از زمان انقلاب ۷۹-۱۹۷۸ ایران، جهان غرب نسبتا به احتمال انقلاب اسلامی بیمناک بوده است، انقلابی که به نظر نقطه اوج جنبش احیاگری اسلامی در نظر گرفته شده است؛ جنبشی که در نهایت به دنبال تشکیل دولت اسلامی است. با این همه نقشی که انقلاب در پی ایفای آن در جنبش احیاگری اسلامی است به شفافیت مثال انقلاب ایران یا واکنش های روشنفکرانه به احیاگری جنبش اسلامی نیست. از منظر مودودی و همانطور که در جاهای دیگر در ادبیات جنبش احیاگرانه بیان شده است، مادامی که نظم سیاسی موجود از صحنه خارج نشده است احتمال اینکه دولت اسلامی شکل گیرد بعید است. همانطور که مودودی عنوان داشته «یک درخت لیمو که از ابتدا پرورش و تکامل می یابد در نهایت نمی تواند ناگهان میوه انبه تولید کند». و از آنجایی که هر نظم سیاسی در مقابل تغییر مقاومت می کند شیوه های عمل مستقیم برای براندازی نظم موجود لازم و ضروری است. مودودی معتقد است که تاریخ اسلام در هنر نشان می دهد که موفقیت دین به کنترل مراکز قدرت وابسته است. کم شدن قدرت مسلمانان بعد از «اورنگ زیب» مانع گسترش اسلام و در نهایت باعث سقوط و فروپاشی قدرت مسلمانان در هنر شد. فجایع و مصیبت های حزب جماعت در سیاست پاکستان بعد از ۱۹۴۷ محدودیت های مربوط به انعطاف پذیری یک نظم سیاسی سکولار در برابر تقاضاهای اسلام گرایانه را به تصویر کشاند و نمایش داد. از نظر مودودی تا زمانی که زمام امور در مراکز قدرت در دست کسانی است که منافع آنها در تضاد با منافع اسلام است نمی توان به بقایای احیا دولت اسلامی امیدوار بود. بنابراین آنچه که در این شرایط از نظر مودودی ضروری است تغییر کامل در ساختار سیاسی قدرت است. با این همه گستره و سرعت این تغییر و همچنین حالت و کیفیتی که منطق مودودی در آن در پراکسس حزب جماعت مسلمین خودی جای سوال دارد. مودودی به هیچ وجه به انقلاب خشن علاقه ای ندارد و در عوض او به شدت به تعامل با صاحبان قدرت راغب است و بر آن تاکید دارد.

از زمان انقلاب ۷۹-۱۹۷۸ ایران، جهان غرب نسبتا به احتمال انقلاب اسلامی بیمناک بوده است، انقلابی که به نظر نقطه اوج جنبش احیاگری اسلامی در نظر گرفته شده است؛ جنبشی که در نهایت به دنبال تشکیل دولت اسلامی است. با این همه نقشی که انقلاب در پی ایفای آن در جنبش احیاگری اسلامی است به شفافیت مثال انقلاب ایران یا واکنش های روشنفکرانه به احیاگری جنبش اسلامی نیست.

از منظر مودودی و همانطور که در جاهای دیگر در ادبیات جنبش احیاگرانه بیان شده است، مادامی که نظم سیاسی موجود از صحنه خارج نشده است احتمال اینکه دولت اسلامی شکل گیرد بعید است. همانطور که مودودی عنوان داشته «یک درخت لیمو که از ابتدا پرورش و تکامل می یابد در نهایت نمی تواند ناگهان میوه انبه تولید کند». و از آنجایی که هر نظم سیاسی در مقابل تغییر مقاومت می کند شیوه های عمل مستقیم برای براندازی نظم موجود لازم و ضروری است.

مودودی معتقد است که تاریخ اسلام در هنر نشان می دهد که موفقیت دین به کنترل مراکز قدرت وابسته است. کم شدن قدرت مسلمانان بعد از «اورنگ زیب» مانع گسترش اسلام و در نهایت باعث سقوط و فروپاشی قدرت مسلمانان در هنر شد. فجایع و مصیبت های حزب جماعت در سیاست پاکستان بعد از ۱۹۴۷ محدودیت های مربوط به انعطاف پذیری یک نظم سیاسی سکولار در برابر تقاضاهای اسلام گرایانه را به تصویر کشاند و نمایش داد. از نظر مودودی تا زمانی که زمام امور در مراکز قدرت در دست کسانی است که منافع آنها در تضاد با منافع اسلام است نمی توان به بقایای احیا دولت اسلامی امیدوار بود. بنابراین آنچه که در این شرایط از نظر مودودی ضروری است تغییر کامل در ساختار سیاسی قدرت است.

با این همه گستره و سرعت این تغییر و همچنین حالت و کیفیتی که منطق مودودی در آن در پراکسس حزب جماعت مسلمین خودی جای سوال دارد. مودودی به هیچ وجه به انقلاب خشن علاقه ای ندارد و در عوض او به شدت به تعامل با صاحبان قدرت راغب است و بر آن تاکید دارد.

آموزه های مودودی به نظر «انقلاب در ساختار اجتماعی» را ضروری می شمارد: مادامی که سیستم اجتماعی براساس مفاهیم و برداشت های غیراخلاقی و الحادی بنا شده است و رهبران آن «مرید شیطان» هستند، گردن نهادن و اطاعت کردن از چنین سیستم و ساختاری خلاف عقل است. اما آنچه که هم اکنون در سیاست پاکستان رخ می دهد اطاعت حزب جماعت اسلامی از «چنین ساختار سیاسی» است! به واقع اگر جماعت اسلامی موافق خوانشی انقلابی از آموزه های مودودی نیست پس چه چیزی فعالیت سیاسی حزب را به پیش می برد؟ چگونه حزب ایده تغییر سیاسی کامل و همه جانبه مودودی را تفسیر و تعبیر کرده است؟ چه چیزی لازم است تا دولتی اسلامی حاصل شود؟ پرسش ها و پاسخ ها به درک پیچیده داشتن مودودی از مفهوم انقلاب برمی گردد که لزوما همواره همسو و منطبق بر ایده های غربی واژه انقلابی نیست.

انقلاب اجتماعی فرآیند تغییر عمیق و اغلب خشونت آمیز است و شامل مخالفت کامل با نظم تثبیت شده موجود و کنار گذاشتن آن است و معمولا با نابودی نهادهای نظامی و بوروکراتیک نظام قبلی، حذف تمایزات طبقاتی (به ویژه انقلاب از نوع مارکسیستی آن)، برطرف شدن موانع فرهنگی برای تغییر اجتماعی و شکل گیری نهاد کاملا جدیدی از قدرت، توزیع ثروت و ساختار اجتماعی همراه است. انقلاب زمانی شروع می شود که نیروی رقیب و چالش گر سیستم موجود دست به سازماندهی برای اقدام عملی می زند که در نهایت به فرآیند تغییرات رادیکال ختم می شود و آن زمانی است که این نیروها مایلند و قادرند دست به اقدام خشونت آمیز بزنند.

اما جماعت هرگز چنین ایده ای از انقلاب را نپذیرفته و هرگز هم به دنبال به راه انداختن انقلاب اجتماعی نبوده است. بلکه از هر گونه تغییر اجتماعی خشونت آمیز اجتناب ورزیده است و در عوض در مسیر رسیدن به دولت اسلامی از طریق نظم سیاسی اجتماعی موجود است.

«جماعت اسلامی به دنبال برقراری یک اصلاح رادیکال واقعی یک انقلاب صلح آ میز و در کمال آرامش در پاکستان است. اما این انقلاب تنها به شکلی تدریجی میسور است. انقلاب مذکور باید قدم به قدم صورت گیرد. با این همه بسیاری دولت اسلامی مودودی و برنامه عملی وی برای رسیدن به آن را نوعی انقلاب فرض می کنند چرا که در درجه نخست این ایده بر کنار زدن دولت هندوها و بعدها پاکستان استوار بود و در طول زمان نیز تغییر چندانی در این ایده به وقوع نپیوست. به ویژه بعد از انقلاب اسلامی ۷۹-۱۹۷۸ ایران، مودودی به عنوان تجسم واقعی طرفدار انقلاب اسلامی شناخته شد.

اما اشکال کار این بود که همان ابهام ها که در مورد الهامات وی از مفاهیم غربی وجود داشت در مورد برخورد نیز با انقلاب به وجود آمد. در واقع برنامه مودودی از نظر نیت، انقلابی به نظر می رسید و احتمالا هم از نظر منشا، مارکسیستی بود به خصوص اینکه وی در کتاب «فرآیند انقلاب اسلامی» به این نکته اشاره دارد که «اسلام یک ایدئولوژی انقلابی و یک عمل انقلابی است که هدف آن تخریب نظم اجتماعی جهان به طور کامل و بازسازی مجدد آن از اساس است... و جهاد حکایت از تلاش انقلابی دارد. مودودی درک اش از انقلاب به مثابه یک فرآیند روش شناختی و جبرگرایانه است که در پی انتقال قدرت است اما خود وی در مورد سیستم سیاسی که قصد داشت به چالش بکشد دودل و مردد بود... [به واقع] آنچه مودودی نوشت لزوما هسته اصلی عقاید او نیست و لزوما مودودی انقلاب را صرفا در این کتاب تعریف نکرده است. وی با جرح و تعدیل واژگان سیاسی غربی در مورد انقلاب دستورالعمل هایی را صادر کرد که با روح آن زمانه سازگار نبود. مثلا او پیامبر اسلام را «بزرگترین انقلابی» خواند اما در همان مقاله در چرخشی واضح پیامبر را «پیامبر صبر و صلح» نامید.

در ۱۹۴۱ مودودی رو به شورای حزب جماعت اعلام داشت که «ما هیچ تمایلی به تظاهرات و آشوب نداریم... و هرگونه نمایش کنترل شده و افسارگسیخته به منزله هلاکت است... نیازی نیست که مخاطب تان را از طریق سخنان احساسی تحت تاثیر قرار دهید... اما شما باید نور اسلام را در دل های آنان روشن سازید و آنهایی را که در اطراف تان هستند تغییر دهید.» انقلاب محوری بود که مودودی بحث خود را حول آن به پیش برد اما نکته اینجاست که تعریف این مفهوم با تغیر در دیدگاه های ایدئولوژیکی مودودی دچار تحول شد. انقلاب هیچ تعریف مشخص و قطعی نداشت اما یکی از آن شعارهایی بود که در خدمت اهداف وی بود.

از منظر مودودی مفهوم انقلاب و ایدئولوژی هیچ ارجاع طبقاتی مشخصی ندارند و همین مفهوم سازی به او این امکان را می دهد که مباحث اش را حول آنچه پیشرفت، عدالت و ایده آلیسم سیاسی خوانده می شود شکل دهد. در واقع مودودی در پی خلع سلاح کردن رقبای چپ گرایی است که تعریض اسطوره ای از انقلاب دارند. در عمل نیز تلاش انقلابی وی فراتر از بیان نارضایتی نبوده است و هرگز عمل انقلابی وی به شکل یک ایده جهانشمول منسجم که به شکل سیستم درآمده باشد نبوده است.

«سرشت و حد و اندازه استبداد و خودکامگی در کشورهای مختلف مسلمان چنان متنوع و گوناگون است که نمی توان یک الگوی جهانشمول را به عنوان استاندارد به آنها معرفی کرد. اما آنچه که من واقعا احساس می کنم که در همه کشورهای مورد نظر اسلامی ضروری است این است که از هرگونه وسوسه ای جهت استفاده از روش ها و تکنیک های جنبش های زیرزمینی مخفی و انقلاب های خونین باید اجتناب کرد.

زمانی که وی تحت فشار قرار می گیرد تا تعریف مشخصی از انقلاب اسلامی ارائه دهد او آن را بیش از آنکه انقلاب بداند «تحول اسلامی» می پندارد و می گوید: «انقلاب آنی نه ممکن است و نه مطلوب است. (۱۹۴۸) و هدف جماعت نیز تغییر تدریجی و همانندسازی عصر پیامبر اسلام است. به واقع انقلاب از نظر مودودی اساسا یک فرآیند اصلاح است. اگر واقعا به دنبال آنیم تا ببینیم که ایده آل های اسلامی به واقعیت پیوسته اند نباید قوانین طبیعی را نادیده بگیریم که همه چیزهای ثابت در زندگی جمعی مردم به تدریج تغییر می کنند. هر چه تغییر ناگهانی باشد، عمر آن کوتاه تر خواهد بود. برای یک تغییر تدریجی ضرورت دارد که از هرگونه جانبداری های افراطی و راهکارهای نامتوازن اجتناب ورزیده شود.»

جهاد و انقلاب
دیدگاه مودودی در مورد مفهومی کلیدی مثل جهاد، محافظه کارانه تر از دیگر متفکران جنبش احیای اسلامی بود و محدودکننده فعالیت انقلابی به شمار می رفت. در ۱۹۴۸ او اعتبار اعلام جهادی را که توسط دولت در کشمیر طی آتش بس با هند اعلام شده بود زیر سوال برد. مودودی با این نوع اعلان جهاد که توسط دولت انجام می شد مخالفت کرد و در عین حال مخالف هر نوع خوانش محض انقلابی و سیاسی از دکترین جهاد بود. او در این باره عنوان داشت که جهاد به معنی ایمان کورکورانه و با چشمان بسته، در حالی که فریاد الله اکبر سر دهیم و بگوییم که هرکس که به اسلام باور نداشت را با شعار لااله الا الله باید سر از بدنش جدا کرد. آن جهادی که مودودی به دنبال توصیف و تشریح آن بود جنگ نبود بلکه جهد و تلاش بود – تلاشی نه به نام خدا بلکه در مسیر راهی که خداوند مشخص کرده است. بنابراین در اینجا تفاوتی بین آنچه که موضع مودودی است با آنچه موضع دیگر متفکران رقیب وی خوانده می شود به چشم می خورد.

پوپولیسم و انقلاب
مودودی نسبتا از مسایل اجتماعی و اقتصادی که عموما در بطن حمایت های توده ها از یک جنبش انقلابی قرار دارد غافل بود. اغلب هم سعی داشته تا برخلاف جریان آب شنا کند. در دهه ۱۹۵۰ زمانی که وی صریحا با سیاست نخست وزیر لیاقت علی خان با نام اصلاح زمین در پنجاب به مخالفت پرداخت در واقع دست به توجیه فئودالیسم زد و در این باره نیز به حمایت اسلام از حقوق اموال فردی استناد کرد و به دولت نیز در مورد صاحبان اموال به دلیل دارابودن اموال و دارایی زیادی هشدار داد. البته بعدها او موضع خود در دفاع از فئودالیسم را تعدیل کرد و تنها عنوان داشت و بدین ترتیب به جای تاکید بر مزیت و برتری فئودالیسم به اسلامیت عمل دولت، تغییر موضع می دهد.

عدم شفافیت موروثی در استفاده کردن یا نادرست استفاده کردن از واژگان و مفاهیم غربی باعث ایجاد سرگشتگی و ابهام در میان همقطاران محفل اش شده بود. کوکب صدیق، طرفدار پروپاقرص و مترجم آثار و اندیشه های مودودی به انگلیسی، آثار او را با مفاهیم مارکسیستی درک کرده بود و ترجمه وی از آثار مودودی این تفاوت و تبعیض در دیدگاهش را نشان داد چرا که آنچه وی ترجمه کرده بود با آنچه که مودودی بیان کرده بود کمی گیج کننده و ابهام آمیز می نمود. او در به کارگیری تفسیری از مفاهیم مودودی نوشت که دولت اسلامی «جامعه ای است که در آن هرکسی خلیفه خداوند است و یک مشارکت کننده برابر در این خلافت است و این جامعه نمی تواند هرگونه تقسیم طبقاتی از نظر تولد و موقعیت اجتماعی را بپذیرد و همه از جایگاه و منزلتی برابر برخوردارند.

تفاوت دیدگاه مودودی و صدیق در نهایت منتهی به جدا شدن راه آنها از یکدیگر شد. مودودی هیچ رضایتی از تفسیر باز مارکسیستی صدیق نداشت و صدیق نیز اینچنین می پنداشت که مودودی در تحقیق اش در مورد انقلاب در مسیر اشتباهی قرار داشته است. این ابهام با استفاده از واژه انقلاب، فرمول ها و اقدامات متناقضی را امروزه به وجود آورده است. بعد از انقلاب در ایران و کمی بعد از وقوع جنگ بین افغانستان و اتحاد شوروی بحث حول مفهوم انقلاب را تهییج کرد. انقلاب ایران درست در سالی اتفاق افتاد که مودودی از دنیا رفت و بحث ها حول آموزه ها و تفسیرهای وی در مورد انقلاب دوباره اوج گرفت. با وقوع انقلاب ایران، مفهوم انفعالی انقلاب اسلامی حزب جماعت اسلامی زیر سوال رفت همانطور که جنگ افغانستان چنین شرایطی را برای اندیشه این حزب به وجود آورد. قاضی حسین احمد امیر جماعت از ۱۹۸۷ و رابط جماعت با مجاهدین افغان اظهار داشت که مساله افغان تنها پیروزی ملموس اسلام است.

اما امروزه اعضای حزب جماعت اسلامی پاکستان بیش از گذشته از انقلاب صحبت می کنند. برخی از اعضای امروز جماعت مثل سعید اسعد گیلانی (امیر لاهور) به مدل انقلاب اسلامی ایران علاقه مند است. وی معتقد است که ایده های مودودی باید مجددا مورد تفسیر و بازخوانی قرار گیرد تا برای جماعت این امکان را فراهم آورد که به یک انقلاب واقعی دست زند. نمونه های ایران و افغانستان برای جماعت اسلامی ثابت کرده اند که انقلاب می تواند مثمرثمر باشد. جماعت اسلامی می تواند از سید قطب تقلید و جامعه پاکستان را یک جامعه سراسر لامذهب معرفی کند. البته این کار نه تنها فایده ای ندارد بلکه ممکن است ضررهایی نیز به همراه داشته باشد. با این حال عمل انقلابی مجددا فرصتی برای مطرح شدن یافته است و امروزه در مرکز بحث متفکرین و اعضای حزب جماعت اسلامی قرار دارد.

تا اینجای کار جماعت اسلامی در هیچ انتخاباتی پیروز نبوده است و مادامی که انتخابات توسط نخبگان سنتی کنترل می شود چنین اتفاقی نمی افتد. ماحصل بحث این بوده است که جماعت هنوز آمادگی لازم برای متوسل شدن و روی آوردن به انقلاب را ندارد اما برای چنین اقدامی بالقوه باقی می ماند. رهبران جماعت اظهار می دارند که هدف (دولت اسلامی) قطعی است اما در باب اجتهاد باز است و روش ها و تفسیرها بسته به ضرورت زمان تغییر می کند (یعنی اجتهاد). این دیدگاه اعضا و رهبران جماعت، تاکیدی دوباره است بر عدم اطمینان و تعیین در باب مفهوم انقلاب که در بالا عنوان شد. این بدان معنی است که آنچه که منظور مودودی بوده است لزوما مشابه آنچه که بسیاری از ناظران احیاگری جنبش اسلامی می پندارند نیست.

انقلاب اسلامی چیست؟
از آنچه که مودودی گفته می توان پی برد که پرواضح است که وی مدافع و حامی تغییرات اجتماعی- سیاسی از منظر انقلاب به معنای غربی اش نیست و مشخص است که وی معنای خاصی را برای این واژه مدنظر دارد. سوالی که در اینجا مطرح می شود این است که آیا مودودی برداشت اش از انقلاب همان مفهوم رایج در فرهنگ واژگانی غربی است یا نه؟ بنا بود که انقلاب اسلامی او برپایه فرآیند تدریجی و تحول خواهانه اصلاح فرهنگی، سیاسی و اجتماعی بنا شود و هدفش هم عدل و احسان بود و نباید بر مبنای شرایط اقتصادی اجتماعی درک شود اما باید اخلاقی باشد. موانع انقلاب اسلامی آگاهی اجتماعی، توزیع منابع یا دیگر فرض ها و قضایای معمول متفکران غربی نبود بلکه فحشا و منکرات بود.

مودودی تاکید خود را متوجه سرشت اخلاقی انقلاب کرد تا اینکه به سرشت سیاسی و اقتصادی آن توجه داشته باشد. باید به این نکته نیز اشاره کرد که مودودی بعد از اینکه انقلاب را مناسب تشخیص می دهد اما با مثله کردن این مفهوم آن را برای یک نظم اجتماعی – سیاسی یوتوپیایی که در آینده نامعلوم به وجود خواهد آمد می خواهد. ایده انقلاب او در تضاد کامل با ایده انقلاب اسلامی در ایران است؛ جایی که ایدئولوژی انقلاب اسلامی با جنبش های ایدئولوژیکی و ادیان سیاسی غربی همسو و مشابه است چرا که مودودی مفهوم «رستگاری در آن جهان» را در مفهوم سازی اش از انقلاب اسلامی وارد می کند. از نظر او نباید مسلمانان را به خاطر به دست نیاوردن موفقیت ملموس دلسرد کرد. «تلاش برای دولت اسلامی هیچ گاه بیهوده نبوده است و آنهایی که در این راه تلاش می کنند در آن دنیا پاداش می گیرند و مهم تر اینکه اگر این تلاش ها حتی یک قرن نیز طول بکشد بالاخره ثمر خواهد داد و در این راه نیز قطعا روش ما جنبش عاری از خشونت است».

نکته مهم این است که انقلاب برای مودودی فرآیند تغییر بنیان های اخلاقی جامعه است و این تغییر نیز از باید از بالا و رهبران شروع شود و به گروه های فرودست و پیروان اشاعه یابد. انقلاب از نظر او نوعی مهندسی فرهنگی براساس اصول و معیارهای قطعی است که نه تنها جامعه را از منظر دین شکل می دهد بلکه زمینه را نیز برای تشکیل دولت اسلامی آماده می کند.