حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) یکی از شخصیت‌های بزرگ و شاخص جهادی، علمی و عملی شیعه بود که در سال‌های پایانی عمر برای ارایه نشر و عقاید دینی خود عازم ایران و ری شد و با اقدام‌های شایسته خویش مقوله فرهنگ و مذهب را در جامعه آن روزگار حیاتی دوباره بخشید.

طبق سندهای موجود منبع موثقی وجود ندارد که تاریخ تولد و وفات عبدالعظیم حسنی(ع) را به صورت دقیق نقل کرده باشد اما بیشتر اندیشمندان دینی بر این باورند که شاه عبدالعظیم در چهارم ربیع الثانی ۱۷۳ قمری در مدینه دیده به جهان گشود. ایشان از نوادگان امام دوم شیعیان و کنیه‌اش ابوالقاسم و ابوالفتح است. پدرش عبدالله و مادرش فاطمه یا حیفا نام داشتند. همسر وی خدیجه دختر قاسم بن حسن بن زید بن حسن مجتبی بود.

عبدالعظیم حسنی(ع) دوران پیشوایی امام موسی کاظم(ع)، امام رضا(ع)، امام محمّدتقی(ع) و امام علیّ النّقی(ع) را درک کرد و از گنجینه معرفت و دانش این بزرگواران بهره مند شد.

حضور در محضر ائمه معصومین(ع)

بر پایه نوشته تاریخ نویسان حضرت عبدالعظیم(ع) در زمان خود، دارای موقعیت و جایگاه برجسته ای بود و به دلیل بهره گیری از محضر و وجود امامان جواد(ع) و هادی(ع) از آنها احادیث فراوانی نقل کرده است، شیخ مفید نیز بر این امر تاکید دارد که این بزرگوار به محضر امام رضا(ع) رسیده و احادیثی از ایشان را ثبت کرده است. همچنین ایشان با بزرگان شیعه و راویان حدیث درجه اول ارتباط کامل داشته و با شمار زیادی از اصحاب حضرت امام صادق(ع)، امام کاظم(ع) و امام رضا(ع) معاصر و هم‌نشین بود. شیخ صدوق در کتاب کمال الدین؛ ایمان، مقام علمی‌ و فضایل اخلاقی عبدالعظیم (ع) از زبان ائمه معصومین (ع) را این گونه بیان می‌کند: وقتی که حضرت عبدالعظیم(ع) خدمت امام‌ هادی(ع) مشرف شد و عقاید خود را اظهار کرد، امام(ع) فرمود: تو از دوستان حقیقی ما هستی.

اسماعیل بن عباد معروف به صاحب بن عباد که وزیر فخرالدوله دیلمی بود در خصوص مهم ترین ویژگی‌های این شخصیت بلند مرتبه می‌گوید: «عبدالعظیم حسنی(ع) مردی با ورع، پارسا، پرهیزگار، دین‌دار و خداپرست، معروف به امانت‌داری، دارای صداقت لهجه، دانا به امور دین، گویای توحید و عدل بسیار بود و در زمان خودش در علم، ادب، فضل، دانش و تقوا بعد از امام زمانش بر تمام معاصران خویش برتری داشته و اتکایی کامل و نهایت توسل به معصومین(ع) را دارا بود. هیچ‌کس را منزلت او نبوده و به تمام معنا تبعیت و تقلید از حضرات ائمه می‌کرد و در اولاد و احفاد امام حسن مجتبی(ع) شخصی به قدر رتبه و مقام او به منصه ظهور نرسیده است.» همچنین او به عنوان یکی از برجسته ترین دانشمندان شیعه و راویان حدیث به مسایل دین، معارف مذهبی و احکام قرآن آگاهی کامل داشت و مورد توجه امامان معصوم(ع) بود. به عنوان نمونه، امام هادی(ع) به افرادی که در دین نیاز به راهنمایی داشتند، پیشنهاد می کرد تا نزد حضرت عبدالعظیم(ع) بروند و از محضر وی بهره مند شوند.

آثار و تألیفات

همچنین این شخصیت شاخص علمی، کتاب ها و آثار گرانسنگی را از خود به یادگار گذاشته، برای نمونه اسم ایشان در رجال نجاشی در قسمت مولفان شیعه آمده است و کتاب خطب امیرالمؤمنین(ع) را به وی نسبت داده اند، همچنین شیخ طوسی نیز درکتاب الفهرست خود ـ که موضوع آن، معرّفی مؤلّفان و مصنّفان شیعه است از حضرت عبدالعظیم نام می برد و می گوید: «له کتاب». سپس سند خودش را به احمد بن ابی عبدالله برقی می رساند که او از حضرت عبدالعظیم(ع) نقل حدیث می کند. صاحب بن عباد نیز در احوال حضرت عبدالعظیم(ع)، عبارت: «له کتاب یسمسه کتاب یوم و لیلة» را آورده است.

مهاجرت به شهر ری
جزییات مربوط به علت مهاجرت حضرت عبدالعظیم (ع) به شهر ری، مشخص نیست اما مشخص است که سابقه مبارزاتی خاندان آن بزرگوار از یک‌ طرف و شخصیت علمی و جهادی و ارتباط بسیار نزدیک حضرت عبدالعظیم با اهل بیت(ع) از جهت دیگر، موجب شد تا که ایشان در سال‌های پایانی زندگی، تحت تعقیب حکومت وقت قرار گیرد. از این‌رو، برای ادامه فعالیت‌ها و چه‌بسا با اشاره امام هادی(ع)، زندگی مخفی را انتخاب کرد و با لباس پیک و به صورت مسافری ناشناس، وطن اصلی خود را ترک کرد و شهرهای مختلفی را پشت سر گذاشت تا آن‌که در شهر ری در مکانی به نام «سربان» اقامت گزید. معلوم نیست که حضرت عبدالعظیم (ع) چند سال در شهر ری زندگی کرد. مسلّم، این است که ایشان به‌قدری در این شهر بوده که بیشتر شیعیان ری به‌تدریج با ایشان آشنا شده بودند و با در نظر گرفتن این‌که ایشان به شدت تحت تعقیب بوده و ارتباط تک تک مردم با او چه‌بسا مدت‌ها طول می‌کشید، به  احتمال زیاد ایشان چند سال از سال‌های پایانی عمر خود را در ری گذرانده و به فعّالیت‌های فرهنگی و سیاسی پرداخته است. بنابراین حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) با تحمل مرارت ها و سختی ها برای انتشار و گسترش احادیث مرزها را در نوردید تا روایتگر آموزه های امامان شیعه در شهرری باشد. حجت الاسلام «محمدتقدیری» حضرت عبدالعظیم حسنی(ع) را الگوی برجسته ولایتمداری دانسته و می گوید که ایشان با اقدام های شایسته خویش مقوله فرهنگ و مذهب را در جامعه آن روزگار حیاتی دوباره بخشید و این مهم سبب شد تا اکنون نیز آستان این بزرگوار قبله فرهنگی تهران محسوب شود و به همین دلیل متولیان آن بایستی بتوانند با فعالیت های مناسب این مکان را به عنوان مرجع و پناهگاهی امن معرفی کنند.

همچنین محسن غرویان مدرس فلسفه اسلامی حوزه علمیه قم در خصوص علت انتخاب شهرری به وسیله حضرت عبدالعظیم حسنی می‌گوید: ایشان به این دلیل آن شهر را برای سکونت برگزید که در آنجا اسلام از جایگاه و مرتبه بالایی برخوردار بود. وی پس از ورود به ری در محله ساربانان واقع در کوی «سکة الموالی» در منزل یکی از شیعیان ساکن شد. حضرت عبدالعظیم(ع) روزها کمتر از خانه خارج می شد و بیشتر زمان خود را با عبادت می گذراند. با گذشت زمان، مردم با شناخت مقام علمی آن حضرت، از دانش و معارف وی بهره بردند. همچنین در خصوص دلایل سختی و فشار سیاسی خلفای عباسی به این انسان وارسته می‌گوید: به طور معمول امامان شیعه به صورت پنهانی، همراه با سختی و فشار سیاسی زندگی می کردند. حضرت عبدالعظیم(ع) نیز از این امر جدا نبود و همواره مورد آزار و اذیت خلفا قرار داشت. دلیل فشار سیاسی بر وی و امامان معصوم(ع) این بود که مردم به آنان علاقه داشتند و سیاستمداران وقت به این وضعیت حساس بودند. البته این فشارها نه تنها نتوانست بر حوزه پیام رسانی وی تاثیر منفی بگذارد، بلکه آن حضرت تلاش کرد تا با سفر به شهرهای گوناگون، معارف اهل بیت(ع) را منتشر کند و آنها را میان مردم گسترش دهد.

معرفی منابع در خصوص زندگی‌نامه عبدالعظیم حسنی

آثار بسیاری در خصوص زندگی آن حضرت به نگارش درآمده است که از جمله آنها می‌توان به رسالة فی فضل سیدنا عبد العظیم الحسنی المدفون بالری(صاحب بن عباد)، أخبار عبد العظیم بن عبد الله بن علی بن الحسن بن زید بن الحسن بن علی بن أبی طالب(ع)(شیخ الصدوق)، جنات النعیم فی أحوال سیدنا الشریف عبد العظیم(ملا اسماعیل کزازی اراکی)، جنة النعیم والعیش السلیم فی أحوال السید الکریم والمحدث العلیم عبد العظیم الحسنی (الحاج الشیخ باقر کجوری مازندرانی)، التذکرة العظیمیة(الحاج الشیخ محمد إبراهیم الکلباسی)، مسند حضرت عبد العظیم حسنی(عزیزالله عطاردی قوچانی)، آشنایی با حضرت عبد العظیم حسنی(ع) و مصادر شرح حال او(رضا استادی)، بررسی کلی روایات حضرت عبد العظیم حسنی(ع)(محمد کاظم رحمان ستایش) و شناخت‌نامه حضرت عبد العظیم حسنی وشهر ری(سید محمدحسین حکیم و علی‌اکبر زمانی‌نژاد) و... اشاره کرد.

وفات

این شخصیت والا مقام شیعه سرانجام  پس از سال ها تلاش در مسیر شکوفایی دین اسلام در ۱۵ شوال ۲۵۲ قمری دیده از جهان فروبست. محل دفن عبدالعظیم حسنی در شهر ری واقع در جنوب تهران قرار دارد. بخش هایی از این آرامگاه مربوط به دوره ایلخانی، صفوی و قاجاریه است. این اثر در ۱۱ بهمن ۱۳۳۴ خورشیدی به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌ است.