اینک با گذشت قرن ها از فرزندداری فاطمه (س) این پرسش مطرح است که وی چگونه و با چه روش هایی از عهدۀ این وظیفۀ سنگین، آن هم در آن شرایط و با مسئولیت ها و مشاغل مهم دیگر بر آمد؟

قبل از تبیین شیوه های تربیتی حضرت زهرا (س) لازم است اشاره ای به دیدگاه های آن حضرت دربارۀ خانواده، فرزند و موضوع تربیت داشته باشیم.

1. خانواده:
از منظر فاطمه (س) ارزش کانون مقدس خانواده به حدی است که او دوست داشت تمام اوقات خود را در آن بگذراند، بی آنکه احساس خسارت و زیان کند. او چنان به کانون خانواده دل بسته بود که وقتی مسئلۀ تقسیم کار بین آن حضرت و علی (ع) مطرح و معلوم شد که فاطمه (س) باید در محیط خانه به ایفای مسئولیت بپردازد، بسیار خوشحال گشت.[1]

2. فرزند:
حضرت زهرا (س) فرزند را امانت الهی در دست والدین و با الهام از فرمایش پیامبر (ص)، دسته گلی خوشبو[2] و پدر و مادر را مسئول تربیت و رشد فرزند می دانست. او فرزندداری را شأن کوچکی نمی دانست که امر ادارۀ آن را به دیگری واگذارد و خود در پی مشاغل دیگر هر چند مهم و پر سر و صدا برود. از این رو، وقتی سلمان به دیدار او رفت و دید فاطمه (س) خود مشغول آسیاب کردن جو است و فرزندش حسین (ع) از گرسنگی بی تابی و گریه می کند. به آن حضرت گفت: «برای کمک به شما آسیاب کنم یا حسین (ع) را آرام نمایم؟» فاطمه (س) فرمود: «من به آرام کردن فرزندم سزاوارترم، شما جو را آسیاب کنید.»[3]

3. تربیت:
حضرت زهرا (س) به موضوع تربیت به دیدۀ اهمیت می نگریست و غفلت از آن را موجب صدمه و خسارتی عظیم برای فرد و جامعه. او این سخن را از پدر خویش شنیده بود که «اَکرِمُوا اوْلاٰدَکمْ وَ احْسِنُوا آدابَهُمْ؛[4] به فرزندان خود احترام بگذارید و آنان را نیکو تربیت کنید.»

بدین جهت همۀ شرایط و عوامل تربیت تحوّل زا و سازنده را در محیط خانواده فراهم کرده بود. او با مدیریت صحیح تربیتی فضای خانه را به کلاس عالی تربیت تبدیل کرده بود؛ کلاسی پر از شور و مبحت، سرشار از ایمان و اخلاص، اخلاق و انضباط، همکاری و مشارکت، ایثار و فداکاری و ده ها اصول اخلاقی و انسانی دیگر که با هدایت و نظارت دقیق مربیانی معصوم، همچون رسول اللّٰه (ص)، حضرت علی (ع) و حضرت فاطمه (س) با محوریت قرآن به اجرا درآمد.

این کلاس تربیتی از چنان اصالت و استحکامی برخوردار است که امام حسین (ع) پس از گذشت بیش از نیم قرن از تشکیل آن از ارزش های والایش یاد می کند. زمانی که عبیداللّٰه بن زیاد به دستور یزید، حاکم مستبدّ شام، امام حسین (ع) را بین تسلیم در برابر حکومت شام و یا مرگ مخیر کرد، حضرت در ردّ این خواستۀ نابخردانه به تربیت خانوادگی خویش استناد کرده، می فرماید:

یأْبَی اللّٰهُ ذلِک وَ رَسُولُهُ وَ المُؤمِنُونَ وَ حُجُورٌ طٰابَتْ وَ انُوفٌ حَمِیةٌ وَ نُفُوسٌ ابِیةٌ.[5] خدا و پیامبرش و مؤمنان و دامن های پاک و سرافرازان غیور و دلاوران با شرافت، ذلّت را از ما نمی پذیرند.

و بدین ترتیب امام حسین (ع) آزادگی، جوانمردی، ظلم ستیزی و عدالت خواهی تجلی یافته در قیام عاشورا را محصول تربیت و دستاورد آموزش های خانواده و دامن پاک و مطهّر مادر می داند.

صلاحیت های شناختی مادر
منظور از صلاحیت های شناختی مادران، آگاهی و مهارت ذهنی است که مادر را در شناخت و تحلیل مسائل و موضوعات مرتبط با تعلیم و تربیت توانا می سازد. به عبارت دیگر، در این حیطه، مادران با تحلیل ذهنی، فهم، آگاهی، معرفت، استدلال و اموری از قبیل در سروکار هستند.

1. شناخت نیازهای کودک
شناخت نیازهای بدنی و روانی کودک از ضروریات آگاهی های مادر است. اگر مادر نسبت به نیازهای کودکان خود، شناخت کافی نداشته باشد، نسبت به تامین این نیازها موفق نخواهد بود و مسئوولیت و حساسیتی در این باره نشان نمی دهد.

آن دسته از نیازهایی که زیربنای جسمانی دارند، نیازهای بدنی هستند. نظریه پرداز مشهور مسائل روانی، «ابراهام مازلو»نیازهای انسان را به صورت سلسله مراتبی طبقه بندی کرده است. نیازها ابتدا به دو طبقۀ نیازهای کمبود و کاستی و نیازهای رشد و بالندگی تقسیم می شوند. نیازهای کمبود شامل: چهار طبقۀ نیازهای جسمی، امنیت، عشق و تعلق و عزت نفس است. نیاز بالندگی مربوط به تحقق خویشتن است. این دانشمند بر این باور است که اگر به موقع و به اندازۀ مقتضی نیازهای جسمانی کودکان مورد توجه قرار نگیرد و تامین نگردد، کودک در این نیازها تثبیت می شود و به مراتب بالاتر عبور نخواهد کرد.

از برجسته ترین نیازهای جسمانی در کودک نیاز به تغذیه و مراقبت است. توجه ویژه به برنامه غذایی فرزند در دین مبین اسلام از همان دوره دربارۀ بارداری می باشد.[6] چنان که پیامبر اکرم(ص) فرمود: «الشقی من شقی فی بطن امه و السعیر من سعد بطن امه»[7]، شقی و بدبخت کسی است که در رحم مادر بدبخت شده و سعادتمند کسی می باشد که در رحم مادر سعادتمند گشته است. از قول پیامبر اکرم(ص) نقل شده: «به زن، در ماهی که فرزند به دنیا می آورد، خرما بخورانید تا فرزندش بردبار و پاکیزه گردد.[8] نیز آن حضرت فرمود:

زنان باردار خود را کندر بخورانید تا عقل آن ها افزایش یابد.[9] هم چنین سفارش کرد: زنان باردار را به بخورانید تا فرزندانشان نیکو گردند (و در روایتی فرمود: تا اخلاق فرزندانتان نیکو شود.)[10] از امام رضا«علیه السلام»نقل شده است: زنان باردار را کندر بخورانید تا اگر پسر بود زیرک، دانا و شجاع شود و اگر دختر بود زیبا، خوش خلق، خلقتش نیکو و نزد شوهر ارزشمند گردد.[11]

پس از دوران جنینی در دو سال اول زندگی از شیر مادر تغذیه می کند و از مادر جدایی ندارد و این ارتباط آن قدر زیاد است که می توان گفت دو جسم در یک روحند.

بر این اساس می توان گفت کار شیر دادن مادر تنها تغذیه جسم نیست؛ بلکه تبادل عاطفی و تقویت روحی است. کودک به هنگام تغذیه، صدای قلب مادر را می شنوند و آرامش نسبی پیدا می کند. در آیات و روایات ما، در اهمیت تغذیه به وسیلۀ شیر مادر تاکیدات فراوانی شده است. مادران باید دو سال تمام فرزندان خود را شیر دهند؛ آن که خواهد فرزند را شیر تمام بدهد.[12] در جایی دیگر بیان شده: «و ما انسان را به احسان در حق پدر و مادر سفارش کردیم و مادر(نه ماه چگونه) با رنج و زحمت بار حمل کنید و با درد و مشقت وضع حمل کرد و سی ماه تمام مدت حمل و شیرخواری بود.»[13]

از پیامبر(ص) نقل شده است: «که برای طفل هیچ شیری بهتر از شیر مادر نیست.»از امام علی(ع) نقل شده است: که«برای کودک شیری با برکت از شیر مادر نیست»[14]

روایات فراوانی در ثواب شیر دادن بیان شده از آن جمله روایتی است که از امام صادق (ع)، آن حضرت مادر شیرده را به روزه دار تشبیه کرده است.

شیر مادر دارای تمام مواد معدنی، پروتئین، چربی، ویتامین های سایر مواد مغذی می باشد و عاری از هر گونه میکروبی است.[15] حضرت محمد(ص) فرمود: «بدهید به بدن ها آنچه احتیاج دارند.»[16] در همین باره امام حسین(ع) می فرماید: «بدن آدمی بر غذا پایه گذاری شده است.»[17]

بارها در تاریخ خوانده ایم که گاه فاطمه(س) شکم فرزندان را به قیمت گرسنگی خود، سیر می کرد.[18] برای تامین معاش فرزندان و کمک به علی آن قدر آسیای دستی را چرخانده بود که دستانش پرآبله شده بودند.[19]

از دیگر نیازهای جسمانی نیاز به مراقبت است. کودک باید احساس کند که در مقابل کلیۀ ناشناخته های جهان محافظت می شود.[20] توجه و مراقبت از کودک مورد تایید علم و مذهب است. به ویژه در اسلام این ایده وجود دارد که مادر بیش از هر چیز باید در خانه بماند به مراقبت همه جانبه از کودک بپردازد. کودک، مراقبت و حمایت مادر را بر غذا، نظافت، پوشاک خود حس می کند و نیز هنگامی که مورد آزار فرد دیگری قرار بگیرد نیازمند به اتکای مادر است و او را فردی دفع کننده می داند.[21] حضرت فاطمه(س) با فداکاری و محبت خاصی، مراقب تمام حرکات و سکنات آن ها بود. نقل شده است که اگر فرزندان در آمدن به خانه تاخیر داشتند، پشت در خانه منتظر می ماندند تا برگردند؛ این رفتار که حاکی از توجه خاص ایشان به مراقبت از کودکان بوده است.[22]

شناخت نسبت به نیازهای غیر جسمانی (روانی) فرزندان یکی از شناخت های ضروری مادران می باشد. از جمله نیازهای روانی که می توان نام برد، نیاز به حرمت و احترام، محبت، ایمنی، توجه و تعلق می باشد.

شناخت نیاز به حرمت و احترام، نفس را از ابتذال و تباهی حفظ می کند. آن کس که برای خود حرمت قائل شود گوهر والای نفسانی خود را با عزت پاس می دارد. سفارش شده است که هر آن کس برای خود شخصیت و حرمت قائل نباشد از شر او ایمن نباش.[23]

از قول امیر المومنین (ع) نقل شده است: «هر که برای خویش کرامت و بزرگواری قائل باشد، شهوت و هوای نفس برای او حقیر و پست است.»[24]

روح انسان به گونه ای ساخته شده که نیاز به محبت و عطوفت یکی از اساسی ترین نیازهای روحی او محسوب می شود. به این دلیل کودکان محروم از این نیاز فطری، دچار کمبودها و مشکلات روانی و گاه نواقص جسمی خواهد شد. حضرت فاطمه که خود از سرچشمۀ محبت و عطوفت رسول خدا(ص) سیراب گشته و قلبش کانون محبت به همسر و فرزندان خود بود، در این جهت نیز وظیفۀ مادری خود را به بهترین شکل انجام می داد.[25] سلمان می گوید: روزی فاطمه زهرا(س) را دیدم که مشغول آسیاب بود. در این هنگام فرزندش حسن گریه می کرد و بی تاب بود. عرض کردم برای کمک به شما آسیاب کنم یا بچه را آرام سازم؟

ایشان فرمود: من به آرام کردن فرزند اولی هستم؛ شما آسیاب را بچرخانید.[26] از علی (ع) نقل شده است که بوسته زدن بر چهرۀ کودکان از مهر و محبت سرچشمه می گیرد و موجب عنایت پروردگار است.[27]

نیاز به احساس امنیت و آرامش خاطر نیز از جمله نیازهای اساسی انسان است. مادر منبع امنیت و آرامش خاطر برای کودک و مظهر مهر و وفاست. پیشوایی است که کودک اهمیت و آرامش را فقط در آغوش او جست جو می کند. بررسی ها نشان داده است که کودک تا پایان دورۀ کودکی اول، یعنی حدود سه سالگی در حفط امنیت خود مادر را اصل می داند.[28]

از جمله نیازهای روانی انسان در طول زندگی توجه و احساس تعلق است. به ویژه، این نیاز در دورۀ کودکی، جلوۀ بیش تری دارد. فرزند برای مایۀ کمال و امید و نشاط زندگی است. با لبخند مهرآمیز کودک همه چیزش را برای او فدا می کند. در مقابل، برای کودک نیز مادر، مایۀ امید شادابی است.

هیچ توجهی چون مادر ریشه دار نیست و توجه مادر بر همه چیز غلبه می کند و بر همۀ جنبه های کودک نفوذ دارد. این نفوذ تا حدی است که در سن بزرگسالی نیز باز هم افراد خود را نیازمند توجه و محبت مادر می دانند. انسان از نظر روانی، نیاز دارد مورد محبت دیگران واقع شود؛ در قلب دیگران جایی داشته باشد.

محبت مادر در کودکی بهترین وسیله برای این تعلق می باشد. محبت مادر در ابتدای کودکی از طریق در بغل گرفتن نوازش کردن و بوسیدن است که پایۀ جلب اطمینان کودک می شود.[29] این نیاز در نوجوانی به وسیلۀ احساس تعلق به گروه ارضا می شود که مادران باید از این نیاز فرزندان آگاه باشند. به جای این که آنان را از برقراری روابط با دوستان همسان خود محروم سازند. به آنان دانش اجتماعی چگونگی برقراری روابط و آموزش های ضروری را بدهند، تا بتوانند با قرار گرفتن در گروه های سالم نیاز به تعلق را ارضا کنند.[30]

توجه به این نیاز فرزندان، در حضرت زهرا(س) به قدری بود که در لحظات پایانی عمر خود سخت نگران حال فرزندانش بود. شاید بیش ترین نگرانی آن حضرت برای محرومیت آن ها از مراقبت مادر بود؛ زیرا او می دانست که پس از شهادتش، هیچ کس نمی تواند مهر و محبت مادری را نسبت به آن ها داشته باشد. فاطمه زهرا(س) برای این که فرزندانش از این نعمت بزرگ یعنی محبت و مراقبت مادرانه، به طور کامل محروم نمانند، به حضرت علی(ع) پیش نهاد کرد و از ایشان خواست که پس از او کسی را به همسری انتخاب کند که بتواند از عهدۀ این مهم برآید.[31]

2. شناخت جامعه و عوامل تهدیدکنندۀ آن
یکی دیگر از شناخت های ضروری برای مادران، شناخت اقتضائات و نیازهای زمان و مکان است که بدون توجه به آن ها، در تعلیم و تربیت توفیقی به دست نخواهد آمد. در آموزه های دینی آمده است: زمان شناسی و زبان گزینی نشانۀ خرد است.[32] آشنایی به مقتضیات زمان و درک ضروریات کنونی، مادر را توانا می سازد نفس حرکت را در دست بگیرد و آینده را بسازد. در فرهنگ علوی این نکته مورد توجه قرار گرفته است. امام کاظم(ع) در این باره می فرماید: «روزگاری را که پیش روی داری، بشناس و آراسته ساز و آمادۀ پاسخ گویی به انتظارات توقعات، نیازها و چالش های آن باش، چرا که تو مسئوول هست.»[33] امیر المومنین نیز می فرماید: «هر کس روزگار را بشناسد از آمادگی غفلت نمی کند.»[34] یکی از نقش آفرینی های فاطمه زهرا(س) بالا بردن فرهنگ جامعه، رشد فکری و اندیشه مردم و دفع مشکلات آنان بود.[35] این زن مسلمان، عفاف و پاکدامنی و خانه نشینی را با مسئوولیت اجتماعی ممزوج می کند.

3. شناخت اهداف و روش های تعلیم و تربیت
مادر به عنوان اولین مربی، لازم است از مقاصد تربیتی خودآگاه باشد. به بیان دیگر باید بداند تربیت شوندگان خود را به سوی چه اهداف و چه مقاصدی می خواهد حرکت دهد و با توجه به آن، خط مشی تربیت را مشخص کند. در نظام تربیتی اسلام یک هدف نهایی در تربیت مورد نظر است که رسیدن به کمال است. برای رسیدن به این هدف، اهداف واسطه ای وجود دارد که زمینه ساز رسیدن به هدف نهایی است. بر این اساس، مادر باید ساخته ترین و هدفدارترین مربی باشد. او نیازمند است که با هدف تر باشد تا مصائب ناشی از بی هدفی گریبان فرزند را نگیرد.[36]

پی نوشت ها:

[1] بحارالانوار، ج 43، ص 81.

[2] همان، ص 281.
[3] همان، ص 28.
[4] کنزالعمال، ج 16، ص 456.
[5] تحف العقول، ص 174.
[6] قائمی، علی. مجموعه بحث ها در زمینه نقش مادر در تربیت. قم: مرکز مطبوعاتی دار التبلیغ اسلامی، 1355.
[7] طبرسی، حسن بن فضل، مکارم الاخلاق، مترجم ابراهیم میرباقری، تهران: انتشارات پیام آزادی، 1370، ص 169.
[8] همان، ص 172.
[9] همان.
[10] همان.
[11] همان، ص 484.
[12] قرآن کریم، سوره بقره آیه 233.
[13] قرآن کریم، سوره احقاف، آیه 15.
[14] مجلسی، محمد بن باقر بن تقی. سلسله رساله های فارسی علامه مجلسی، تحقیق مهدی رجایی، مشهد: انتشارات آستان قدس، ص 85.
[15] انصاری، عذرا. جلوه های رفتاری حضرت زهرا(س). قم: انتشارات بوستان کتاب، 1385.
[16] الجرانی، ابو محمد حسین. تحف العقول، ترجمه احمد جنتی عطایی، تهران: انتشارات امیر کبیر، 1367، ص 169.
[17] حدیث تربیت بزرگسالان و جوان از سخنان چهارده معصوم. تهران: انتشارات پیام آزادی، 1361، ص 161.
[18] بحار الانوار علامه مجلسی. تهران: انتشارات فراهانی، 1363.
[19] حسینی، سید علی اکبر؛ حسین چاری، مسعود و یوسفی، فریده. گلچینی از آموزه های تربیتی در زندگی حضرت فاطمه زهرا(س). تهران: انتشارات اطلاعات، 1382.
[20] محمدزاده، راضیه. مادر اگر اینگونه می بود. تهران: انتشارات منیز، 1384.
[21] قائمی، علی. مجموعه بحث ها در زمینه نقش مادر در تربیت. قم: مرکز مطبوعاتی دار التبلیغ اسلامی، 1355.
[22] انصاری، عذرا. جلوه های رفتاری حضرت زهرا(س). قم: انتشارات بوستان کتاب، 1385.
[23] محمدزاده، راضیه. مادر اگر اینگونه می بود. تهران: انتشارات منیز، 1384.
[24] فارسی، محسن. ترجمه نهج البلاغه. تهران: انتشارات امیر کبیر، 1377، حکمت 494.
[25] انصاری، عذرا. جلوه های رفتاری حضرت زهرا(س). قم: انتشارات بوستان کتاب، 1385.
[26] بحار الانوار علامه مجلسی، تهران: انتشارات فراهانی، 1363، ج 42، ص 280.
[27] همان، ص 181.
[28] قائمی، علی. مجموعه بحث ها در زمینه نقش مادر در تربیت. قم: مرکز مطبوعاتی دار التبلیغ اسلامی، 1355.
[29] همان.
[30] معین الدین، مریم. مادری شایستگی ها و بایسته های آن. مجله پیام زن، شماره 142 و 143 منبع شماره 16.
[31] بحارالانوار، ج 43، ص 181.
[32] حکیمی، محمد رضا؛ علی و حکیمی محمد، الحیاة، ترجمه احمد آرام. تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، 1376.
[33] الجرانی، ابو محمد حسین. تحف العقول، ترجمه احمد جنتی عطایی، تهران: انتشارات امیر کبیر، 1367، ص 169، سخنان امام موسی کاظم، حدیث مبسوط خطاب به ابن هشام.
[34] التمیمی، الاحدی، عبد الواحد، عزر الحکم و درالکلم، ترجمه و نگارش محمد علی انصاری قمی. تهران: انتشارات علمی، 1377.
[35] انصاری، عذرا. جلوه های رفتاری حضرت زهرا(س). قم: انتشارات بوستان کتاب، 1385.
[36] قائمی، علی. مجموعه بحث ها در زمینه نقش مادر در تربیت. قم: مرکز مطبوعاتی دار التبلیغ اسلامی، 1355.