ملاحسین واعظ کاشفی یکی از نویسندگان تاثیرگذار و پرتالیف دوران تیموریان به شمار می‌رفت که به واسطه نگارش آثار متعدد به ویژه نگارش مقتل روضه الشهدا، جواهر التفسیر، اخلاق محسنی، انوار سهیلی و مواهب علیه نام خود را جادوانه ساخت.

معرفی و پرداختن به نویسندگان والا مقام و دانشمندان در حقیقت ارج نهادن به دانش، فرهنگ، ملیت و در یک کلام حفظ و نگهداشت هویت و موجودیت یک قوم و ملت است، در این راستا و در نوشتار حاضر به گزیده‌ای از زندگی نامه و خدمات ملاحسین واعظ کاشفی نویسنده پرکار دوره تیموریان می‌پردازیم.

زندگی‌نامه و تحصیلات

کمال‌الدین حسین بن علی سبزواری مشهور به حسین واعظ کاشفی در سبزوار دیده به جهان گشود. در خصوص تاریخ ولادت وی، مؤلفان و نویسندگان این دوره سکوت اختیار کرده اند. اما با توجه به مطلبی که در بیشتر منابع آمده است، می توان تاریخ ولادت وی را در حدود ۸۳۵ تا ۸۴۰ هجری در نظر گرفت. وی علوم دینی، ریاضی و خوش‌نویسی را در زادگاه خود آموخت. سپس به عرفان روی آورد و به نیشابور و مشهد برای تکمیل تحصیلات خود رفت و بعد از آن واعظ شد و شعر نیز می‌گفت، مجالس وعظ و سخنرانی‌های وی در آن دوره شهرت داشت و در واقع کاشفی به دلیل اینکه به وعظ و نصیحت مردم می‌پرداخت به واعظ مشهور شد و معاصران وی از جایگاه او نزد مردم و همچنین حاکمان وقت سخن گفته‌اند. در حقیقت کاشفی، در علوم مختلف از قبیل، تفسیر، حدیث، فن خطابه،  انشا، ریاضیات، علوم غریبه، نجوم و… مهارت به سزایی را کسب کرده بود.

کاشفی که در دوره تیموریان به شهرت رسید در ابتدا مورد حمایت سلطان حسین بایقرا و دیگر درباریان قرار ‌گرفت به‌ویژه از جانب علی‌شیر نوایی، ادیب و سیاست‌مدار برجستهٔ عهد تیموریان که بسیاری از آثار کاشفی نیز به او تقدیم شده است. سلطان حسین، خانقاهی به نام دارالسیاده در سر چهار سوق (بازار مرکزی) بلدهٔ هرات بنا کرد و کاشفی را به عنوان شیخ خانقاه برگماشت. کاشفی به‌طور مرتب در مراکز حساس حکومتی و فرهنگی هرات، به اقامهٔ وعظ می‌پرداخت.

آثار و تالیفات

از مهم ترین آثار این نویسنده پرکار می توان به مقتل روضه الشهدا اشاره کرد، این اثر ارزنده به دلیل اهمیت بالایی که داشت در دوران صفویه برای اجرای تعزیه و روضه‌خوانی مورد استفاده قرار می‌گرفت. این کتاب شامل ۱۰ باب و یک خاتمه است و به اجمال، زندگی دوازده امام را دربردارد اما هدف اصلی نویسنده، پرداختن به مصائب امام حسین(ع) است. از ویژگی‌هایی که روضه الشهداء را ماندگار کرده، شیوایی بیان و قلم نویسنده است. البته این کتاب با وجود شهرت فراوان، به‌دلیل ضعف‌های محتوایی، مورد مخالفت عالمان و محققان قرار گرفت و اعتراضات جدی به آن وارد شد. از دیدگاه منتقدان، مهم‌ترین اشکال روضه الشهدا نگاه صوفیانه، نقل‌های نادرست و قصه‌گویی‌های کاشفی است. (۱)

علاوه بر این کتاب که بدان اشاره شد، وی آثار بسیار زیاد دیگری از خود برجای گذاشته و در واقع وسعت اطلاعات و توانایی فراوان در تألیف و تصنیف، او را در شمار نویسندگان پرآوازه فارسی درآورده است. این آثار در زمینه های مختلف از جمله: تفسیر، فقه، حدیث، سحر و جادو، رجال، تصوّف و عرفان و ادبیات و… بودند که حتی بعضی از آن ها شهرت و اهمیت جهانی دارند. چاپ های مختلف از آثار وی در آسیا و اروپا دلیلی بر این ادّعا است، برای نمونه می توان از "انوار سهیلی" نام برد که سال ها یکی از متون درسی در مدارس  هندوستان بود. این کتاب در حوزه حکمت عملی است که به نام سلطان حسین میرزا بایقرا و پسرش محسن میرزا در ۴۰ باب، با عبارت های فارسی روان به نگارش در آمده است. در واقع ملاحسین، در این کتاب با الگو برداری از اخلاق ناصری (خواجه نصیر الدین طوسی) و اخلاق جلالی (جلال الدین دوانی) به بیان آرا و نظریات سیاسی خویش در قالب موعظه و نصیحت پرداخته است که نمونه هایی از این سخنان گفته خواهد شد. از اخلاق محسنی چاپ های متعدد سربی، سنگی، نسخ خطی فراوان موجود است و حتی در هندوستان و اروپا نیز چاپ های گوناگون از این کتاب به عمل آمده و در ۸۵۱ میلادی، آن را به انگلیسی ترجمه و چاپ کرده اند.

 از دیگر آثار گرانسنگ این نویسنده نامدار می‌توان به اختیارات، اخلاق محسنی، اسرار قاسمی، انوار سهیلی، بدایع الافکار فی صنایع الاشعار، تحفه الصلوه، تحفه العلیه، جامع الستین، جواهر التفسیر، لتحفه الامیر (عروس)، رساله العلویه، رسالهء حاتمیه، رساله دراوراد ادعیه، رساله در علم اعداد، روضه الشهدا، فتوت نامهء سلطانی، لباب معنوی فی انتخاب مثنوی (لب لباب)، مختصر الجواهر، مخزن الانشا، مراصد الاسنی فی اسما الحسنی و مواهب علیه یا تفسیر حسینی اشاره کرد.

همچنین در خصوص تالیف آثار متعدد وی باید اذعان داشت که بعد از روی کار آمدن سلطان حسین میرزا در ۸۷۳ قمری به مقام و شهرت کاشفی بیش از پیش افزوده شد. امیر علی شیرنوائی  وزیر دانشمند سلطان حسین میرزا بایقرا از جمله افرادی بود که به شدت کاشفی را به نوشتن کتاب های متعدد به زبان فارسی تشویق و ترغیب می کرد، به همین جهت بیشتر تألیفات وی به نام این ۲ شخص است.

درون مایه آثار کاشفی

از آثار و نوشته های کاشفی به خوبی این حقیقت را می‌توان دریافت که وی یکی از برجسته ترین نمایندگان جریان های فکری – فرهنگی سده نهم هجری است. او در زمینه های مختلفی همچون تعامل دین و سیاست، آثار با اهمیتی پدید آورده است. آنچه بر اهمیت واکاوی اندیشه سیاسی –مذهبی کاشفی می‌افزاید آن است که، کاشفی در یکی از مراکز مهم شیعیان خراسان (سبزوار) متولد و در یکی از مراکز مهم اهل سنت شرق ایران (هرات)، با سیاستمداران و فرهنگ دوستانی همچون سلطان ابو سعید تیموری، سلطان حسین بایقرا، امیر علیشیر نوایی و نورالدین عبدالرحمن جامی که همگی از معتقدان مذهب اهل سنت بودند، آشنایی و ارتباط داشت. بر مبنای اندیشه کاشفی؛ سیاست همان مفهوم سنتی خود را دارد و ساختار جدیدی نیز در عرصه عمل ارایه نمی شود. این مفهوم پیوند دیرینه خود را با حوزه مذهب حفظ کرده است و بدون سیاست و تدبیر امور، نه احکام شرع امکان تحقق پیدا می‌کند و نه حکومت به دوام و قوام دست پیدا می‌کند و با سیاست و دیانت، نظام معاش و معادِ مردم در شکل سنتی خود سامان پیدا می‌کند. (۲)
 

همچنین قلم سلیس و روان و اندیشه عاری از تعصب او موجب شد، نوشته‌هایش برای چندین سده مقبول پیروان هر دو فرقه سنی و شیعه قرار گیرد. آثار او که در عرصه‌های متنوع تاریخ، ادبیات، تفسیر، اخلاق، تصوف و عرفان و حتی علوم غریبه به رشته تحریر درآمده‌اند، هر یک یادآور میراثی غنی از فرهنگ بارور ایرانی ـ اسلامی است. از دیگر ویژگی های برخی از آثار وی می توان به محتوای علوم غریبه وی اشاره کرد. در حقیقت علوم غریبه پس از حمله مغول در ایران رواج بسیاری یافت. شکست های پی درپی از اقوام بیگانه در این گرایش عام، نقش زیادی داشت. این موضوع موجب رسوخ برخی باورها در میان مردم شد که عده ای از آنها را می توان از اسباب انحطاط فکری ایرانیان و از موانع رشد و پیشرفت علوم طبیعی (تجربی) دانست. ملاحسین واعظ کاشفی که یکی از وعاظ خوشنام و علمای دینی کثیرالتالیف این دوره بود در گسترش و رواج این علوم نقش عمده ای ایفا کرد. او در آثار خود کوشید تا دانش خود را در این زمینه در اختیار توده مردم قرار دهد. محتوای آثار او نشان می دهد، باورهایی همچون محتوم بودن سرنوشت، تسخیر اجنه و سایر نیروهای غیبی برای رفع حوایج مادی، متوسل شدن به ستارگان برای آگاهی از سرنوشت خود و سپس پناه بردن به وردها و طلسم ها و ادعیه ساختگی برای دفع شومی این حوادث، در آن روزگار امری کاملا پذیرفته شده و عادی بود. (۳)
 

خاموشی

در سال و محل دفن این نویسنده تاثیرگذار اختلاف وجود دارد به طورکلی سال‌های ۹۰۰، ۹۰۶. ۹۱۰ هجری را سال درگذشت وی می دانند برخی هم  محل دفن وی را هرات و در نزدیکی قبر عبدالرحمن جامی ذکر کرده اند.

منابع:

۱- کاشفی، ملاحسین، روضه الشهداء، قم، نوید اسلام، ۱۳۸۲ش. ، ص۸-۱۰

۲- مقاله واکاوی اندیشه سیاسی – مذهبی ملاحسین واعظ کاشفی، نوشته علی امینی زاده و محمد علی رنجبر، مجله پژوهش های تاریخی، دوره ۹، شماره ۴ - شماره پیاپی ۳۶، زمستان ۱۳۹۶، صفحه ۱۷-۳۲

۳- ر. ک مقاله وضعیت علوم غریبه پس از حمله مغول بررسی موردی آثار ملاحسین واعظ کاشفی نوشته مصطفی گوهری و محمد علی کاظم بیکی.