شیخ صدوق ملقب به رییس المحدثین یکی از حدیث شناسان شیعه است که با جمع آوری روایات اهل بیت و تالیف آنها، خدمات بی‌بدیلی به اسلام و تشیع کرد. هیچ یک از تذکره ها تاریخ ولادت وی را مشخص نکرده اند اما آن چه مسلم است، ولادت ایشان پیش از ۳۰۵ هجری نبوده و تنها به این اشاره شده که شیخ صدوق در یکی از سال های ۳۰۶ یا ۳۰۷ هجری در قم دیده به جهان گشوده، پدر وی علی بن حسین بن موسی بن بابویه از علما و فقهای بزرگ و از دانشمندان بنام شیعه بوده که بیش از ۱۰۰ کتاب در موضوعات مختلف به رشته تحریر درآورده است، وی پیشوای شیعیان در قم و اطراف آن در زمان خود بود و در عصر امام حسن عسکری(ع) و غیبت صغرای حضرت ولی عصر (عج) و در عهد نیابت خاصه (حسین بن روح) می زیست.

شیخ صدوق در سنین کودکی فراگیری دانش دینی را نزد پدر خود آغاز کرد، سپس تحصیلات ابتدایی در قم گذراند و افزون بر آن در مجالس و محافل درسی بزرگان علم و ادب حاضر می شد. پس از آنکه به مرتبه بالایی از تحصیل رسید، برای درک محضر اساتید بزرگ و حدیث شناسان آن دوران سفرهای علمی خود را آغاز کرد. یکی از عوامل موثر در موفقیت وی اساتید بسیار زیادی است که در محضر آنها بر دانش خود می افزود. از جمله استادانی که شیخ صدوق از محضر آنها بهره می جست، می توان از محمد بن حسن بن ولید، احمد بن علی بن ابراهیم قمی، محمد بن یحیی بن عطار اشعری قمی، حسن بن ادریس قمی و حمزه بن محمد علوی نام برد.

یکی از حوادث مهم دوران زندگی شیخ صدوق، روی کارآمدن سلسله ایرانی نژاد و شیعه مذهب آل بویه بود که بر بخش بزرگی از ایران، عراق و جزیره العرب تا مرزهای شمالی شام فرمان می راندند. وی در این هنگام از قم به ری آمد و به درخواست رکن الدوله دیلمی به رهبـری علمـی و مذهبـی شیعیـان عصر پـرداخت. همچنین با موقعیتی که نزد خاندان آل بویه داشت نه تنها خدمات فراوانی به جهان اسلام کرد، بلکه پایه مکتب تشیع و تبلیغ را بیش از پیش محکم و استوار گردانید.

از آنجایی که شیخ صدوق خدمات بی‌بدیلی به جهان اسلام انجام داد و در واقع یکی از ارکان فقه شیعه به شمار می‌رود در ایران ۱۵ اردیبهشت را به عنوان روز بزرگداشت وی نامگذاری کرده‌اند به همین مناسبت به گزیده‌ای از خدمات این محدث بزرگ عالم تشیع می‌پردازیم.

خدمات علمی و مذهبی به جهان اسلام

این شخصیت بزرگ جهان اسلام با جمع آوری روایات و تألیف ده‌ها جلد کتاب ارزشمند و متنوع به اسلام و عالم تشیع خدمت کرد و با وجود گذشت بیش از هزار سال از تاریخ تألیف این آثار، همچنان ارزش و اعتبار خود را حفظ کرده و از جایگاهی بس رفیع و والا برخوردار هستند. یکی از مشهورترین آثار برجای مانده از این محدث بزرگ عالم تشیع من لایحضره الفقیه نام دارد که یکی از کتاب های چهارگانه حدیث شیعه است. این کتاب در بردارنده نزدیک به ۶ هزار حدیث است که بر پایه موضوعات مختلف فقهی تدوین شده است. از دیگر آثار مهم و تاثیرگذار وی بایستی به مدینه‌العلم اشاره کرد، این کتاب یکی از منابع پنج‌گانه حدیث شیعه به شمار می رود که حجمی بیش از من لایحضره‌الفقیه دارد. این کتاب تا اوایل عصر صفوی در دسترس بود اما علامه مجلسی با صرف اموالِ بسیار هم نتوانست بدان دست یابد. با از میان رفتن این کتاب، منابع حدیث شیعه چهار کتاب شدند که به کتاب های اربعه مشهورند، من لایحضره الفقیه، مطرح‌ترین و بزرگ‌ترین کتاب ابن‌بابویه پس از مدینه‌العلم محسوب می شود که از کتاب‌های اربعه حدیث شیعه است. در این کتاب حدود ۶ هزار حدیث نقل شده است، عیون اخبار الرضا، درباره زندگی و احادیث روایت‌شده از امام رضا(ع) است که به درخواست صاحب بن عباد وزیر دیلمی نوشته شد، معانی الاخبار در این کتاب حدیث‌هایی را که ابهامات آیات و روایات را توضیح داده‌، جمع‌آوری کرده‌اند، امالی، مجموعه درس‌ها و سخنرانی‌های ابن‌بابویه است که شاگردانش آن را تحریر کرده‌اند، علل الشرایع که در آن احادیثی فلسفی و علل احکام توضیح داده می شود، کمال‌الدین و تمام النعمه، درباره امام زمان و غیبت ایشان و وظیفه مردم در زمان غیبت را در برمی گیرد، الاعتقادات که در آن به هر آنچه که هر شیعه باید بدان اعتقاد داشته باشد، می پردازد. شیخ مفید در کتاب تصحیح الاعتقاد حاشیه‌ای بر این کتاب نوشت که در مواردی آن را نقد و رد کرده است. این کتاب به‌خوبی شیوه‌های متفاوت مکتب اخباری قم و مکتب عقلانی بغداد در کلام را و نتایج مترتب بر این شیوه‌های متفاوت را نشان می‌دهد.

 شیخ طوسی از شاگردان ابن بابویه در معرفی شخصیت علمی‌ وی می‌گوید: او دانشمندی جلیل القدر و حافظ احادیث بود. از احوال رجال کاملاً آگاه و در سلسله احادیث، نقادی عالی مقام به شمار می‌آمد. بین بزرگان قم، از نظر حفظ احادیث و کثرت معلومات مثل و مانندی نداشت و در حدود سیصد اثر تالیفی از خود به یادگار گذاشته است.

اندیشه‌ و اهمیت شیخ صدوق در جهان اسلام

ابن‌بابویه از نظر فکری پیرو مکتب اخباریان متقدم قم است که در تعریف مفاهیم و اثبات قضایای کلامی فقط بر روایات تکیه می‌کنند. این ویژگی در آثار فقهی و کلامی او دیده می‌شود. در واقع وی در همه آثار خود به متن روایت اکتفا می‌کند و از هرگونه اظهارنظر و استنباط خودداری می‌ورزد؛ فقط گاه در چارچوب آنچه در روایات آمده است به رد برخی احادیث می‌پردازد اما آنچه باعث اهمیت این شخصیت وارسته شده، این است که او از بزرگ‌ترین محدثان شیعه در عصر غیبتِ کبرا بود و از ۲۵۰ محدث روایت نقل کرده و حدود ۳۰۰ کتاب و رساله دارد که مبنای همه آن‌ها روایت است. همچنین او یکی از کتاب های اربعه شیعه به نام مدینه‌العلم را به رشته تحریر درآورد. علاوه بر این موارد وی هم‌زمان با کلینی و پیش از شیخ طوسی، جمع‌آوری و تنظیم و دسته‌بندی روایات شیعه را آغاز کرد و بدین ترتیب، مانع پراکندگی و از دست‌رفتن آن‌ها شد. اهمیت دیگر ابن‌بابویه در تبیین عقاید شیعی و طرح‌ریزی نظام عقیدتی و کلامی شیعه در پرتو روایات امامان شیعه بود. همچنین اگرچه شیخ صدوق نزدیک به ۳۰۰ جلد کتاب تألیف کرد اما اهمیت وی به زیادی تألیفاتش نیست، بلکه به سودمندی کار او است. نظم و تدوینی که وی در احادیث معصومین(ع) به وجود آورد تا عصر او سابقه نداشت و این نیز حکایت تسلط بسیار عمیق وی بر روایات دارد.

همچنین این متکلّم و فقیه نامدار شاگردان بسیاری را تعلیم و پرورش داد از میان شاگردان وی که سرآمد همه آنها است، می توان دانشمند بلندآوازه شیعه، محمد بن محمد بن نعمان مشهور به شیخ مفید را نام برد که خدمات بسیاری به دین و دیانت کرد. از دیگر شاگردان وی می بایست به حسین بن علی بن بابویه قمی، سید مرتضی علم الهدی، حسن بن محمد قمی (مؤلف تاریخ قم) اشاره کرد.

وفات

سرانجام این عالم برجسته و نامدار در جهان اسلام در ۳۸۱ هجری چشم از جهان فرو بست، آرامگاه وی به نام ابن‌بابویه در نزدیکی مرقد مطهر حضرت عبدالعظیم حسنی واقع است.