بیا که ترک فلک خوان روزه غارت کرد

هلال عید به دور قدح اشارت کرد

به روی پاک نظر کن ز دیده منت دار

که کاردیده، نظر از سر بصارت کرد

ثواب روزه و حج قبول، ان کس کرد

که خاک میکده ی عشق را زیارت کرد

(حافظ)

ماه مبارک رمضان تنها یک ماه عبادی نیست، یک فرهنگ است. رمضان ماه قرب به پروردگار، ماه نزول قران، ماه رحمت و ماه بریدن از تعلقات دست و پاگیر است. ماه رمضان، ماه ضیافت پروردگار و ماه جشن و سرور است. زادروز دومین اختر امامت، نواده ی پیامبر(ص)، امام حسن مجتبی(ع) است و بزرگ عید مسلمانان؛ عید فطر.

ماه رمضان، ماه تعاون، همیاری، صله ی رحم، دستگیری از بینوایان، زدودن کینهها، دوری از کبر و خودخواهی و ماه عمل به صفات حسنه و بریدن از ناپسندیهاست. ماه رمضان، گریان و داغدار از بزرگترین مصیبتی است که عالم انسانی به خود دیده است، ماه شهادت و عزای مولای متقیان، علی(ع) است.

این همه ویژگی که ماه رمضان در خود جای داده، سبب شده است که این ماه مبارک در فرهنگ دینی و ادب رسمی و فرهنگ شفاهی مسلمانان به ویژه ایرانیان جایگاه ممتازی داشته باشد. تنها توجه به غزلیات حافظ و تعبیرات نغز و دلکشی که از ماه رمضان دارد کافی است که اهمیت این ماه عزیز در گستره ی فرهنگ و ادب مکتوب را دریابیم. این پیر خراباتی رمضان را مهمانی عزیز میپندارد و عبادت و همنفسی با این ماه را موهبتی بزرگ میداند و مستی از می عشق را از برکات رمضان میشمارد:

زان می عشق کزو پخته شود هر خامی

گرچه ماه رمضان است بیاور جامی

روزها رفت که دست من مسکین نگرفت

زلف شمشادقدی ساعد سیم اندامی

روزه هر چند که مهمان عزیزست ای دل

صحبتش موهبتی دان و شدن انعامی

اما انچه بیش از همه اهمیت دارد، دلبستگی مردم به ماه مبارک رمضان است. هر لحظه از این ماه با فرهنگ و زندگی مردم گره خورده است و در فرهنگ مردم، ماه رمضان نمود ویژهای دارد. یاداوری گوشههایی از اداب و رسوم ماه مبارک رمضان در گذشته و حال، چنان جذبه ای پدید میاورد که به قول شیخ اجل سعدی علیهالرحمه:

ان شکرخنده که پرنوش دهانی دارد

نه دل من که دل خلق جهانی دارد

استقبال از ماه مبارک رمضان
بسیاری از شیفتگان ماه رمضان از ماه رجب به پیشواز ماه مبارک رمضان میشتابند و روزه میگیرند و معتقدند روزه ی ماه رجب و ماه شعبان نزد پروردگار ثواب بسیار دارد. از نیمه ی ماه شعبان هم غبار روبی و اراستن مساجد و خانه تکانی اغاز میشود، از جمله در قمصر کاشان و روستاهای طالقان که اولی با (عطر و گلابش معروف و دومی با هوای روح پرورش مشهور. خادم مسجد به گلدسته یا بام مسجد میرود و بانگ برمیدارد: (مومنان برای نظافت مسجد بشتابید). از هر خانهای زن یا دختر جوانی داوطلب میشود و به اب و جارو و شستوشوی فرش و ظروف مسجد میپردازند. در قمصر کاشان، در و دیوار مسجد بهویژه محراب ان را به یاد فرق شکافته ی مولا علی(ع) با گلاب میشویند و عطراگین میکنند.در برخی از روستاها از جمله شوقان جاجرم بجنورد و روستای فرنق خمین، جوانان از تپه ی مشرف به ابادی که خاک مخصوصی دارد، چند بار خاک میاورند و بانوان، دوغاب تهیه کرده و دیوارهای مسجد را گلکاری و سفید میکنند. این همکاری تا بدانجاست که از خانههای روستا، مجمعهای غذا بر سر جوانان، برای ناهار یاریگران حمل میشود. به این ترتیب مساجد که میعادگاه روزهداران با پروردگار است، اماده ی پذیرایی ماه مبارک رمضان میشوند.

همزمان با غبار روبی مساجد، زن ها و دختران جوان به خانهتکانی و شستوشوی رخت و لباس میپردازند و عقیده دارند، نباید لباس ناشستهای تا ماه رمضان باقی بماند. در گذشته، لباسها را با شویندههای گیاهی از جمله اشخار یا اشنون و کنگر زر که خاصیت قلیایی و پاک کننده دارند، میشستند. ناگفته نماند که مردم به ویژه یزدیها عقیده دارند بهتر است خانهتکانی، به وسیله ی دختران دم بخت انجام گیرد تا بختشان باز شود.

در استانه ی ماه رمضان، مسیولان شهر و روستا و صاحبان کسب و کار، کوی و برزن و حجرهها و مغازهها را تمیز میکنند و حمامیها هم از یک هفته به ماه رمضان به تعمیر و نظافت حمام میپردازند. در برخی از روستاها از جمله روستاهای رودخانه ی سبزوار و فرنق خمین، دو روز پیش از ماه رمضان کدخدا به بام حمام میرود و جار میکشد (مومنان حمام باز شد) اهل ابادی هم به سوی حمام میشتابند و سر و تن را میشویند و غسل بجا میاورند. غسلی به نیت رها شدن از تعلقات دنیوی و امادگی اطاعت پروردگار.

مراسم اشتیکنان، عیادت بیماران و از عزا در اوردن عزاداران
یکی از رسوم پسندیده در استانه ی ماه رمضان، اشتی دادن افرادی است که کدورتی از همدیگر دارند. مردم معتقدند، اگر کسی روزه بگیرد در حالی که از برادر دینی خود کدورتی به دل داشته باشد، روزهاش مال شیطان است و مقبول درگاه الهی نمیباشد. چنانچه دو نفر از یکدیگر ناراحت باشند، یا خودشان بدون مقدمه دست در گردن هم میاندازند و صورت هم را میبوسند یا یک ریش سفید یا گیس سفیدی پادرمیانی میکند و انان را اشتی میدهد.

از دیگر رسوم پسندیده در استانه ی ماه مبارک رمضان، عیادت از بیماران است. برای این کار خیر، دوستان و اشنایان بیمار با بردن هدیهای برای بیمار، خداوند را به این ماه عزیز قسم میدهند و شفای بیمار را طلب میکنند.

همچنین در استانه ی ماه رمضان، دوستان و اشنایان خانوادههای عزادار با بردن لباس یا روسری و چارقد نو برای زنان عزادار و پیراهن برای مردان صاحب عزا، سعی میکنند انان را از عزا در اورند تا بتوانند به وظایفشان در ماه رمضان عمل کنند.

ناگفته نماند که در گذشته در هر محلهای مردم از حال همدیگر اگاه بودند و چنانچه خانوادهای استطاعت مالی نداشت، وسایل رفاهش را اماده میکردند تا با فراغت خاطر به عبادت بپردازد. امروزه هم این رسم پسندیده با عنوان (جشن نیکوکاری) مقبولیت عام یافته است.

رویت هلال ماه رمضان
در غروب اخرین روز ماه شعبان، مردم شهرها و روستاها برای دیدن هلال رمضان، با چشمان جستوجوگر به اسمان مینگرند. در گذشتهای نه چندان دور که وسایل ارتباطی مانند رادیو و تلویزیون نبود، دیدن هلال ماه رمضان از ضروریات بود. برای این کار، مردم به بالای منارهها، گلدستهها، پیش طاق مساجد، بام خانه و تپههای مشرف به ابادی میرفتند و سعی میکردند ماه نو را ببینند.چنانچه دیدن ماه نو بر (اعلم بلد) ثابت میشد، پس از نماز مغرب و عشا به منبر میرفت و ضمن خواندن خطبه، اغاز ماه رمضان را اعلام میکرد. در این هنگام موذن به گلدسته ی مسجد میرفت و اذان میگفت. با شنیدن اذان موذن؛ در محلههای شهر صدای اذان بلند میشد و به این ترتیب همگان از رویت ماه اگاه میشدند.اگر ماه، پس از نیمهشب دیده میشد با نواختن نقاره رویت ماه اعلام می شد و چنانچه تا سحر دیدن ماه ثابت نمیشد، مردم سحری میخوردند و روزه میگرفتند. اگر تا قبل از ظهر از دیدن ماه اطلاع مییافتند روزه ی واجب را ادامه میدادند. در غیر این صورت روزه را میشکستند یا روزه ی مستحبی میگرفتند و به پیشواز ماه رمضان میرفتند. چنانچه ماه شعبان، سیپر بود؛ یعنی ماه شعبان،30 روز تمام بود؛ دیدن و ندیدن هلال رمضان فرقی نداشت و روزه ی واجب گرفته میشد.

رسم است پس از دیدن ماه، چشم را روی قران، اب، سبزه، روی کودک، صورت سادات، کف دست، تیغه ی شمشیر، اینه، انگشتر فیروزه و سکه بگشایند و از خداوند حاجت طلبند و صلوات بفرستند.

کودکان دیار کریمان در رمضان
حامد شجاعی باغینی - کرمان
فرهنگ مذهبی ایرانیان، فرهنگی سنتی و کهن است. معمولا هر قشر از اقشار جامعه، اداب و رسوم و سنت های خاص خود را در این فرهنگ دارا می باشند. از ان جمله، کودکان جامعه اسلامی، از دیر باز در مراسم ها و مناسبت های مختلف جایگاه خاصی داشته اند. خصوصا اگر مناسبت ها مذهبی باشد، کودکان نیز سعی دارند که همچون بزرگترها به اداب مذهبی بپردازند. از بین مناسبت های مختلف مذهبی که در دین و فرهنگ مذهبی ما معمول است، مراسم بزرگداشت ایام محرم، به ویژه روز تاسوعا و عاشورا و همچنین، ماه مبارک رمضان می باشد. لذا در این مختصر، به نشست های کودکانه ی فرزندان دیار کریمان در ماه مبارک اشاره می کنیم. شاید در یکی از شب های ماه مبارک، درب منزل شما را کوبیده باشند و به دنبال ان صدای تعدادی از بچه های محل به گوش برسد که به صورت دسته جمعی پشت درب تجمع کرده اند و یک صدا و با لحن خاصی به صاحب خانه سلام کرده، چنین می خوانند: (سلامی کردم که سلامت باشی، زیر دامن پاک محمد (ص) باشی) و پس از اطلاع صاحب خانه از حضور ایشان به اشعار خود ادامه می دهند و می خوانند: (ما از ان بالای بالا امدیم، ما از ان صندوق اعلا امدیم و...) و اشعار را ادامه می دهند تا صاحب خانه هدیه ای در حد توان مانند (شیرینی، نان، خرما و...) و بعضا مقداری پول به ایشان تقدیم کند. لذا پس از دریافت هدیه از صاحب خانه تشکر می کنند و با مراجعه به منازل دیگر، ساعاتی از شب را سپری می کنند. سپس هدایا را تقسیم می کنند و با خوشحالی به منازل خود می روند و این خاطره در ذهن کودکانه شان نقش می بندد و در بزرگسالی با خاطره ای شیرین ان را یاد می کنند. لذا اگر چه شاید نفس این عمل کودکانه در پندار بعضی صحیح نباشد، اما از انجا که این سنت، یک نوعی پیوستگی بین کودکان و ماه رمضان ایجاد می کند، بهتر ان است که کودکان را در جهت صحیح تر هدایت کنیم، ولی به احساسات و برداشت های کودکانه ی انها از ماه رمضان اسیب نرسانیم.

مجله  خیمه  مهر 1384 - شماره 21  / نویسنده : سید احمد وکیلیان