اشاره
چگونگی نزول قران همواره از جمله موضوعات قابل توجه و دقت مفسران و اندیشمندان علوم و معارف قرانی بوده و در این خصوص بحث های طولانی و پردامنه ای صورت گرفته است. هرچند در این بحث و کاوش ها اختلاف نظر چندان کم نیست، ولی در نهایت امر اکثر محققین در این قول متفق هستند که ایات مربوط به نزول قران به دو واژه (انزال) و (تنزیل) که هم ریشه هستند، امده اند و هر کدام از این دو به صورتی از نزول قران اشاره و دلالت دارد.

بسیاری از علما عقیده دارند، ایاتی که با لفظ انزال و مشتقات ان باب افعال امده اند، بر نزول دفعی و یکپارچه قران دلالت دارند. این لفظ در چندین جا از قران به کار رفته و مطالب زیادی از ان ها مورد استفاده است. قران نزول یکباره را چنین ترسیم می کند:

۱. (انا انزلناه فی لیله القدر) (قدر/۱): همانا ما ان را (قران) در شب قدر فرود اوردیم.

پس از ان، با تعظیم و بزرگداشتی که از شب قدر دارد، می فرماید: (تو چه دانی که شب قدر چیست؟ شب قدر بهتر و برتر از هزار ماه است. در این شب فرشتگان و روح به اجازه پروردگارشان برای هر امری فرود می ایند. و ان شب تا طلوع فجر و سپیده دم، سلام است). (قدر/ ۵- ۲).

در ایه دیگری خداوند توضیحی درباره این شب که قران در ان فرود امده است، می دهد:

۲. (انا انزلناه فی لیله مبارکه، انا کنا منذرین. فیها یفرق کل امر حکیم) (دخان/ ۴- ۳): همانا ما قران را در شب مبارک و فرخنده ای فرو فرستادیم، ما بیم دهندگان بودیم. در ان شب هر امر استواری از هم جدا می گردد.

و در تعیین ماه نزول قران نیز چنین فرموده است: (شهر رمضان الذی انزل فیه القران): ماه رمضان ماهی است که در ان قران نازل شده است.

این ایات به زمان نزول قران به صورت یکپارچه و یکباره اشاره دارند که ان لیله مبارکه قدر است که در ماه رمضان واقع شده است.

اما انچه با لفظ (تنزیل) و مشتقات ان وارد شده، بیانگر نزول تدریجی و پی درپی ان در طول ایام بعثت پیامبر بزرگوار(ص) است. ایاتی نیز به نزول تدریجی تصریح دارند:

• (و قرانا فرقناه لتقراه علی الناس علی مکث ) (اسراء / ۱۰۶): قران را جزء به جزء بر تو فرستادیم تا ان را برای مردم به تدریج بخوانی.

دانشمندان علوم قرانی برای نزول تدریجی قران و قرایت جزء به جزء ان فوایدی را ذکر کرده اند که از امتیازات قران مجید به شمار می رود. از ان جمله گفته اند: نزول تدریجی قران، فرصت بهتری برای غور و بررسی و تامل در ایات، مضامین و محتوای ایات قران فراهم می ساخت تا مخاطبان وحی با بصیرتی عمیق تر در ایات الهی تدبر و اندیشه کنند. دیگر اینکه نزول مستمر قران در طول ۲۳ سال بعثت پیامبر اسلام(ص)، مسلمانان را در برابر حوادث و رویدادها پایدارتر می ساخت و بر نیروی ایمان انان می افزود. انان با تجدید وحی و نزول مکرر فرشته وحی همیشه خود را در ارتباط با خداوند می یافتند. این دو از جمله حکمت های نزول تدریجی است که در پرورش و تربیت علمی و عملی مردم اهمیت بسزایی داشت.

لازم به ذکر است، محققان و پژوهشگران علوم قرانی ذیل همین تقسیم بندی، ارا، نظرات، بیانات و توجیهات گوناگون دارند. برای مثال، این پرسش مطرح است که نزول دفعی و یکباره قران بر (بیت المعمور) بوده و یا به صورت یک روح کلی و اجمالی بر قلب پاک پیامبر(ص) فرود امده است و یا اغاز وحی و نزول قران در شب قدر بوده است یا نزول تدریجی از بیت المعمور به قلب پیامبر(ص) توسط فرشته وحی در ماه رمضان شروع شده و ۲۳ سال طول کشیده است.

ما در این مقال و مقام درصدد بازگویی، ارزیابی و نقد این اقوال نیستیم و این مهم در این مجال نمی گنجد. ولی می خواهیم در این مقاله بحث نزول قران را از زاویه دیگری مورد دقت قرار دهیم. با فرض درست پنداشتن همه ارا، چه تنزیل و انزال را یک معنا باشد و یا اینکه مراد از (انا انزلناه فی لیله القدر) اغاز و شروع نزول قران در شب قدر باشد و یا نزول دفعی ان در شب قدر، و چه مراد از انزال، فرود امدن قران بر قلب مبارک پیامبر(ص) باشد، می خواهیم ببینیم چه رازی در نزول قران در ماه مبارک رمضان نهفته است. یا به عبارت دیگر، ماه مبارک رمضان چه امتیاز و ویژگی را داراست که قران در ان نازل شده است؟

برای دریافت بهتر و بیشتر این موضوع دوباره به ایه شریفه توجه می کنیم که فرمود:

• (شهر رمضان الذی انزل فیه القران، هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان) (بقره / ۱۸۵): ماه رمضان ماهی است که در ان قران نازل شده است، همان که وسیله هدایت برای مردم و دارای دلایل و روش هدایت و جداکننده حق و باطل است.

انچه در این قسمت از ایه برای ماه رمضان به عنوان امتیاز ذکر شده، این است که قران در ان ماه نازل شده است. قران کتابی است که وسیله هدایت عموم مردم است و در ان، ایات و نشانه های روشن و معالم هدایت وجود دارد که جداکننده حق و باطل است. خداوند در جای دیگر در بیان مقام قران چنین می فرماید:

• (الر، کتاب انزلناه الیک لتخرج الناس من الظلمات الی النور ) (ابراهیم/ ۱): کتابی بر تو فرو فرستادیم تا مردم را از تاریکی ها به سوی نور رهنمون شوی.

و یا در جای دیگری می فرماید:

• (هو الذی ینزل علی عبده ایات بینات لیخرجکم من الظلمات الی النور) (حدید/۹): خداوند است که فرو می فرستد بر بنده اش ایات روشن و دلایل محکم را تا شما را از ظلمات و تاریکی ها به سوی نور رهنمون سازد.

در ایه دیگری به عموم مردم خطاب نموده است و می فرماید:

• (یا ایها الناس قد جاءکم برهان من ربکم و انزلنا الیکم نورا مبینا) (نساء/ ۱۷۴): ای مردم از جانب پرودگارتان برای شما برهان و دلیل امد و ما نور روشنگر و مبین را برای شما فرو فرستادیم (تا در پرتو ان هدایت یابید).

همچنان که از ایات مذکور برمی اید، خداوند متعال از کتاب منزل خود به عنوان وسیله هدایت، ایات روشن و برهان و نور مبین نام می برد که برای هدایت و رهیابی همه انسان ها فرود امده است. این کتاب اسمانی می تواند همه انسان ها را از ظلمات خارج و به نور و کمال برساند اما خروج از ظلمات و رسیدن به نور شرایطی می خواهد و زمینه هایی را لازم دارد که ایجاد ان زمینه ها و فراهم اوردن این شرایط به خود انسان بستگی دارد.

هدایت ابتدایی از جانب خداوند به همگان یکسان عطا شده و حتی در عالم تکوین، هرچه لباس کینونیت بر خود پوشیده، از هدایت الهی بهره مند گشته است:

• (ربنا الذی اعطی کل شیء خلقه ثم هدی) (طه/ ۵۰): پروردگار ما هر چیزی را بعد از اعطای خلقت و افرینش، هدایت کرده است.

این هدایت عمومی در انسان به صورت افزون تر و در مرتبه ای بالاتر صورت گرفته است:

• (انا هدیناه السبیل اما شاکرا و اما کفورا ) (دهر/ ۳): ما راه را به انسان نموده ایم (و او را به راه خود هدایت کرده ایم)، حال می خواهد شکرگذار نعمت هدایت باشد یا انکه کفران این نعمت بکند.

پس لب کلام و جان سخن اینکه هدایت به معنای (ارایه الطریق) در حق همه انسان ها روا داشته شده و بعد از این است که خداوند می خواهد، انسان با زاد و توشه اولیه، خود را به مرحله کمال برساند و چنان تعالی معنوی یابد که بتواند از ان هدایت خاص قرانی که انبیای پیشین نیز برای ان دعوت کرده اند و حتی کتاب های اسمانی قبل از قران نیز قبسی از ان نور هدایت را داشته اند، بهره بگیرد. خداوند متعال در راستای همین هدایت خاصه همه انبیا را مامور کرده و کتاب های اسمانی را فرستاده است. از جمله به موسی(ع) ماموریت داد:

• (ان اخرج قومک من الظلمات الی النور) (دهر/ ۳): قوم خود را از ظلمات به سوی نور رهنمون باش.

همچنین کتاب های اسمانی (تورات) و (انجیل) را نیز کتاب هدایت و نور معرفی می کند:

• (انا انزلنا التوراه فیها هدی و نور) (مایده/ ۴۴): به راستی که ما تورات که در ان هدایت و روشنایی است، نازل کردیم.

• (و اتیناه الانجیل فیه هدی و نور) (مایده/ ۴۶): و به او (عیسی) انجیل را عطا کردیم که در ان هدایت و نوری است.

در خور یاداوری و دقت است که همه کتاب های اسمانی، اعم از تورات، انجیل، قران و سایر صحیفه های اسمانی که برای هدایت انسان ها امده اند تا ان ها را از قید و بندهای مادی و طبیعی و علایق خودی و خودپرستی رها سازند و برای رسیدن به نور و کمال مطلوب اماده کنند، شرط تقوا را لازمه این مهم دانسته اند. قران در مورد هدایت انبیا و کتاب های اسمانی پیشین می فرماید:

• (و لقد اتینا موسی و هارون الفرقان و ضیاء و ذکرا للمتقین) (انبیاء/ ۴۸): همانا ما به موسی و هارون (کتاب تورات را) عطا کردیم و جداکننده حق و باطل و روشنی بخش (دل ها) و یاداور پرهیزکاران است.

و یا در مورد اعطای انجیل به حضرت عیسی(ع) می فرماید:

• (و اتیناه الانجیل فیه هدی و نور مصدقا لما بین یدیه من التوراه و هدی و موعظه للمتقین) (مایده/ ۴۶): و انجیل را به عیسی دادیم که در ان هدایت و نور است و تصدیق کننده درستی انچه از تورات دسترس بود و وسیله هدایت و موعظه برای پرهیزکاران است.

و بالاخره خداوند در قران کریم می فرماید:

• (الم ذلک الکتاب لا ریب فیه هدی للمتقین ) (بقره / ۲): این کتاب (قران) که در ان شک و تردید راه ندارد، مایه هدایت پرهیزکاران است.

در سوره حاقه ایه ۴۸ نیز می فرماید:

• (و انه لتذکره للمتقین): و همانا قران تذکر و یاداوری برای پرهیزکاران و متقین است.

اری هدایت خاص الهی از ان کسانی خواهد بود که تقوا و پاکدامنی پیشه کنند. جان ان کس می تواند از نور پرفروغ روشن شود که از مظاهر پرزرق و برق و پرفریب دنیا که تلالو کاذب دارد، بگریزد و دل به دست دلدار دهد تا او را به سر منزل مقصود رهنمون شود. این هدایت از نوع ایصال به مطلوب است که تنها شامل پرهیزکاران و تقواپیشگان می شود و تفسیر حقیقی (والعاقبه للمتقین) است که به مطلوب خود برسند و در جوار رحمت او راحت گیرند.

خداوند رحمان و رحیم که لطف او در باب هدایت شامل حال انسان شده است و در کنار حجت باطنی، حجت ظاهری را نیز در دسترس او قرار داده و کتاب های اسمانی را برای او فرستاده است، دستورالعمل متقی شدن را نیز در اختیار او قرار داده و با یک تمرین عملی او را در جاده نیل به مقصود رهسپار ساخته است:

• (یا ایها الذین امنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم لعلکم تتقون) (بقره/ ۱۸۳): ای کسانی که ایمان اورده اید، روزه برای شما نوشته شده است، همچنان که برای امت های قبل از شما واجب شده بود، تا باشد که تقوا پیشه کنید.

نکته لطیف و دقیقی در اینجا نهفته است که باید بدان توجه شود. روزه ان تمرین عملی است که روح تقوا و پرواپیشگی را که لازمه مستفیض شدن از فیض عظیم هدایت الهی است، در انسان به وجود می اورد. با روزه است که انسانی از پستی های نفس حیوانی به اوج روحانیت ملکوتی ارتقا می یابد. روزه دقیقا در ماهی واجب شده است که قران در ان نازل شده است: (فمن شهد منکم الشهر فلیصمه ) (بقره / ۱۸۵ ): هرکس از شما که ماه رمضان را درک کند، باید روزه بگیرد. قران در این ماه نازل شده است که هدایتگر عموم انسان ها باشد ولی از افراد انسانی کسانی بهره افزون خواهند برد که با انجام این فریضه الهی، روح تقوا را در خود ایجاد کنند.

شاید یکی از علل و دلایل نزول قران در ماه رمضان همین باشد که روح افراد انسانی با روزه گرفتن جلا و صیقل می یابد و با امساک از خوردن و اشامیدن حتی حلال، در میدان مبارزه ای وارد می شود که با استقامت و پایداری در ان میدان، روح خشوع و بندگی را در خود تقویت می کند و دل و ضمیر انسانی خود را اماده تابش پرتو و نور هدایت الهی می گرداند.

همچنین از این ایه شریفه استفاده می شود که روزه بر امت های پیشین نیز واجب و لازم بوده است. چنانچه در ایات مورد بحث نیز گذشت، کتاب های اسمانی پیشین نیز توفیق کسب هدایت و نور را منوط به داشتن تقوا و روح عبودیت و بندگی دانسته بودند. (صیام) در ادیان پیشین نیز برای ایجاد این روحیه در متدینین به ادیان واجب شده بود.

سیوطی در (الاتقان) روایت جالبی در این زمینه نقل کرده است. او می گوید: (ابن حجر در شرح بخاری گفته: احمد و بیهقی در کتاب الشعب از واثله بن الاسقع روایت کرده اند که پیامبر اکرم(ص) فرمود: تورات شش روز پس از رمضان و انجیل سیزده روز از رمضان گذشته و زبور پیش از هیجده رمضان و قران قبل از بیست و چهارم رمضان نازل گردیده اند.) و در روایتی نیز امده است: (صحف ابراهیم(ع) در اولین شب رمضان نازل شده است) (ترجمه الاتقان سیوطی، ج ۱، ص ۱۵۷).

همین نقل جلال الدین سیوطی در الاتقان در (کافی) شریف از طریق امام صادق(ع) روایت شده است که پیامبر(ص) فرمودند: (نزلت صحف ابراهیم فی اول لیله من شهر رمضان و انزلت التوراه لست مضین من شهر رمضان و انزل الانجیل لثلاث عشره لیله خلت من شهر رمضان و انزل الزبور لثمان عشر خلون من شهر رمضان و انزل القران فی ثلاث و عشرین من شهر رمضان) (اصول کافی  کتاب فضل القران، حدیث ۳۵۶۰): صحف ابراهیم در شب اول ماه رمضان نازل شد و تورات در شب ششم ماه رمضان نازل شد و انجیل در شب سیزدهم نازل شد و زبور در شب هیجدهم ماه رمضان و قران در بیست و سوم ماه رمضان نازل شد.

اگر این روایت را نیز موید گفتار خویش قرار دهیم، این موضوع بسیار روشن خواهد بود که قران و کتاب های اسمانی دیگر در ماه رمضان نازل شده اند؛ ماهی که روزه ان بر امت اسلام و سایر ملت های پیشین واجب بوده است تا روح تقوا و پرهیزگاری در انان دمیده شود. به تصریح قران، ان کس از هدایت کتاب های اسمانی و انبیای پیشین عموما و از هدایت قران خصوصا بهره مند خواهد شد که اهل تقوا باشد.

کلام سیدالساجدین، زین العابدین(ع) در دعای استقبال ماه رمضان چه قدر زیبا و پرمعناست که در مقام شکرگزاری از خداوند متعال، ماه رمضان را چنین معرفی می کند: (شهر رمضان، شهر الصیام، شهرالاسلام و شهرالطهور و شهرالتمحیص و شهرالقیام الذی انزل فیه القران هدی للناس و بینات من الهدی و الفرقان) (صحیفه سجادیه، دعای ۴۴): (حمد و سپاس خداوندی را سزد) که ماه رمضان، ماه صیام و روزه، ماه تسلیم و فرمانبرداری، ماه پاکیزگی و طهارت، ماه تصفیه و تزکیه و ماه قیام را، که در ان قران نازل شده است و وسیله هدایت برای مردم است و در ان نشانه های هدایت و جداسازنده حق و باطل است، (از راه های احسان و نیکی خود قرار داد).

حقیقتا باید انسان شکرگزار این نعمت الهی (رمضان) باشد که یکی از راه های کسب خیر و نیکی است و چه خیر و نیکی بالاتر و برتر از هدایت مخصوص خداوندی و چه راهی نیکوتر از رمضان؟

تقوای الهی بازتاب مطلوب و سرانجام نیکوی انجام اوامر و ترک نواهی الهی است که در انسان متقی متبلور می شود و او را هر لحظه بیش از لحظه پیش از هدایت افزون تری بهره مند می سازد: (والذین اهتدوا زادهم هدی و اتاهم تقواهم) (محمد/ ۱۷): انان که هدایت یافتند (لطف)، خدا بر هدایت ایشان بیفزود و پاداش تقوای ان ها را عطا فرمود.

چون تقوا حساسیت ضمیر، شفافیت شعور، ترس دایمی و مراقبت مستمر اعمال است، انسان را به روحیه (خودنگهداری) و بااحتیاط بودن در مسیر پرخاروخس زندگی مجهز می کند. او را از پرداختن به سنگریزه های شهوات و علایق ان نگه می دارد و عواطف و خشم او را از سرکشی و تصادم با حدود و حقوق دیگران باز می دارد. تقواست که وظایف انسانی را بدو می نمایاند و او را در انجام و عمل به ان ها یاری می کند و این سراغاز الهی و خدایی شدن انسان است که اسلام و همه ادیان اسمانی و پیامبران الهی برای ان امده اند. پیامبر بزرگوار اسلام (ص) نیز برای اتمام و تکمیل کار همه انبیا مبعوث شده اند: (انما بعثت لاتمم مکارم الاخلاق) خداوند متعال قانون هدایت بشری را در ماه رمضان بدو فرستاده است تا در پرتو ان، انسانیت از ظلمات به نور الهی رهنمون شود و تقدیر خود را در شب قدر به سلام و سلامتی رقم بزند.

 

 منبع : رشد اموزش قران ) تابستان 1394 - شماره 49 ؛ محی الدین بهرام محمدیان