محتشم کاشانی یکی از بزرگترین و مشهورترین شاعران دوره صفویه محسوب می‌شد که می‌توان وی را پیشرو مرثیه سرایان بزرگ جهان اسلام دانست. او با سرودن ترکیب‌بند ۹۷ بیتی خود در رثای امام حسین(ع) و یارانش، به چنان موفقیتی نایل آمد که کم‌تر شاعری پس از او در سرودن مرثیه بدان پایه رسیده بود.

تمام پدیده‌های روزگار همیشه در حال دگرگونی هستند، شعر نیز از این قانون مستثنی نیست. نگاهی به تاریخچه شعر و ادبیات فارسی تایید کننده این تغییر شیوه است و شاعران و نویسندگان در گذر زمان در آثار گرانسنگ و ارزشمند خویش این واقعه را به خوبی نمایان ساخته اند. بررسی نوع سبک و آنچه آفریده اند، حقیقت دگرگونی در آنها را جلوه گر می سازد. گاهی انقلاب ها و جریانات اجتماعی باعث تغییر سبک ها می شود.(۱) با روی کار آمدن حکومت صفوی و رسمی شدن مذهب شیعه، شاهان صفوی جز شعرهای مذهبی به دیگر انواع شعر درباری، عرفانی و عاشقانه بی توجهی کردند و این باعث شد که شعر دیگر انحصار طبقه خاصی نباشد و اصناف گوناگون مردم به شعر روی آوردند. افسانه سرایی و داستان پردازی به ویژه در تقلید از شیوه نظامی گنجوی در این دوره رواج یافت، قصیده نسبت به دیگر قالب های شعری از تکامل و پیشرفت کمتری برخوردار شد و اغلب قصاید در موضوعات مذهبی در مورد ائمه(ع) سروده شدند. در میان شاعران این دوره می توان به محتشم کاشانی اشاره کرد، شاعری که به گفته برخی پژوهشگران ادبی، او یکی از ارکان شعر فارسی در دوره صفویه به شمار می رود.

محتشم کاشانی بر خلاف بسیاری از شاعران همزمان خود حاضر نشد، برای فروش سخن خود به دربار شاهان و امیران هند پناه ببرد و ستایشگر بیگانگان باشد. فضلای زمان و شعرای جهان او را استاد علی الاطلاق خوانده اند و اعاظم دوران خدمتش را ملک الشعرا نوشته اند، بسیاری از علما و شاعران چه در حین حیات و چه در زمان وفات، زبان به مدح آن جناب گشودند و در توفق بر امثال و اقران توسل به ستایس وی کردند.(۲)

زندگی محتشم کاشانی

شمس الشعرا کمال الدین محتشم کاشانی یکی از سرایندگان توانای عصر صفوی و بزرگ ترین مرثیه سرای خاندان پیامبر اکرم(ص) در تاریخ ادب ایران است. پدرش از ثروتمندان کاشان و اصلش از نراق بود و به شغل پارچه فروشی مشغول بود. خود نیز شغل بزازی را از پدر به ارث برد و همراه با آن فن شاعری را در خدمت مولانا صدقی استرآبادی تمرین کرد و به تدریج از بزرگترین شاعران زمان خود شد.

مولانا محتشم با سرایندگان بزرگ همزمان خود همچون وحشی بافقی و حیرتی تونی مشاعره و دوستی داشت و شاعرانی مانند مولانا حاتم کاشانی سراینده مثنوی سوز و گداز و مولانا محمد باقر کاشانی از محضر پرفیض او کسب شاعری کردند. شهرت اصلی این شاعر استاد به خاطر سرودن اشعاریست که در مرثیه حضرت سیدالشهدا(ع) به نظم کشیده است، در عین حال نباید مقام بلند او را در سرودن قصیده های سنگین و غزل های آهنگین ندیده گرفت. (۳)

مقام شاعری محتشم

کلیات اشعار محتشم پس از مرگ وی، بنابر وضعیت او به دست شاگردش تقی الدین محمد کاشانی در پنج کتاب شعر و ۲ کتاب آمیخته از نظم و نثر بدین گونه؛ صبائیه، شامل شعرهای دوران نوجوانی محتشم، شبابیه، شعرهای دوران جوانی،‌ شیبیه شعرهای زمان پیری، ضروریات در بردارنده ماده تاریخ ها، معمیات شامل معماها و جلالیه تدوین شد. ذبیح الله صفا عقیده دارد که محتشم در شعر و نثر پیرو استادان پیشین است و چنان است که می خواهد شیوه شاعران پیشین ازسده هشتم را در قصیده های خود تجدید کند و اگر چه در بعضی از بیت ها چنانکه باید از عهده این پیروی بر نیامده اما در بسیاری دیگر گام های خود را به قدم های استوار آنان نزدیک ساخته است.»‌(۴) مولانا محتشم که شاعری متدین بود قصیده ای ۴۲ بیتی در مدح رسول اکرم(ص) و با ردیف آفتاب سروده که این بیت ها از آن قصیده است:

از بس که چهره سوده ترا بر در آفتاب / بگرفته آستان ترا برزر آفتاب

در ایران بعد از اسلام شاعری را سراغ نداریم که در اشعار خود تحت تاثیر داستان های مذهبی قرار نگرفته باشد یا اشاره ای به اسطوره های مذهبی نداشته باشد. این نکته قابل توجه است که لطیف ترین حادثه ها را می توان در اسطوره های مذهبی یافت. از آن روی که سبک هندی در ادبیات فارسی با نازک خیالی های خاص همراه است، مضمون قصه های مذهبی شکل و رنگ دیگری به خود گرفته است. حدود ۸۰ بیت از دیوان محتشم تصاویر ادبی دارای مضامین دینی و مذهبی هستند که به تفکیک علوم بیانی عرضه می شود.(۵) حدود ۷۰ بار تشبیه در ابیات مذهبی محتشم پیدا شده که نسبت به سایر شاعران دارای پختگی و بلاغت بیانی بیشتری است. بیشتر ساختار تشبیهات را اضافه تشبیهی تشکیل می دهند. در اشعار محتشم از شخصیت های دینی و مذهبی فراوان یافت می شود. در تشبیهات او می توان تقریبا از هر نوع عنصری مانند اشیاء ساختمان و اجزای یک باغ و بستان پیدا کرد.

نقد ساختاری مرثیه محتشم کاشانی

زبان محتشم زبانی صریح و ساده و به دور از هرگونه تکلف و تصنع است؛ هر چند زبانی شاعرانه و تصویری است و از ترکیبات مختلف بهره فراوانی برده اما در واقع احساسات و عواطف صادقانه مذهبی خود را با زبانی روان و ساده بیان کرده است. زبان مرثیه های محتشم بسیار صمیمانه و عاطفی بود. در مرثیه محتشم اسم های ذات بسامد دارند و به واژگانی چون خاک، خون،‌آب، نیزه، غبار، خنجر و خیمه محدود می شوند که با حال و هوای صحنه کربلا مطابقت دارد. تشخیص و تجسیم را می‌توان ۲ بازوی پرتوان استعاره در شکل‌گیری تصاویر به شمار آورد به ویژه تشخیص که موجب غنای تصاویر شعری می‌شود زیرا شاعر با تصرف در عناصر بی‌جان و بخشیدن صفات، حالات و عواطف انسانی به آن‌ها، روح و حیات و زندگی را در کالبد آن‌ها می‌دمد و موجب پویایی و حرکت تصاویر شعری می‌شود. محتشم در تجسیم نیز با قوه خیال خود افکار، مفاهیم و امور انتزاعی و معنوی را از دنیای مجرد خود به دنیای محسوس می‌آورد تا در لباس محسوس آن‌ها را در دسترس درک مخاطب قرار دهد.(۶)

گر چشم روزگار بر او زار می‌گریست /نگرفت دست دهر گلابی به غیر اشک

خون می‌گذشت از سر ایوان کربلا / زان گل که شد شکفته به بستان کربلا

فراوانی تصویرسازی در مرثیه محتشم کاشانی

در اشعار عاشورایی بیش‌ترین تصاویر هنری استعاره و سپس تشبیه است. مرثیه محتشم در حدقابل توجهی از این ۲ صنعت بهره‌مند است و دامنه وسعت و تنوع آن نسبتاً زیاد است. برتری محسوس عناصر طبیعت و جلوه‌های آن لطافت خاصی به شعر محتشم بخشیده است. او از اقسام عناصر برای تصویرسازی خود استفاده کرده است که البته چنان که گفته شد، طبیعت نقش بیشتری در تصاویر محتشم دارند.(۷)

سرانجام کاشانی

شمس‌الشعرای کاشانی، سرانجام در ۹۱  سالگی چشم از جهان فروبست و در زادگاهش، کاشان به خاک سپرده شد.

منابع:

۱. امین، سید حسن، تعریف شعر، مجموعه مقالات، نشریه داخلی، شماره ۵۰، صفحات ۲۲

۲. انوشه، حسن، فرهنگ نامه ادبی فارسی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات

۳. براهنی، رضا، طلا در مس، تهران: نیل

۴. زرین کوب، عبدالحسین، سیری در شعر فارسی، تهران: سخن

۵. شفیعی کدکنی، محمدرضا، ادوار شعر فارسی، از مشروطیت تا سقوط سلطنت، تهران: سخن

۶. شمیسا، سیروس، سبک شناسی شعر، انتشارات فردوس، تهران

۷. صدری، مهدی، کلیات محتشم کاشانی، نقد و معرفی کتاب، تهران، طوس