آیت الله سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی از چهره‌های‌ برجسته سیاسی و دینی در جریان انقلاب اسلامی بود که سهم بسزایی را در بیداری ملت ایران ایفا کرد. نخستین شهید محراب با پیروی از مکتب رهایی بخش امام خمینی(ره) در جهت تحقق اهداف متعالی انقلاب اسلامی گام‌های مؤثری برداشت.

در عرصه علم و عمل جایگاهی بس بلند و درخشانی داشت که آن نیز بسیار وسیع و دارای مراتب خاص خود بود. او را نخستین شهید محراب پس از انقلاب اسلامی می شناسند، سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی در هر ۲ عرصه علم و عمل مراتب و کمالات عالیه را پیمود و به عبارتی در قله معرفت قرار گرفت و با شهادت آن را به اوج کمال رساند. شهید قاضی طباطبایی یک عالم تک بعدی نیست که فقط درس خوانده باشد بلکه ذوفنون و ذوابعاد است. گوهر شخصیت او دورویه است. یک روی آن علم، فضیلت، فقاهت، فلسفه، اندیشه، قلم و بیان است و روی دیگر ایمان، اعتقاد، اخلاق و ... را در آمیخته و در خود مجسم ساخته و این ۲ شخصیت واقعی این شهید والامقام را ساخته اند و شهادت نیز مکمل و زینت بخش آن شده است. آیت الله سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی هدف ترور منافقان کوردل قرار گرفت تا افتخار عنوان نخستین شهید محراب انقلاب اسلامی را به خود اختصاص دهد و به دلیل مجاهدت های بی اندازه اش در خطه آذربایجان لقب خمینی آذربایجان را بگیرد. (۱)

رشد علمی و نخستین تجربه مبارزاتی قاضی طباطبایی

آیت الله سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی در یک خانواده با علم و فضیلت در تبریز دیده به جهان گشود. او از جلسات درسی اساتید بزرگ و متبحری کسب علم کرد. به دنبال تسلط رضاخان بر مقدرات کشور و گسترش بساط ظلم و اسلام ستیزی و مخالفت علما و روحانیت آگاه تبریز با سیاست های پهلوی هنگامی که سید محمدعلی نوجوانی ۱۶ ساله بود به دستور حکومت دست نشانده رضاخان، وی به همراه پدرش به تهران تبعید شد که برای ۲ ماه در آنجا اقامت اجباری داشتند و سپس برای یکسال به مشهد تبعید شدند. این نخستین تجربه مبارزاتی سیدمحمدعلی بود که در آن برای نخستین بار سوزش زخم بیداد حکومت پهلوی را بر قلب خود احساس کرد و تصمیم قاطع به مبارزه علیه استبداد گرفت و در این راه کمر همت بست. در آن روزگاران اختناق که تاریکی ظلم و ستم سراسر ایران زمین را فراگرفته بود، تنها خورشید حوزه علمیه قم بود که با تابش نور امید بر دل های پرشور سلحشوران به روز روشن نوید می داد و آنان را در برافروختن مشعل آزادی و برافراشتن پرچم اسلام هدایت می کرد. طلبه جوان سیدمحمدعلی قاضی در پی همچو خورشیدی می گشت تا در روشنایی آن با گام های پرصلابت به جهاد خود سرعت بیشتری بخشد. (۲)

آیت الله قاضی برای تکمیل مبانی علمی و دینی و پرورش یافتن در دامان علمای بزرگ و مسلح شدن به سلاح علم و ایمان برای مبارزه با رژیم جبار پهلوی به قم رفت و با امام خمینی(ره) آشنا شد و با شور وصف ناپذیری در درس های ایشان شرکت جست و از همان زمان ارتباط نزدیک و پیوند عمیقی میان او و رهبر کبیر انقلاب برقرار شد. وی ضمن استفاده های علمی با بهره جویی از افکار بلند استادش به تلاش و کوشش جهت دستیابی به آرمان های انقلاب اسلامی پرداخت. اقامت او در قم به مدت ۱۰ سال به طول انجامید. وی در این مدت، افزون بر بهره گیری از درس های امام راحل در محضر آیات عظام سیدمحمدخوانساری، آیت الله بروجردی و حاج سید محمد کوه کمره ای و مراجع بزرگ وقت نیز دروس فقه و اصول، درایه و رجال را فراگرفت و به مدت پنج سال از محضر آیت الله صدر هم بهره مند شد و سرانجام بعد از یک دهه کوشش و فعالیت مداوم در کسب علوم متعالیه، عازم حوزه علمیه نجف اشرف شد و با جدیت در حوزه های درسی بزرگ مردان علم و فقاهت شرکت جست و مشغول کسب دانش و تحصیل مهارت در فنون مختلف فقه، اصول و فلسفه شد. اقامت در نجف و استفاده های علمی و معنوی از حوزه علمیه آنجا را می توان از بهترین و شاداب ترین ایام عمر آیت الله قاضی به حساب آورد. او پس از سه سال اقامت در جوار بارگاه امام علی(ع) در ۱۳۳۱ خورشیدی به سبب پاره ای مشکلات و برخلاف میل باطنی به تبریز مراجعت کرد و برگ دیگری از زندگی اش ورق خورد. او بعد از مراجعت به تبریز از یک سو به حل مشکلات امور دینی و اجتماعی مردم تبریز و آذربایجان پرداخت و از طرفی دیگر به فعالیت های علمی و مطالعات و تحقیقات خود به شکل عمیق تری ادامه داد و آن چه را که سال های متمادی در حوزه علمیه آموخته بود، کاربردی کرد و به مرحله اجرا گذاشت و با قلم شیوای فارسی و عربی خود مشغول تحقیق، تالیف، تعلیق، تصحیح و احیای آثار گرانبهای بزرگان علم و فضیلت شد و از این طریق آثار گرانمایه علمی و تحقیقی زیادی از خود به یادگار گذاشت. (۳)

ثمره بیش از ۳۰ سال تلاش جهت کسب معارف و علوم اسلامی انتشار آثار و تحقیقات ژرفی بود که به وسیله این عالم بزرگ صورت گرفت. نخستین شهید محراب از جمله عالمان پرکاری به شمار می رفت که در طول عمر خود با تلاشی گسترده و نیتی خالصانه توانست تحقیقات ارزنده خود را با بیانی رسا، قلمی شیوا و نثری استوار به فرهنگ اسلامی عرضه کند. تسلط کامل ایشان به ادبیات عرب این توفیق را نصیب وی کرد تا برخی از آثار قلمی و تحقیقات و مقالات خود را به زبان عربی تهیه کند و در اختیار اهل تحقیق قرار دهد. او در این راستا تا بدان جا پیش رفت که آیت الله حاج سیدمحمدهادی میلانی ضمن تجلیل از نوشته هایش شیوه استادانه قاضی را شگفت آور توصیف کرد. در قسمتی از نامه ای که ایشان به شهید قاضی طباطبایی نوشته چنین آمده است: «تعلیقات و حواشی که در ۲ جلد انوار نعمانیه و جنه الماوی از تبریز به بنده رسیده است، بسی جالب و جذاب دل گردیده است. البته وسعت معلومات و اطلاعات و فکر عمیق داشتن و صاحب تحقیق بودن معنایی است، بسیار مهم و دارای عزت از این رو صاحب قلم بودن و مطلب را به عبارت فصیح و رسا نوشتن بسی مورد تقدیر و اهمیت است.»

مکتوبات ماندگار

کار تحقیقاتی و نویسندگی شهید قاضی طباطبایی از ۲ جهت حائز اهمیت و قابل توجه و تامل است؛ یکی نوشتن کتاب های مستقل در رشته های مختلف در صورتی که در آن رشته کتابی نوشته یا تحقیقاتی نشده یا نویسنده نتوانسته بود، حق مطلب را ادا کند. جنبه دیگر با تلاش خالصانه خود آثار گرانقدر و افکار نوآورانه ای از دیگر دانشمندان بزرگ را احیا کرده که شاید در اثر گذشت زمان به بوته فراموشی سپرده می شد و از میان می رفت. قلم توانای آیت الله قاضی بیشتر در این راه به کار گرفته شده است. از تعلیق و تصحیح گرفته تا مقدمه نویسی بر نوشته های علمای بزرگ سعی کرده با نشر با تجدید چاپ، تفکرات علمی آنان را مطرح نماید. رهاورد فکری شهید آیت الله قاضی که به صورت مکتوب به یادگار مانده عبارتند از: الاجتهاد و التقلید، الفوائد، خاندان عبدالوهاب، کتاب فی علم الکلام، فصل الخطاب فی تحقیق اهل الکتاب،‌ مقدمه بر کتاب معجزه و شرایط آن و... (۴)

حاصل ۳۰ سال تلاش علمی و پیگیری تحقیقاتی آیت الله قاضی، آفرینش ده ها کتاب، رساله و مقاله است. آثار او در قالب تصحیح، تصنیف و حاشیه و تقریر به وجود آمده و البته بخش عمده ای از آثار تحقیقاتی آن عالم توانا هنوز به صورت نسخه خطی است. یکی از تالیفات آیت الله طباطبایی تحقیق درباره نخستین اربعین امام حسین(ع) است. او با بررسی اقوال و روایات متعددی که به طور عمده از زبان و قلم علما و مقتل نویسان بزرگی همچون سیدبن طاووس، محدث نوری، ابن طبری و شیخ مفید و دیگران تراوش یافته و بسیار متناقض و متضاد از حیث تاریخی و زمانی است، اثبات می کند که کاروان اسرای اهل بیت(ع) تنها چند روز در شام اقامت کرده و بلافاصله به سرزمین کربلا بازگشته و درست در ۲۰ صفر ۶۱ هجری قدم به خاک آن دیار گذاشته است. آیت الله قاضی طباطبایی در این میان با بررسی منابع دینی، تاریخی و فقهی و پژوهش در آثار و اقوال تاریخ عاشورا با ارایه دلایل عقلی و نقلی غبار تردید از چهره این مساله برمی دارد. (۵)

از جمله آثار مهم و تاریخی دیگر شهید آیت الله قاضی نسخه خطی و چاپ نشده سفرنامه بافت است. این کتاب در موضوعات مختلف از نظر سیاسی، اجتماعی، علمی، فقهی و تاریخی و بیشتر با بیان خاطرات سیاسی و اجتماعی نگاشته شده و نویسنده درباره سوابق و عملکرد افراد و رجال سیاسی و دینی سخن گفته است. نوشتن این خاطرات که از روی یقین و بدون غرض وسخن دل است به حق گنجینه ای ارزشمند در تاریخ معاصر ایران به ویژه آذربایجان است.

سفرنامه بافت که در سفر اجباری به استان کرمان نگارش یافته شامل تواریخ و مطالب علمی و مشاهدات وقایع عصر حاضر و اوضاع و احوالی که به وقوع پیوسته از باب الکلام یجرالکلام به رشته تحریر کشیده شده است. با توجه به اینکه آن شهید بعد از پایان دوران تبعید در بافت کرمان، بلافاصله جهت ادامه تبعید به زنجان منتقل می شود، بنابراین حوادث مربوط به دوران اقامت در آن شهر را نیز به قلم می آورد، پس در واقع سفرنامه بافت شامل سفرنامه زنجان نیز می شود.

نظر به اینکه سفرنامه بافت به وسیله شهید قاضی به نگارش در آمده که خود در اوج مبارزات سال های ۱۳۴۷ تا ۱۳۴۸ خورشیدی، رهبری نهضت آذربایجان را به عهده داشته تا جایی که در اسناد ساواک از وی به عنوان خمینی آذربایجان نام برده شده است، از منابع دست اول و پراهمیت به شمار می رود.

همکاری با مراکز عملی جهان اسلام

آیت الله سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی با مجلات علمی و سیاسی معروف جهان اسلام مانند العرفان، الواهب، رساله الاسلام و ... به همکاری می پرداخت و مقالات ارزشمندی را از طریق این مجالات وزین عربی در سطح کشورهای اسلامی منتشر می ساخت که صدای آن در میان علمای اسلام و بیشتر مراکز علمی و دینی پیچید. او در تحکیم وحدت اسلامی و تقریب مذاهب و رفع شبهات و سوءتفاهمات مذهبی بسیار مفید و سازگار بود. میراث علمی و فرهنگی این خاندان کهنسال، کتابخانه ای مهم بود که از اجداد اهل علم آیت الله قاضی به وی منتقل شده بود. در زمان شهادت، آیت الله قاضی طباطبایی حدود ۲۰ هزار جلد کتاب چاپی را که اغلب آنها چاپ نخستین این کتاب ها در شهرهایی چون نجف، قاهره، بیروت و حیدرآباد و کن بود، گردآورده بود. با توجه به علاقه او به شاخه های علوم اسلامی کتاب های این کتابخانه حول محور علوم اسلامی بود. شهید قاضی از رهبران معنوی و سیاسی انقلاب اسلامی بود که در پیروزی و به ثمر رساندن مبارزات انقلابی مردم ایران به رهبری امام خمینی(ره) نقشی اساسی را به خصوص در منطقه تبریز ایفا می کرد. کانون محوری فعالیت های فکری و سیاسی او با الهام از آموزه های مکتب تشیع، ولایت مداری و تبعیت از امام راحل بود. (۶)

شهادت در روز عید قربان

آیت الله سیدمحمدعلی قاضی طباطبایی در ۱۰ آبان ۱۳۵۸ خورشیدی همزمان با عید سعید قربان در خطبه های نماز عید به افشاگری پرداخت و فرمود: «مرا تهدید به قتل می کنند، من از شهادت نمی ترسم و آماده ام و از خدا می خواهم.» در همان روز بعد از اقامه نماز مغرب و عشاء توسط گروه فرقان به درجه رفیع شهادت نائل آمد. امام خمینی(ره) در پیامی به همین مناسبت صادر کردند و فرمودند:‌ «عزیزان من در انقلابی که ابرقدرت ها را به عقب رانده و راه چپاولگری آنان را از کشور بزرگ بسته است، این ضایعات اجتناب ناپذیر است. ما باید از کنار این وقایع با تصمیم و عزم و خونسردی بگذریم و به راه خود که راه جهاد فی سبیل الله است، ادامه دهیم. شهادت در راه خدا زندگی افتخار آمیز ابدی و چراغ هدایت برای همه ملت ها است.»‌

پی نوشت:‌

۱. سید حمید روحانی، تحلیلی بر نهضت امام خمینی، ج۱ف تهران، دفتر انتشارات اسلامی

۲. زندگی نامه آیت الله قاضی طباطبایی،‌به قلم حجت الاسلام سیدمحمد تقی قاضی طباطبایی، نسخه خطی، ص۱

۳. ر. ک: مقدمه کتاب جنه الماوی

۴. اسناد انقلاب اسلامی، ج ۳، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۵، ص۴۷

۵. ر.ک: خاطرات ۱۵ خرداد، دفتر ششم، مصاحبه با آیت الله بنی فضل

۶. خاطرات و مبارزات شهید محلاتی، تهران، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، ۱۳۷۶، ص ۹۱