عبدالرحمن جامی ادیب، موسیقی‌دان و مشهورترین شاعر سده نهم قمری بود که به سبب تبحر در علوم و فنون گوناگون از جامع‌ترین شخصیت‌های حیطه ادب و علوم اسلامی این سده به شمار می‌آمد و به حق به وی لقب خاتم‌الشعرا داده‌اند.

دوره تیموریان یکی از دوران تاریخ ایران است که در آن تحولات گسترده‌ای در حوزه زبان شعر و نظم فارسی به وقوع پیوست. توجه شاهزادگان و سلاطین این دوره به شعر و شاعری از دلایل این شکوفایی است، این شاهزادگان به شدت از هنر و ادب حمایت می کردند. علاقه آنها به شاعری تا اندازه ای بود که در میان این شاهزادگان چندین تَن دیوان شعری داشتند و آنها هم که طبع شعر نداشتند غالباً با آثار شاعران و اصحاب ذوق مأنوس بودند، بنابراین یکی از دلایل عمده افزایش چشمگیر تعداد شاعران در این دوره می‌توان به شعردوستی امیران و شاهزادگان تیموری و تشویق‌های آنان اشاره کرد. البته تنها شاهزادگان تیموری نبودند که در جلب و تشویق شاعران می‌کوشیدند، بلکه حاکمان محلی و حاکمان دیگر سرزمین‌های همجوار نیز از مشوّقان و حامیان ادب پارسی شده بودند. بزرگترین و نامدارترین شاعر دوره تیموریان، عبدالرحمن جامی بود که در شعر سرآمد شاعران دوران تیموری به شمار می رفت. در ادامه به شمه‌ای از زندگی این شاعر فرزانه می‌پردازیم.

 زندگی‌نامه

نورالدین عبدالرحمن ابن نظام الدین احمد ابن محمد متخلص به جامی در ۸۱۷ قمری در خرجرد جام از توابع خراسان دیده به جهان گشود و در سمرقند و هرات به کسب علم و ادب پرداخت و در آنجا علوم متفاوت عصر خود، همچون صرف و نحو، منطق، ریاضیات و تفسیر آشنا شد. جامی ابتدا با تخلص دشتی شعر می‌سرود اما بعد از مدتی لقب خود را به جامی تغییر داد. وی علت این کار ‌را اشاره به محل تولدش شهر جام و ارادتی که به «شیخ احمد جام» داشته است، عنوان می‌کند. این ادیب فرزانه سپس با تصوف و صوفی‌گری آشنا شد و در حلقه‌ مریدان «شیخ نقشبندی» قرار گرفت و چنان در تصوف پیشرفت کرد که از بزرگان طریقت شد و نزد سلطان حسین میرزا بایقرا آخرین سلطان قدرتمند سلسله تیموری و وزیر کاردان وی امیر علیشیر نوایی جایگاه ویژه ای یافت. جامی همچنین با حمایت پادشاه علم دوست، «الغ بیگ» توانست در زمینه‌ علم بسیار پیشرفت کند و در میان اهل دانش و معرفت به محبوبیت بالایی دست یابد.

هوش زیاد، حافظه‌ قوی، وارستگی، عزت نفس، استغنا، ساده زیستی، خیرخواهی، ظرافت طبع و بذله‌‎گویی از صفات برجسته‌ جامی بود. وی به سبب تبحر در علوم و فنون گوناگون و به تبع آن کثرت و تنوع آثار منظوم و منثور، معروف‌ترین شاعر سده نهم و از جامع‌ترین شخصیت‌های حیطه ادب و علوم اسلامی این سده به شمار می‌آید. «حجت الاسلام غلام سخی مصباح» یکی از علمای دینی هرات در خصوص ویژگی‌های شخصیتی جامی گفته است: جامی شخصیت علمی، ادیب و عرفانی است که در جهان اسلام موجب افتخار شعرا و عرفا شده است. به اعتقاد وی، هر چند مسلمانان از گذشته‌های تاریخی، افتخارات ادبی و عرفانی خود بیشتر شعارگونه و تشریفاتی تقدیر می‌کنند و کمتر از سیره عملی و رویکرد فکری آنها برخوردار هستند، اما جامی به خاطر جامعیت علمی، عرفانی و ادبی خویش توانسته در ذهنیت عام و خاص بیشتر جا باز کند.

ورود به عرصه ادبیات و خدمات فرهنگی

به طور کلی، آثار جامی را می‌توان به  آثار ادبی شامل دیوان قصاید و غزلیات؛ رباعیات؛ هفت اورنگ شامل: هفت مثنوی، آثار عرفانی و آثار کلامی و حدیثی مانند شواهد النبوة لتقویة یقین اهل الفتوة، رساله‌ای در اثبات نبوت پیامبر اکرم(ص) و شرح سیره آن حضرت اشاره کرد اما آنچه که جامی را به شهرت رساند، آثار ادبی وی بودند که در ادامه به برخی از آنها می‌پردازیم. یکی از مهمترین آثار منظوم وی هفت مثنوی به نام «هفت اورنگ» است که روایت داستان‌های حماسی، تاریخی، عاشقانه و اندرزگونه بوده است. این اثر از هفت بخش شامل مثنوی سلسلةالذهب در مسایل دینی و اخلاقی همراه با قصص گوناگون که به نام سلطان حسین بایقرا سروده شده ‌است، سلامان و ابسال داستانی عاشقانه و عرفانی از منابع یونانی است، تحفةالاحرار مثنوی عرفانی و دینی به نام خواجه ناصرالدین نقشبندی نوشته است، سبحةالابرار نیز در تصوف و مسایل اخلاقی همراه با تمثیلات بسیار، یوسف و زلیخا که بهترین مثنوی‌های جامی و به نام سلطان حسین است، لیلی و مجنون و خردنامه اسکندری در حکمت و مسایل فلسفی تشکیل شده است.(۱)

این  اثر سرشار از داستان‌های تمثیلی و آموزنده است و برپایه اندیشه و اعتقادات «صوفیه» و فرقه‌ «نقشبندیه» به رشته تحریر درآمده است و از آنجایی که هفت اورنگ برپایه اندیشه‌های صوفیانه نوشته شده، استعاره و نمادهای عرفانی صوفیان در ابیات این کتاب آمیخته شده است. اما جامی برای اینکه مخاطب به راحتی با مطلب ارتباط برقرار کند، مفاهیم عرفانی را در قالب تمثیل و داستان از زبان انسان‌ها و شخصیت‌های حیوانی روایت می‌کند. یکی دیگر از ویژگی‌هایی که این اثر را بی بدیل کرده است، همزمانی سرودن هفت اورنگ با دوران طلایی نگارگری در دوره‌ تیموریان و حضور «کمال‌الدین بهزاد» در دربار «سلطان حسین بایقرا» بود که باعث شد تا این منظومه در زمان حیات جامی تصویرگری شود.

در ادامه بیت هایی از این کتاب را می‌خوانیم:

به کعبه رفتم و زآنجا هوای کوی تو کردم

جمال کعبه تماشا به یاد روی تو کردم

شعار چو دیدم سیاه، دست تمنا

دراز جانب شعر سیاه موی تو کردم

چو حلقه در کعبه به صد نیاز گرفتم

دعای حلقه گیسوی مشکبوی تو کردم

نهاده خلق حرم، سوی کعبه روی عبادت

من از میان همه، روی دل به سوی تو کردم

مرا به هیچ مقامی نبود غیر تو کامی

طواف و سعی که کردم به جستجوی تو کردم

به موقف عرفات ایستاده خلق، دعاخوان

من از دعا لب خود بسته، گفتگوی تو کردم

فتاده اهل فتی در پی منی و مقاصد

چو جامی از همه فارغ من آرزوی تو کردم

بهارستان

بهارستان یا «روضه الاخبار و تحفه الابرار» از دیگر آثار این شاعر محبوب است که در قالب نثر و نظم و با تقلید از گلستان سعدی نوشته شده است. ابراهیم حریری ادیب و شاعر، تفاوت میان این ۲ اثر را در شمار اشعار و چگونگی به کاربردن آن ها می داند و معتقد است که در بهارستان، اشعار بیشتری دیده می شود و شعر در این کتاب، ترجمه کاملی از نثر ماقبل خود است درحالی که در گلستان، شعر در خدمت تأیید، تکمیل یا تزیین بخش منثور هر داستان است. او همچنین می افزاید که جامی به جای نوشتن یک کتاب اجتماعی و ادبی که برای متکلم و مترسل مفید باشد، کتابی در تصوف، عرفان، هزل، نقد شعر و اخلاقیات نوشته و به اثر خود، جنبه علمی و درسی داده است. در حقیقت این اثر کتابی‌ در حکایات‌ و اندرزهای‌ اخلاقی‌ به‌نثر ساده‌ و مسجّع‌ آمیخته‌ به‌ نظم‌ است که جامی آن‌ را برای‌ تعلیم‌ و تربیت‌ فرزندش‌، ضیاءالدّین‌ یوسف‌، تألیف‌ و در ۸۹۲ قمری به‌ پادشاه‌ تیموری‌، سلطان‌ حسین‌ بایقرا اهدا کرده است. این کتاب دارای هشت فصل به نام روضه به همراه یک مقدمه و یک خاتمه است. که عبارت‌ است‌ از : ۱) ذکر حکایاتی‌ درباره مشایخ‌ صوفیه‌ و برخی‌ اسرار احوال‌ آنان‌؛ ۲) حکم‌ و مواعظ‌؛ ۳) اسرار حکومت‌ و ذکر حکایاتی‌ از شاهان‌؛ ۴) بخشش‌ و بخشندگان‌؛ ۵) تقریر حال‌ عشق‌ و عاشقان‌؛ ۶) مطایبات‌؛ ۷) شعر و بیان‌ احوال‌ شاعران‌؛ ۸) حکایاتی‌ از زبان‌ جانوران‌. همچنین این اثر دارای مطالب و توصیه‌های اخلاقی و نصایحی درباره‌ زندگی است از جمله ویژگی‌های‌ بارز بهارستان‌ می‌توان به  استشهاد به‌ آیات‌ قرآن‌ کریم‌ و احادیث‌ و مأثورات‌ دینی‌، استناد به‌ اشعار فارسی‌ و عربی‌، کاربرد لغات‌ و اصطلاحات‌ عرفانی‌، لغات‌ و ترکیبات‌ فارسی‌ و صنایع‌ بدیعی‌ و استفاده‌ از امثال‌ و حکم‌ اشاره کرد. عبارت‌ های کتاب‌، جز در مواردی‌ خاص‌، ساده‌ است‌ و در میان‌ آثار منثور مقامی‌ شامخ‌ دارد. (۲) جامی با آنکه از سبک شعری «نظامی گنجوی» پیروی می‌کرد با این وجود احترام خاصی به شعر «سعدی» و «حافظ» داشت.

نفحات الانس

اثر بسیار معروف دیگر جامی نفحات الانس نام دارد، این کتاب را می توان از مهم‌ترین کتاب‌ها در بیان حقایق عرفانی و ذکر احوال عارفان از آغاز کار آنان تا عهد مؤلف دانست. این کتاب را جامی به پیشنهاد امیر علیشیر نوایی نوشت و کار تألیف آن را به سال ۸۸۳ قمری به پایان برد. در آغاز کتاب شرحی مفصل در بیان اصطلاحات اهل تصوف و اصول و مبادی عرفان با ذکر طبقات مختلفی که دعوی تصوف دارند و آنها که صوفی حقیقی هستند و ذکر کرامات آن گروه آورده است. شیوۀ نگارش نفحات الانس شیوه ساده در انشاء است. (۳)

تالیفات دیگر

از دیگر تألیفات وی‌ می‌توان به لوایح، اشعه‌ اللمعات، تاریخ‌ صوفیان، نقدالنصوص‌ فی‌ شرح نقش‌ الفصوص ابن‌ عربی، مناسک‌ حج‌ منظوم، مناقب‌ جلال‌الدین رومی، منشأت و نی‌نامه اشاره کرد. محمدصدیق میر کارشناس فرهنگی در هرات ضمن اشاره به تالیفات فراوان جامی در بخش ادبیات، شعر، تصوف، عرفان و فلسفه، آثار او را در ردیف‌ شاعرانی چون انوری، سعدی‌، حافظ، خیام‌، فردوسی و مولانا دانسته و معتقد است: روشی که جامی در شعر و شاعری داشت، دیگر تکرار نشده و از این رو می‌توان جامی را از آخرین‌ شاعران صوفی‌ ادب فارسی‌ دانست‌.

خاموشی:

سرانجام این ادیب و شاعر وارسته در محرم ۸۹۸ قمری دیده از جهان فروبست و در هرات به خاک سپرده شد.

منابع:

۱- براون، ادوارد. از سعدی تا جامی. ترجمة علی اصغر حکمت، تهران: ابن سینا، ۱۳۵۱، ص ۷۶۵.

۲- مقاله بهارستان یا «روضه الاخبار و تحفه الابرار»، دانشنامه جهان اسلام.

۲- برای اطلاعات بیشتر در خصوص عبدالرحمن جامی ر.ک تاریخ ادبیات در ایران ، دکتر ذبیح الله صفا ، جلد چهارم ، ناشر دیجیتالی مرکز تحقیقات رایانه ای قائمیه اصفهان.