می‌شوند.

وسواس در کودکان را با چه نشانه هایی می توان تشخیص داد؟

تکرار مهمترین نشانه وسواس در کودکان است. روانشناسان معتقدند کودکانی که وسواس دارند در رفتار یا مدل صحبت کردنشان تکرار زیادی دیده می شود. یعنی جملاتی را پشت سر هم تکرار می کنند، سوالهای زیادی می پرسند و زمان زیادی برای انجام تکالیف مدرسه می گذرانند. اما مهمترین نشانه های وسواس در کودکان به شرح زیر است:
استرس
خواب ناکافی
افسردگی
ترس مداوم از اینکه اتفاق بدی در حال رخ دادن است یا رخ می دهد
چک کردن مداوم برای مطمئن شدن از سلامتی خود و خانواده
احساس خجالت يا شرمندگی
بی قراری
کندی در انجام اعمال روزانه مثل لباس پوشيدن يا آماده شدن برای خواب
مشکلات درسی و افت تحصيلی
مشکلات رفتاری مثل خشم و عصبانیت و پرخاشگری و اشکال در روابط بين فردی

نگاهی به علائم و نشانه های وسواس فکری در کودکان

به طور معمول، وسواس فکری در کودکان، با ایجاد تکانه های غیر منطقی، افکار و تصاویر مزاحم و مزمن بروز پیدا می کند. بر همین اساس، اختلال وسواس فکری علاوه بر ایجاد نگرانی و اضطراب بسیار زیاد در وجود کودک، سبب عدم توانایی او در بیرون راندن و خالی کردن ذهن خود از این تصاویر و افکار مزاحم می شود. وسواس فکری در کودکان غالباً با شکل گیری علائم موقعیتی شروع می گردد. در این شرایط و در بسیاری مواقع والدین با مشاهده رفتارها و کارهای کودک تصور می نمایند که با بزرگ شدن کودک، اینگونه رفتارهای او نیز به دست فراموشی سپرده می شود. با گذشت زمان و ادامه یافتن این روند، والدین وخامت و نشانه های اختلال وسواس فکری را در کودکان خود به نظاره می نشینند.

ناگفته نماند که ورود افکار ناخواسته به ذهن کودک، پریشانی و اضطراب فراوان او را به دنبال دارد. نگرانی داشتن از مرگ، آسیب و مریضی خود یا اعضای خانواده، یکی از علائم این نوع اختلال به شمار می آید. از دیگر علائم اختلال وسواس فکری می توان به نگرانی کودک در مورد میکروب ها، کثیفی و تمیزی و ترس کودک در مورد انجام کاری بد و داشتن احساس گناه، اشاره نمود. وسواس فکری در کودکان غالباً با بروز رفتارها و کارهای تکراری ظهور پیدا می کند.

انجام کارهای تکراری سبب کاهش سطح اضطراب کودک به صورت موقت شده، اما انجام این رفتارها در بلند مدت علاوه بر وخیم تر کردن شرایط و اوضاع اختلال وسواس فکری، احتمال بروز افکار و رفتارهای اضطراب آور وسواسی را به میزان قابل توجهی افزایش می دهد.

بروز افکاری در مورد این مسئله که بعضی اشیا بد شانسی یا خوش شانسی آورده و وسواس درباره قرار گرفتن دقیق و منظم شی در یک جا و جفت بودن و صاف بودن آن، از دیگر علائم وسواس فکری در کودکان تلقی می گردد.
 

وسواس در کودکان چه عوارضی به همراه دارد؟
 
وسواس به عزت نفس و خودباوری کودک آسیب می زند.
 
ممکن است کودک دوران مهمی از رشد خود را از دست بدهد، چون کودکان در هر مرحله ای از رشد خود مهارت های متفاوتی را به دست می آورند و وسواس مانع کسب این مهارت ها در دوره های مختلف رشد کودک می شود.
خیلی وقت ها کودکان وسواسی توسط همسالان خود مورد تمسخر قرار می گیرند و اگر والدین بخواهند رفتار آنها را کنترل کنند این کودکان مجبور به پرخاشگری می شوند.

بررسی علل و دلایل بروز وسواس فکری در کودکان
 
بدون تردید، وراثت و عوامل ژنتیکی در بروز وسواس فکری در کودکان، نقش پر رنگ و برجسته ای ایفا می کنند. بر این اساس، احتمال شیوع اختلال وسواس فکری در کودکانی که یکی از اعضای خانواده و بستگان درجه یک آنها به این اختلال دچار بوده، در مقایسه با دیگران بیشتر می باشد. ناگفته نماند که اگر والدین کودکی با اختلال وسواس فکری دست به گریبان هستند، 4 الی 6 درصد احتمال می رود که این اختلال به فرزندان آنها انتقال پیدا نماید. همچنین بروز سایر اختلالات اضطرابی مانند فوبیا و هراس اجتماعی در خانواده و والدین کودک، از جمله موارد احتمال شیوع وسواس فکری در کودکان به شمار می رود.

از دیگر عامل های مهم در بروز اختلال وسواس فکری، عدم تعادل انتقال دهنده های شیمیایی با عنوان سروتونین در مغز می باشد. بر اساس تحقیقات صورت گرفته، کمبود سروتونین در مغز کودکان، در بروز این عارضه نقش بسزایی را عهده دار می باشد. در این زمینه باید خاطر نشان نمود که استرس نمی تواند سبب بروز وسواس فکری در کودکان شود، اما این عامل می تواند علائم و نشانه های این اختلال را تشدید نماید. بر این اساس، تجربه استرس بیشتر برای کودک، بستر مناسب برای ابتلا به اختلال وسواس فکری را در او افزایش می دهد. شایان ذکر است که در این زمینه وقوع اتفاقات آسیب زا در درون خانواده و حتی استرس امتحانات مدرسه نیز می تواند زمینه ابتلا به وسواس فکری در کودکان را مهیا سازد. در این زمینه باید خاطر نشان نمود که اختلال وسواس فکری در شکل و انواع مختلفی نمود بارز و برجسته پیدا می کند. بر این اساس، برآورده شدن خواسته ها به یک شکل تکراری، انجام کارها مانند پوشیدن و خوردن به یک شکل، چک کردن های مکرر مانند چک کردن روشن و خاموش بودن چراغ یا تکالیف درسی، نمونه های مختلف وسواس می باشند.
 
همچنین این دسته از کودکان به علت عدم توانایی در کنترل رفتارها و افکار تکراری خود، علاوه بر احساس ناکامی شدید و حس گناه، از عزت نفس بسیار پایینی برخوردار می باشند. از آنجایی که کودکان مبتلا به وسواس فکری زمان کافی را به علت انجام کارهای تکراری زمان بر نداشته، در اکثر مواقع فشار شدیدی را متحمل می شوند. از سوی دیگر، در اختلال وسواس فکری در کودکان، به علت بروز افکار مزاحم و پریشان کننده، آنها در رنج و عذاب زیادی به سر می برند. ترس از آلودگی، ترس و نگرانی از کثیفی و میکروب، شستن یا تمیز کردن مکرر اشیای منزل، مرتب و منظم کردن اشیا در نظم و ترتیب خاص، شمردن، رفتارهای لمس کردن و بازرسی مکرر، بخشی از رفتارهای متداول وسواس فکری در کودکان به شمار می رود. همچنین رفتارهای نظافتی مانند شستن دندان ها و دست ها، اشتغال ذهنی شدید با بعضی از لوازم خانه، افکار پرخاشگرانه، افکار شدید مذهبی و میل به ترتیب و قرینه سازی، از دیگر رفتارهای رایج اختلال وسواس فکری در کودکان محسوب می گردد. ناگفته نماند که این نوع اختلال به عنوان یکی از اختلالات اضطرابی، به علت هجوم ترس ها، نگرانی ها و افکار ناخوشایند و غیر منطقی، فرد را وادار به انجام برخی کارها و رفتارهای تکراری می کند.

وسواس کودکان چگونه درمان می شود؟

به اعتقاد روانشناسان بهترین درمان برای وسواس، درمان شناختی رفتاری CBT و درمان دارویی است. اگر دلیل بروز وسواس عفونت استرپتوکوکی باشد، با مصرف آنتی بیوتیک درمان می شود اما اگر دلایل دیگری داشته باشد روش رفتار درمانی شناختی انتخاب می شود. رفتار درمانی شناختی نوعی روش روان درمانی است که روی تأثیر باورها، تفکرات و نگرش های فرد بر احساسات و رفتارها تمرکز می کند. هدف از رفتار درمانی شناختی این است که به شما آموزش دهد چگونه در طول زندگی تان فعالانه با مشکلات یا اتفاقات مختلف مواجه شوید و آنها را پشت سر بگذارید.
 
یکی از مهمترین اصول رفتار درمانی شناختی این است که ثابت کند افکار غیرواقعی و غیرمنطقی و افکار تحریف شده ، باعث ایجاد ناراحتی و رفتارهای دردرسرساز می شوند. در عوض با تفکرات معقول و مبتنی بر واقعیت های عینی زندگی، می توانید نه تنها اختلالاتی مانند افسردگی و اضطراب را دور کنید، بلکه در سخت ترین چالش های زندگی واکنش مناسب نشان دهید. تحقیقات و پژوهش های متعدد علمی، دانشگاهی و بالینی نشان داده اند که رفتار درمانی شناختی در درمان افسردگی، اضطراب، هراس، وسواس فکری و بسیاری از بیماری های روانی و حتی جسمی کاملا مؤثر است.

رفتار درمانی در وسواس کودکان چگونه است؟

در رفتار درمانی به کودک آموزش داده می شود که به تدریج با ترسهایش روبرو شود. کودک در می یابد که نباید رفتارهای تشریفاتی و تکراری انجام بدهد . کودک اضطراب هایش را می شناسد. وقتی ترسها و اضطرابهایش را می شناسد، با شناخت آن ها از شدت آن ها کاسته می شود و متوجه می شود که قرار نیست فاجعه رخ بدهد. مثلا کودکانی که از آلودگی و میکروب ها می ترسند ابتدا باید با اجسام کمتر آلوده مواجه شوند، سپس با شدت متوسط آلودگی و در نهایت با اجسام کاملا آلوده مواجه شوند تا متوجه شوند قرار نیست اتفاق خاصی بیفتد. در صورتی این روش جواب می دهد که زمان مواجه شدن با اجسام آلوده کودک از رفتارهای تشریفاتی و وسواس های عملی گذشته استفاده نکند. مثلا جسم آلوده را پرت نکند و فرار نکند.

نحوه درمان وسواس کودک

به طور کلی، درمان وسواس فکری در کودکان، فرآیندی طولانی مدت و زمان بری می باشد. به همین منظور و برای موفقیت و نتیجه گیری بهتر در فرآیند درمان، نیاز است که والدین در تمام مدت حمایت و پشتیبانی خود را از کودک ابراز نمایند. از سوی دیگر، درک کردن موقعیت و پذیرش کودک، در کاهش اضطراب او تاثیر بسزایی برجای می گذارد.
 
نکات مهم در درمان کودکان مبتلا به وسواس خانواده ها باید بپذیرند وسواس یك نوع بیماری و ناراحتی است. بعضی خانواده ها فكر می كنند بچه ها بی دلیل و برای جلب توجه این كارها را انجام می دهند و با توبیخ و سرزنش كردن آنها سعی می كنند جلوی رفتارشان را بگیرند. روانشناسان معتقدند سرزنش و توبیخ اضطراب بچه ها را بیشتر می كند .

در انتخاب درمانگر خیلی دقت کنید 
 
چون وسواس در صورت درمان نشدن می تواند بدتر شود، بنابراین برای درمان وسواس کودک خود، درمانگر حرفه ای بیابید. همه اعضای خانواده باید به درمان کودک وسواسی کمک کنند و نسبت به این موضوع حساس و هوشیار باشند. اعضای خانواده باید تا حد امكان شرایط را برای كودك آرام و عادی نگه دارند تا او بتواند مشكلات و سختی های درمان را راحت تر تحمل كند. خانه ای پرتنش و اضطراب هیچ وقت نمی تواند به كودك كمك كند تا با نگرانی و تشویش ناشی از شیوه های درمانگری مقابله کند.

روش و نحوه درمان وسواس به علایم سن و سلامت عمومی کودک و همچنین شدت اختلال بستگی دارد که متخصص طبق تشخیص خود انجام می‌دهد که معمولا با ترکیبی از روان درمانی و مشاوره و دارو‌ها قابل کنترل است و، اما چند توصیه به والدین:

او را درک کنید

در مدت حدود دو سال با پیدایش کرونا موجی از ترس بین مردم به وجود آمده و طبیعتا در این شرایط کودکان به لحاظ روحی و روانی آسیب پذیرترند و نگرانی بیشتری دارند. عده‌ای هم دچار وسواس شده‌اند. در این شرایط نقش والدین در ایجاد حس امنیت روانی برای کودک خیلی حائز اهمیت است بنابراین او را درک کنید، ارتباط محکم و با کیفیت تری با کودک خود داشته باشید تا خجالت نکشد.

برای صحبت با فرزندتان پیش قدم شوید

با آرامش درباره بیماری صحبت کنید. بگذارید فرزندتان احساسات خود را بروز دهد. درباره آن چه می‌شنوند و می‌دانند، با هم صحبت کنید تا با این اختلال، بیشتر آشنا شود.

حواس کودک را به کار‌های دیگر معطوف کنید

در مواقعی که رفتار‌های وسواسی در کودک‌تان بروز می‌یابد، تلاش کنید تا حواس او را به کار‌های دیگر معطوف کنید مثلا انجام بازی‌های خانوادگی یا تهیه غذای جدید و .... در ضمن، رفتار خود را مدیریت کنید. اگر شما والدینی مضطرب باشید، کودکان هم از شما الگو می‌گیرند. در حضور کودکان حد بالای نگرانی خود را بروز ندهید، خوددار باشید تا پناهگاه عاطفی خوبی برای فرزند باشید و احساس امنیت کند نه نگرانی و ترس. چون بچه‌ها برای احساس ایمنی و امنیت به والدین خود متکی هستند و یکی از عوامل وسواسی شدن کودکان، احساس ترس و اضطراب پنهان در آن‌هاست.