سید محمدحسین بهجت تبریزی متخلص به شهریار بی‌تردید محبوب‌ترین شاعر یکصد ساله اخیر است که به عنوان شاعری ملی و وطنی توانست پایه اصلی زبان و ادبیات ترکی و فارسی را با یکدیگر پیوند دهد و برای این مهم شأن و منزلتی والامقام در میان ایرانیان دارد.

سنتی سرایان معاصر را باید دنباله رو شاعران نهضت بازگشت دانست و سروده های سنتی آنان را ادامه همان جریان های جاری در این نهضت به شمار آورد. یکی از این جریان ها تقلید و تأسی از شیوه شاعری و سیاق سخن سرایی سرایندگان بلندپایه و طراز اول پارسی در سده های ششم تا نهم هجری نظیر مولانا، سعدی، عراقی و حافظ بازگشت به سبک عراقی و احیای آن در تاریخ شعر و ادب فارسی بوده است. قراین و شواهد موجود در غزلیات شهریار نشان می دهد که او یکی از طرفداران بزرگ و نمایندگان سترگ این جریان است که ضمن پیروی و پاسداری از آن با اعمال برخی نوآوری ها در چارچوب سبک عراقی تلاش می کند، این شیوه را احیا و به روز نماید. شهریار در سبک های شعری مختلف مانند مثنوی، قصیده، غزل، قطعه، رباعی و شعر نیمایی نیز توانایی داشت اما در بیشتر اشعارش از غزل استفاده می کند. همچنین در قالب‏ های تازه نیمایی و شعر نو نیز طبع آزمایی کرد و شعرهایی همچون «دو مرغ بهشتی، پیام به انیشتن، مومیایی، ای وای مادرم» را سرود و در غزلی با عنوان «شاعر افسانه» ارادت خود را به نیما یوشیج نشان داد.

این شاعر ملی و وطنی سرانجام در ۲۷شهریور ۱۳۶۷ خورشیدی چشم از جهان فروبست و بنا به وصیت خود در مقبره الشعرای تبریز به خاک سپرده شد. در ۱۳۸۱خورشیدی، یکی از اعضای کمیسیون فرهنگی مجلس شورای اسلامی به پاس گرامیداشت یاد و خاطره این شاعر گرانقدر و تحکیم دوستی میان اقوام و قشرهای مختلف جامعه پیشنهاد داد تا ۲۷ شهریور سالروز درگذشت این شاعر ملی در تقویم رسمی کشور به نام «روز شعر و ادب فارسی» نامگذاری شود که این امر به تصویب رسید و شورای فرهنگ عمومی و شورای عالی انقلاب فرهنگی آن را تایید کرد.

پژوهشگر گروه اطلاع رسانی به مناسبت سالروز درگذشت محمدحسین شهریار  و روز شعر ادب فارسی با «مهران توانا» استاد دانشگاه و فعال حوزه ادبیات به گفت و گو پرداخته است.

** ایرنا: سنت و نوآوری در بخش های مختلف شعر شهریار نمود بارزی دارد، آیا با وجود دلبستگی شهریار به موازین و سنت های شعری گذشته ایران می توان او را به تمام معنا شاعر سنت گرا تلقی کرد؟

***توانا: شهریار آشنایی کامل با ادب فارسی داشت و شیفته شاعران ادبیات کهن بود. این آشنایی سبب شد تا نتواند خود را از سیطره ادبیات گذشته برهاند. در تصویرپردازی های وی هم نشان شاعران گذشته پیداست و این ناشی از تمرین، ممارست و ارتباط شهریار با ادبیات کلاسیک فارسی است. او صور خیال پیشینیان را در اشعارش آورده است. اما با وجود دلبستگی شهریار به موازین و سنت های شعری گذشته نمی توان او را شاعر سنت گرا تلقی کرد و تاثیر مکتب های ادبی معاصر را در شعر او نادیده گرفت. شهریار با شناخت، ارزیابی و نقادی شیوه های ادبی روزگان خود هر آنچه را که شایسته می یافت، برمی گزید و در خلق آثار خویش از آنها بهره می گرفت. او به طور خاص برخی از ویژگی های رمانتیسم را که با شعر فارسی مناسب می دانست در آثار خویش به کار می گرفت.

** از استاد شهریار به عنوان یکی از مقلدان سبک عراقی یاد می کنند که خود می تواند موضوع کتاب و رساله ای مستقل و حجیم باشد، این علاقه مندی از کجا نشأت می گیرد؟

***توانا: عوامل متعددی از جمله اوج گیری و اعتلا یافتن شعر فارسی به ویژه غزل در دوره موسوم به سبک عراقی سبب شد تا شاعران بسیاری در دوره معاصر به پیروی از این شیوه و دنباله روی از گویندگان بزرگ و برجسته آن برانگیخته شوند. استاد شهریار شاعر بنام و بلندمرتبه معاصر نیز از جمله تقلیدکنندگان این عصر بود که تمامی محققان در عراقی بودن سبک شهریار به این شیوه گواهی می دهند. البته در غزلیات او رد پای شاعران زیادی از جمله رودکی و فردوسی گرفته تا صائب تبریزی نیز به چشم می خورد. اقتباس های شهریار از حافظ نیز بسیار چشمگیر است که نیاز به نقل و بازنویسی ندارد.

شهریاری که دل به حافظ دارد / اگر دلی می برد به دولت اوست

با وجود این تأسی ها و دلبستگی ها و ضمن رعایت چارچوب کلی و اصول اساسی سبک عراقی، در غزل های شهریار جنبه های نو و ابعاد تازه ای وجود دارد که باعث می شود تا سبک عراقی در این غزل ها جلوه و شکوهی جدید و متناسب با اقتضای زمان و هماهنگ با حال و احوال امروز یابد و جایگاه شاعر نیز از مقام مقلدی صرف بسی فراتر رود و در مکان سنتی سرایان نوآور و احیاگر قرار گیرد.

** ایرنا: ویژگی های ساختاری در غزلیات شهریار از چه اصولی پیروی می کند؟

***توانا: غزل های شهریار مهمترین بخش از سروده های او و معرف افکار، اندیشه ها و سبک و سیاق سخن سرایی وی است. سادگی و روانی از شایع ترین ویژگی های سخن شهریار است که در سراسر غزل های او از ابتدا تا انتها جریان دارد و خاص ابیات و غزلیات مشخص و معینی نیست و از جمله صفاتی است که به خاطر وضوح و شیوع فراوان، شاهد و مثال و ستدلال نمی خواهد.

** ایرنا: در اشعار استاد شهریار نظام موسیقایی را در قافیه ها به وضوح می شود دید، موسیقی چه نقشی در شعرهای او داشت؟

***توانا: اشعار استاد شهریار از ۲ ویژگی موسیقی درونی و برونی برخوردار است. هماهنگی نسبت ترکیبی کلمات و طنین خاص هر حرفی در مجاورت با حرف دیگر از جمله ویژگی های شعری او به شمار می رود. قافیه نیز گوشه ای از موسیقی شعر است در کنار موسیقی وزن و موسیقی درونی کلمات که مکمل وزن است. نمی توان غزلی از استاد یافت که در آن نشانی از ناهنجاری آهنگ و ضعف تالیف دید. شهریار در میان موسیقیدانان و اهل هنر با استاد ابولحسن صبا، اقبال آذر، حبیب سماعی و تنی چند از بزرگان دنیای موسیقی معاشرت داشت و در اشعار از نقاشان، خطاطان و شاعران  نام برده است. تکرار مطبوع و تناسب مضمون های موسیقی درونی و بیرونی شعر را خوشایند ساخته و دیوانی پر از شور و حال همراه با همنوایی و همسازی را به خواننده ارایه داده اند. او با آگاهی از هنر موسیقی و مطالعه در ادب گذشته این سرزمین و با هنرمندی عالی طبع و با شخصیتی متواضع از طریق دل در شعر و شاعری شهره روزگار شد.  

** ایرنا: حمایت از زبان فارسی به عنوان یکی از اولویت ها و راهبردهای فرهنگی نقش مهمی در  هویت  جایگاه دیپلماسی فرهنگی کشور دارد، با نگاه مقایسه ای به جایگاه کنونی زبان فارسی در جهان با جایگاه چند دهه گذشته آن چگونه می توان تفاوت ها را مورد بررسی قرار داد؟

***توانا: زبان فارسی سده های متوالی پیام آور راستین فرهنگ ایرانی بوده است اما جهان امروز نیازمند داشته های معنوی این زبان است. بهترین روش برای جلوگیری از ورود الگوهای زبانی خارجی و پیشگیری از ایجاد صدمه به زبان فارسی دور ساختن این عناصر از گستره و محدوده اثرگیری زبانی جامعه فارسی زبان است. استفاده از زبان دیگران همچون به کار گرفتن سایر مولفه های فرهنگی، رفته رفته نشانه های فرهنگ بیگانه را در زبان فارسی آشکار می کند و آسیب شناسی زبانی به منظور مقابله با چنین هدفی صورت می گیرد. دقت و حساسیت در خصوص زبان عمومی و تخصصی مورد استفاده فارسی زبانان، عامل مهمی در جلوگیری از تجاوزهای زبانی است.

** ایرنا: تحولات فناوری چه تاثیر بر زبان فارسی دارد؟

***توانا: یکی از زوایای این بی‌توجهی به زبان، رهاکردن حوزه‌های فناوری‌های زبانی است. برخی معتقدند که زبان فارسی در بحران‌ها تاب می آورد و نیازی به پاسداری ندارد. زبان فارسی در گذشته دربرابر مغول‌ها و اعراب تاب آورد زیرا آنان فرهنگ و زبان قدرتمندی در برابر فارسی نداشتند اما امروزه، با هجوم فناوری‌ها و سیاست‌های استعماری فرهنگ‌ستیزانه و... به طور قطع زبان فارسی به تأکید سازمان یونسکو، تاب نخواهند آورد. این وظیفه همگانی است که در حفظ زبان فارسی از هیچ کوششی دریغ نکنند. آموزش‌وپرورش نیز در این زمینه باید بسیار درست عمل کند. دیگر اینکه دانش‌آموزان  نمی‌توانند یک جمله کامل و درست بنویسند و یک متن ساده تألیف کنند و از پس خواندن یک متن ساده بربیایند، این بدان معناست که برنامه‌ریزی‌های آموزشی غلط بوده و به نتیجه نرسیده است. در حالیکه نگاه ایرانی به مسأله توسعه پایدار تاکید دارد که در مسیر توسعه بایستی مراقب عناصر هویتی، ارزش‌ها و دارایی‌های فرهنگی از جمله زبان فارسی بود.