مریم همتی
یلدا یکی از مهمترین آئین‌های کهن فرهنگ ایرانی است که سبب تقویت مهرورزی و انسجام فرهنگی در جامعه می‌شود. از این رو باید تلاش کرد تا با جلوگیری از ورود جشن‌های بیگانه از این آئین‌ ملی به عنوان گوشه‌ای از نمودهای فرهنگی، قومی و تاریخی این مرز و بوم محافظت کرد.

یلدا یکی از مهمترین سنت‌های باستانی ایرانیان است که با گذشت سالیان متمادی همچنان پابرجا مانده و فرصتی برای دورهمی بستگان، فارغ از دغدغه‌های روزانه است، شبی که با یک دقیقه طولانی بودنش بهانه‌ای برای دور هم نشستن خانواده‌ها محسوب می‌شود. گرچه چندسالی می‌شود که جشن‌های غربی با نفوذ خزنده خود، جا پای آئین‌های ایرانی گذاشته‌اند و مورد توجه اقشار خاصی از مردم جامعه قرار گرفته‌اند و در روزهای خاصی شاهد بازار خرید و فروش لوازم و تزئینات این جشن‌های نامتجانس با فرهنگ ایرانی هستیم که دگرگونی‌های فرهنگی و فراگیری فضای مجازی به این معضل دامن زده است بنابراین می‌بایست با احیای این جشن و دیگر آئین‌های ملی به عنوان گوشه‌ای از نِمودهای فرهنگی، قومی و تاریخی از فراموشی آنها جلوگیری کنیم زیرا در غیر این صورت ناخواسته شرایط را برای سوق دادن جوانان به سوی برگزاری جشن‌های غیربومی فراهم می‌کنیم.  

ارزش‌های مدرن در تقابل با سنت‌های کهن

پاسداشت مناسبت‌هایی چون یلدا، چهارشنبه سوری، نوروز و دیگر جشن‌های ایرانی به انسجام و تقویت ملی کمک می‌کند. ایجاد نشاط، شادابی و استحکام بنیادهای خانواده‌ها از عمده‌ترین مزیت‌های برگزاری این سنت‌های باستانی به شمار می‌رود. در همین زمینه علی‌اصغر شعردوست صاحب‌نظر و ادیب درباره علل برگزاری آئین شب یلدا و دیدگاه‌های پیرامون آن به خبرنگار ایرنا می‌گوید: هر آئین و سنتی، بدون تردید بازمانده باورهای بسیار کهن و برداشت هر قوم از پدیده‌های طبیعی پیرامون خویش است. برای رخنه به این باورها، بررسی دقیق اساطیر و رمزپردازی‌ها از جمله راه‌های کشف پایه این اعتقادها به شمار می‌رود.شعردوست: یلدا به عنوان یکی از مناسبت‌هایی که ایرانیان از هفت هزار سال پیش آن را گرامی داشته‌اند، آشکارا وابستگی انسان را به طبیعت حکایت می‌کند که بیشتر از تاثیرپذیری طبیعت در زندگی اجتماعی و اقتصادی نشأت می‌گیرد.

مجید ابهری متخصص رفتارشناس و عضو هیأت علمی دانشگاه شهید بهشتی در گفت وگو با پژوهشگر ایرنا با اشاره به اینکه برگزاری مراسم‌های ملی و آئینی سبب استحکام باورهای فرهنگی و اجتماعی می‌شود، بیان می‌کند: تمامی جشن‌های ملی ایرانیان به خصوص شب یلدا از ریشه و سابقه تاریخی خاصی برخوردارند. همه ساله در نزدیکی آخرین شب فصل پاییز مردم در تکاپو برای زنده نگه داشتن شب یلدا و تشویق یکدیگر برای دورهمی هستند و همه در این شب سعی دارند تا ساعاتی را در کنار بزرگ‌ترها سپری کنند. همواره یلدا فرصتی برای صله رحم و دورهمی خانواده‌ها بود اما اینک تهدیدی برای سلامت شده است زیرا در این دو سال اخیر به علت بیماری کرونا مردم آگاهانه برای حفظ سلامتی و حیات خود این مراسم را به صورت مجازی برپا داشته‌اند. سال‌های گذشته در مهمانی و مراسم شب یلدا توصیه می‌شد که به محض رسیدن به مراسم گوشی‌ها را خاموش کرده یا کنار بگذارید، اما در شرایط کنونی همین گوشی و استفاده از فضای مجازی برای برقراری ارتباط با یکدیگر مورد توجه قرار گرفته است.

در همین ارتباط اردشیر بهرامی جامعه‌شناس و پژوهشگر در گفت وگو با دفتر پژوهش ایرنا اظهار می‌کند: جامعه کنونی ما نیز همانند دیگر جوامع با تغییر و تحولاتی همراه است به گونه‌ای که در چند دهه اخیر به دلیل رشد شهرنشینی، پیشرفت رسانه‌ها، بالارفتن سطح آگاهی و رشد آموزش از جامعه سنتی به مدرن تبدیل شده‌ است. همچنین خانواده‌ها نیز از نظام روابط اجتماعی مبتنی بر حفظ جایگاه اقتدار و روابط فردگراییِ خودخواهانه خارج شده و احترام را جایگزین آن کرده‌اند. یلدا آئین سنتی و دیرینه است و ریشه چندین هزار ساله دارد و جزو آداب و رسوم ایرانیان به شمار می‌رفته و برگزاری آن مبتنی بر تقویم تاریخی ایرانیان بوده است. اینکه چرا برگزاری شب یلدا در سال‌های اخیر رو به زوال رفته است و سبک زندگی جامعه ایرانی در این سال‌ها با تغییرات فرهنگی و اجتماعی همراه شده به دلیل نوع نگاه افراد به زندگی مدرن است. کارکرد یلدا برقراری روابط اجتماعی و احترام به بزرگترها و خویشاوندان است اما هر چه جوامع به سمت مدرن شدن حرکت می‌کنند افراد به خصوص جوانان کمتر به سمت جمع خانوادگی گرایش پیدا می‌کنند.

همچنین محمدرضا محبوب‌فر جامعه‌شناس و پژوهشگر حوزه آسیب‌های اجتماعی معتقد است که در روزگار کنونی طبیعی به نظر می‌رسد که آئین‌های ملی و باستانی همچون شب یلدا به دلیل مشکلات موجود در جامعه همچون، تورم و بیماری‌های مختلف، آلودگی هوا، چالش‌های زیست محیطی و کرونا کمرنگ شوند. در همین زمینه تبلیغات مختلف به سمت و سویی حرکت می‌کنند که آئین‌های باستانی از جامعه در حال رخت بربستن است و دیگر پرداختن به بحث شب یلدا و آئین‌های باستانی را لازم نمی‌دانند. در جامعه ایرانی طبقه متوسط به دنبال برگزاری آئین‌های باستانی، ملی و میهنی بودند اما متأسفانه در چند سال اخیر این طبقه به طبقه فرودست سقوط کرده است و به نوعی می‌توان اذعان داشت که دیگر طبقه متوسطی وجود ندارد.محبوب‌فر: در گذشته تحولات اجتماعی به گونه‌ای بود که طبقه متوسط حرف نخست را از لحاظ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی می‌زد اما در شرایط کنونی و با توجه به وجود تورم و گرانی، طبق آمارها هر ماه شمار زیادی از طبقه متوسط کوچ اجباری به طبقه فرودست دارند.

نشاط اجتماعی با پرهیز از تجمل‌گرایی و با وجود شرایط سخت اقتصادی 

اﻓﺰاﯾﺶ شادی و ﻧﺸﺎط اجتماعی ﺑﻪ ﺗﺤﻮل در تمامی عرصه‌های زﻧﺪﮔﯽ ﻣﺮدم ﻧﯿﺎز دارد. ﻧﺸﺎط ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ در خلأ و ﺑﻪ دور از رﻓﺎه و ﺧﻮب‌ زﯾﺴﺘﻦ ﻧﯿﺴﺖ و ﺑﺎﯾﺪ ﺷﺮاﯾﻄﯽ ﻓﺮاﻫﻢ ﮐﺮد ﮐﻪ ﻣﺮدم در ﻫﺮ ﻧﻘﻄﻪ‌ای از کشور خودشان بگویند ﮐﻪ ﻧﺸﺎط و ﮔﻮﻧﻪﻫﺎی ﻣﻨﺎﺳﺐ آن، از دﯾﺪ آﻧﺎن ﭼﯿﺴﺖ و ﭼﮕﻮﻧﻪ ﻣﯽ‌ﺗﻮان ﺑﺎ ﻣﺸﺎرﮐﺖ آﻧﺎن ﺷﺮاﯾﻂ ﺑﻬﺘﺮی ﺑﺮای ﻧﺸﺎط ﻓﺮدی و ﺟﻤﻌﯽ ﻓﺮاﻫﻢ آورد. در همین ارتباط مهم‌ترین وظیفه دوﻟﺖ تأﻣﯿﻦ ﻓﺮﺻﺖ و اﻣﻨﯿﺖ ﻓﻀﺎی ﺷﮑﻞ‌ﮔﯿﺮی شادی‌های ﻣﻠﯽ و ﺳﻨﺘﯽ ﻣﺮدﻣﯽ اﺳﺖ. براساس ‌آخرین گزارش‌ها و آمارهای سازمان ملل در ۲۰۲۱ میلادی در میان ۱۴۹ کشوری که شاخص‌های شاد بودن شهروندان در آن‌ها بررسی شده است، ایران در رتبه ۱۱۸ است.

شعردوست اعتقاد دارد، صله‌رحم و نزدیکی افراد خانواده به همدیگر نوعی ممارست روحی پدید می‌آورد و روحیه افراد را برای حضور در کارهای جمعی در جامعه تقویت می‌کند. در روزهایی که زندگی ماشینی و روابط مجازی بر جامعه حکم‌فرما شده است، خانواده‌ها کمتر در کنار هم قرار می گیرند. اینک با تمام این دغدغه‌ها بسیار زیبا و مطلوب محسوب می‌شود که به هر بهانه‌ای این سنت آئینی را در طولانی‌ترین شب سال اجرا کرد.

در همین ارتباط محبوب‌فر می‌گوید:‌ نشاط در جامعه مهمترین عامل برای افزایش امید اجتماعی است. وقتی که در جامعه نشاط اجتماعی ارتقا یابد، مردم نیز برای برگزاری مراسم‌های آئینی چون یلدا علاقه نشان می‌دهند. 

بهرامی نیز معتقد است که زمینه به وجود آمدن احساس نشاط اجتماعی در جامعه، امید نسبت به خود، زندگی، جامعه و آینده است. وجود آئین یلدا به خاطر ایجاد پیوند عاطفی می‌تواند تولید امید کند که به دنبال آن اعتماد اجتماعی حاصل می‌شود زیرا اگر روابط منسجم شکل بگیرد یک مسؤولیت اجتماعی نیز شکل خواهد گرفت. جامعه‌ای که از مسؤولیت اجتماعی برخوردار باشد بُعد اعتماد در آن عمیق می‌شود. در شرایط گذار تقویت رشد اجتماعی و امید ضروری است و یکی از نیازهای اصلی جامعه ما نشاط اجتماعی محسوب می‌شود و از مهمترین زمینه‌های آن توجه به آداب و رسوم دیرینه فرهنگی و تاریخی است. می‌توان به دور از تجمل‌گرایی و با وجود شرایط سخت اقتصادی نیز نشاط اجتماعی را ایجاد کرد.

شبیخون فرهنگی با هالووین و ولنتاین؛ گزینه‌هایی برای شادی

چندسالی می‌شود که گوشمان نام‌هایی مانند جشن هالووین و ولنتاین را می‌شنود که به دلیل تبلیغات گسترده در فضای مجازی پای خود را از غرب فراتر گذاشته و وارد ایران هم شده‌اند. در واقع باب شدن اینگونه جشن‌ها در کشور به علت تبلیغات از طریق فروشندگان و سفارش‌های آنلاین توسط مشتری‌ها و در نهایت انتشار عکس‌های این جشن در فضای مجازی است که اختصاص به قشر خاصی از افراد جامعه دارد، شاید هنوز نتوان آن را یک شبیخون فرهنگی نامید اما مسأله مهمی که قابل انکار نیست این است که با گسترش وسایل ارتباط جمعی مانند ماهواره و فضای مجازی، هجوم اینگونه مراسم به فرهنگ ما غیرقابل انکار است و چه بسا در سال‌های آتی این جشن‌ها چنان گسترشی یابند که گویی جزیی از فرهنگ ما بوده‌اند. در این میان آسیب‌شناسان دلایل مختلفی را برای گرایش و استقبال از برخی آئین‌های بیگانه عنوان می‌کنند که مهم‌ترین آن‌ها خلا تفریح و شادی در جامعه و بحران جدی در زمینه تخلیه انرژی به‌خصوص در جوانان است و شاید امروز برای جلوگیری از همه‌گیری جشنی مانند هالووین در ایران بهترین فرصت باشد تا بتوان با بهره‌گیری از شیوه‌های مختلفی، شادی را به جامعه تزریق کرد. حال باید گفت چرا ما ایرانیان، مراسمی مانند جشن هالووین یا ولنتاین را برای یلدا برگزار نمی‌کنیم؟ چرا باید برگزاری جشن‌های غربی در کشور ما با این تاریخ غنی، نوعی باکلاسی محسوب شود؟ اهمیت این موضوع سبب شد تا پژوهشگر ایرنا در گفت وگو با ابهری به این پرسش‌ها پاسخ دهد. او می‌گوید: از نظر رفتارشناسی، پایین بودن سطح نشاط و شادی و همچنین کمبود بهانه‌های ابراز دوستی در جامعه موجب شده که اینگونه مناسبت‌ها در فرهنگ ما رسوخ کند. در حالی که در تقویم ایرانی مراسمی به مراتب جذاب‌تر داریم که تاکنون به فکر احیای آن نبودیم، قصور در این زمینه بر عهده نهادهای فرهنگی و رسانه‌ها است که به تجزیه و تحلیل این رویدادها نمی‌پردازند و با سکوت خود راه را برای امثال ولنتاین می‌گشایند. ابهری: مراسم‌هایی که با فرهنگ ایرانی و آموزه‌های دینی ما هیچ نقطه اشتراکی ندارد و عده‌ای قصد بهره برداری مالی، سیاسی و عقیدتی از آنها را دارند سعی در ترویج‌شان می‌کنند و فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی را محملی برای منفعت طلبی خود قرار می‌دهند.در این روند در سال‌های اخیر شاهدیم که جشن هالووین توسط عده‌ای مرفه در جامعه برگزار می‌شود که در صورت عدم روشنگری درباره آن به اقصی نقاط کشور هم کشیده خواهد شد.

داده‌های جامعه‌شناسی نشان می‌دهند جوامعی که دلایل یا مناسبت‌های کافی برای شادبودن ندارند، دلیل شاد بودن را از فرهنگ‌های دیگر وام می‌گیرند. این وام‌گیری در ابتدا به صورت پنهانی است و قشر اندکی از جامعه را پوشش می‌دهد، اما به تدریج همه‌گیر می‌شود و به جایی می‌رسد که پس از گذشت سال‌ها مردم آن جامعه به ندرت به یاد می‌آورند که منشأ جشن و شادی‌شان چه بوده است.

در همین ارتباط بهرامی تصریح می‌کند: ‌ورود جشن‌های بیگانه برای نسل‌های جوان از جذابیت بیشتری برخوردار هستند زیرا این‌گونه مراسم‌ها با هیجان بسیار زیادی همراه هستند که یلدا از این هیجان‌ها تهی است. در تغییرات جامعه کنونی ارتباط میان نسل جوان با جنس مخالف و پدیدار شدن عشق رمانتیک مواجه هستیم که این موضوع خاص جشن‌های غربی است.  هرچند یلدا هنوز کارکرد اجتماعی و روابط بین نسلی میان فرزندان و خویشاوندان خود را به عنوان یک راهبرد صلح و نوعی‌دوستی دارد اما برای نسل جوان مقبول نیست. برخی معتقدند که هالووین شباهت‌هایی با چهارشنبه سوری دارد چراکه با تخلیه هیجان و شادی همراه است با این تفاوت که برگزاری این جشن‌ها به علت شرایط اقتصادی برای مردم سخت شده است. برگزاری ساده سنت‌های ملی تضادی با وضعیت اقتصادی ندارد اما متاسفانه هم‌چشمی‌های مسموم در جامعه، ناخواسته باعث کمرنگ شدن این سنت‌ها می‌شود.

پیشرفت روزافزون تکنولوژی و ورود شبکه‌های مجازی به زندگی روزمره سبب شده تا افراد برای تأمین نیازهای خود به این فضاها روی بیاورند. ما نتوانسته‌ایم آداب و رسوم اجتماعی و فرهنگی خود را با نیازهای امروز جامعه تطبیق دهیم و همین خلأها سبب شده تا افراد در فضای مجازی به دنبال خواسته‌های خود بروند. ارتباطات در فضای مجازی با افراد و با هویت مجازی و ساختگی افزون بر ایجاد بحران هویت در فرد باعث غفلت فرد در ارتباط با افراد واقعی می‌شود. یکی از کارکردهای آئین‌های اجتماعی تولید آگاهی در ارتباط با سنت‌های تاریخی است و باید بر ضرورت وجود برنامه‌های آگاهی‌بخش در این ایام تأکید ‌کرد.

بهرامی:‌ با تغییر سبک زندگی بسیاری از عناصر فرهنگی، مناسبات اجتماعی و عناصر زبانی دچار نوعی فراموشی شده‌اند.

محبوبی‌فر نیز با اشاره به اینکه افراد و به خصوص جوانان که گرایش به برگزاری جشن‌های غربی دارند از طبقه متوسط جامعه نیستند و متعلق به طبقه اشرافی یا ثروتمند جامعه هستند، می‌گوید: یکی از عواملی که جوانان به سمت جشن‌های غربی گرایش پیدا می‌کنند کم‌هزینه بودن این گونه جشن‌هاست.

جوامعی که از نظر آسیب‌های اجتماعی رتبه بالاتری دارند به سمت برگزاری جشن‌های بیگانه تمایل پیدا می‌کنند. طبق تحقیقات و پژوهش‌های به عمل آمده ملاحظه شده است که قشرهایی از جوانان که دخانیات استعمال می‌کنند، بسیار تمایل به برگزاری این جشن‌ها و آئین‌ها دارند. از این رو افراد از فرهنگ و اصالت اصیل خود خارج شده و به سمت گسترش آداب و رسوم جوامع دیگر کشیده می‌شوند.

مقابله با فرهنگ‌های مهاجم به دور از برخوردهای سلبی 

برخوردهای نامتعارف و سلبی با برگزارکنندگان جشن‌های غربی موجب می‌شود تا کاسبان فرصت‌طلب، فروش اقلام خود را زیرزمینی کنند و هدیه‌های به اصطلاح عاشقانه را به چند برابر قیمت بفروشند. در واقع راه مقابله با ویروس‌های اجتماعی مانند جشن‌های وارداتی برخوردهای سلبی نیست چرا که فرهنگ ما آنقدر غنی است که بتواند فرهنگ‌های مهاجم را در خود حل کند.

بهرامی اعتقاد دارد به جای مقابله با جشن‌های غیربومی باید توجه کرد که جوانان بر چه اساسی به سمت این جشن‌ها گرایش پیدا می‌یابند، باید این نیازها را پیدا و برایش جایگزین یافت و با هزینه‌های کم برای برگزاری اعیاد برنامه‌ریزی کرد. هر سازمان و نهاد دولتی به عنوان عنصر تاثیرگذار در فرآیندهای اجتماعی باید تمام برنامه‌های خود را حول برنامه‌های نشاط‌آور قرار دهد. جامعه ایران ظرفیت لازم را برای زمینه‌های اجتماعی شدن دارد که فقط باید در این زمینه تسهیل‌گری انجام شود تا جامعه بتواند خشم فروخورده خود را که ناشی از مسائل مختلف همچون شیوع یکباره بیماری کرونا است، خالی کنند. البته نباید فراموش کرد که به وجود آمدن این فضا مکانیزم‌های مختلفی را می‌طلبد. ابراز احساسات و هیجانات، برگزاری مراسم‌ و جشن‌ها از نظر روانشناختی کمک می‌کند تا فرآیند نشاط اجتماعی سپری شود. حال اگر ابراز هیجانات سرکوب شود و ناراحتی‌ها، آلام و احساسات بروز پیدا نکند، جامعه در آینده دچار پیامدها وآسیب‌هایی می‌شود که ریشه آن به هیجانات ابراز نیافته بازمی‌گردد.

محبوب‌فر نیز در این‌باره می‌گوید:‌ جامعه ایرانی از حالت طبقه سنتی در حال گذار به سمت مدرن است اما جامعه‌ای را می‌توان جدید و مدرن دانست که علاوه بر ارزش‌گذاری بر داشته‌های فرهنگی و ملی با تغییرات جهانی نیز همراه شود. رفتار حکومتی و دولتی در جامعه ایران در سال‌های پس از انقلاب سبب شده تا تحولات اجتماعی و فرهنگی به سمت و سویی حرکت کند که افراد جامعه از هویت ملی و میهنی خود جدا شوند و به سمت یک هویت جدیدتر حرکت کنند و این مسأله می‌تواند توأم با آسیب‌های اجتماعی فراوانی شود که درمان آنها به سال‌ها زمان نیاز دارد.