امام زمان(عج) آخرین حجت معصوم خداوند است، و اوست که احکام الهی را به طور کامل اجرا خواهد کرد و حکومت عدل را در جهان برپا خواهد کرد. این مطلبی است که احادیث متواتر اسلامی‌ بر آن دلالت می‌کند. در ۲۵۵ قمری در سامراء منجی عالم بشریت مهدی موعود تنها فرزند امام حسن عسکری دیده به جهان گشود اما برای حفاظت از جان ایشان از دست خلفای عباسی، تولد وی در ابتدا مخفی ماند. خلفای بنی‌عباس بنابر روایات پیامبر(ص) و ائمه(ع) می‌دانستند که دوازدهمین امام همان مهدی است؛ بنابراین مراقبانی بر امام حسن عسکری(ع) و منزل آن حضرت گماردند تا این خبر را  گزارش دهند.(۱)

بدین ترتیب ولادت امام زمان(ع) از عموم مردم پنهان نگه داشته شد. شیخ مفید نیز معتقد است: «به دلیل مشکلات آن دوران و جستجوی شدید سلطان وقت و کوشش بی‌امان برای یافتن آخرین حجت خدا، ولادت آن حضرت بر همگان مخفی ماند» مخفی بودن ولادت در تاریخ بی‌سابقه نیست، بلکه نقل شده است، ولادت ابراهیم خلیل(ع) از ترس کشته‌شدن به دست پادشاه زمانش پنهانی بود یا قرآن کریم در سوره قصص آیه ۷ تا ۱۳ در شرح ولادت موسی بن عمران(ع) به پنهانی‌بودن آن اشاره می‌کند.

امامت امام زمان(عج) در ۹ ربیع الاول ۲۶۰ قمری و پس از شهادت امام حسن عسکری(ع) آغاز شد اما این آغاز امامت به دلیل دور ماندن از دسیسه های حاکمان جور و ستم و بنابر مشیّت و اراده الهی با غیبت همراه بود که تا ۳۲۹ هجری به طول انجامید و «غیبت صغری» نام گرفت. امام(عج) در این دوره به وسیله چهار نایب خود با مردم ارتباط برقرار می کردند و به پرسش های آنان پاسخ می دادند.

خلفای عباسی از جمله مهتدی، معتمد، معتضد، مکتفی، مقتدر، قاهر، راضی و متقی عباسی در ایام غیبت صغرای آن حضرت بر مسلمانان حکومت راندند. مرحله دوم امامت وی با پایان یافتن غیبت صغری شروع و هنوز ادامه دارد.

روز آغاز امامت امام زمان(عج) یکی از مناسبت‌های بااهمیت در ایران به شمار می رود، در واقع  آغاز امامت ولی عصر (عج) روزی است که با تاکید بر برادری و برابری و همچنین «ید واحده» بودن مسلمان ها در برابر کفار، مشرکان و دشمنان، انگیزه ای بر تحکیم بیش از پیش اتحاد و همدلی به شمار می رود. پاسداشت چنین روزی بسیار حساس و ضروری است.

فلسفه و حکمت غیبت امام دوازدهم
غیبت امام زمان به معنای پنهان‌شدن و زندگی مخفی مهدی(عج) یکی از اعتقادات مهم شیعه دوازده امامی است اما غیبت آخرین حجت الهی از انظار، چیستی و چگونگی و نیز فواید و فلسفه آن، از جمله مسایلی است که در میان مسلمانان از اهمیت به سزایی برخوردار است؛ تا آنجا که همواره اندیشمندان و پژوهشگران درباره آن به تحقیق و علت شناسی پرداخته اند و دلایل بسیاری را در این زمینه برای آن بیان کرده اند. یکی از مهم ترین منابع برای پاسخ گویی به این سؤالات بررسی آیات قران و سخنان امامان هستند. امام صادق(ع) در پاسخ به این پرسش که حکمت الهی در غیبت امام زمان(عج) چیست؟ فرمودند: «وجه حکمت آن، جز پس از ظهور او آشکار نخواهد شد، چنان‌که وجه حکمت سوراخ کردن کشتی، کشتن جوان و ساختن دیوار توسط خضر (ع)، برای موسی (ع) روشن نشد، مگر هنگام مفارقت آن ۲ از یکدیگر. این امر، امری الهی و سری خدایی و غیبی از غیوب خداوند است. هر گاه ما دانستیم که خداوند ـ عزوجل ـ حکیم است، تصدیق می‌کنیم که همه افعال او حکیمانه است، هر چند وجه حکمت آن‌ها برایمان روشن نگردد».(۲) بنابراین برپایه این حدیث، علّت و حکمت اصلی غیبت برای ما معلوم نیست و پس از ظهور مهدی(عج) آشکار می‌شود.

 اما در روایات متعدد دیگر، اسرار و عللی برای غیبت آن حضرت بیان شده که قابل توجّه است و می تواند ما را نسبت به وقوع غیبت و لزوم آن به اطمینان بیشتری برساند. در ادامه به مهم ترین دلایل غیبت امام زمان(عج) پرداخته می‌شود. یکی از آن دلایل اراده و خواست خداوند بودن این واقعه است. طبق بیان روایات، غیبت امام مهدی(عج)، بیشتر از ناحیه خدا و بر اساس مشیّت، حکمت و اراده او بوده است و خداوند با غیبت حجت خود، اهدافی مانند آزمون و امتحان مردم را دنبال می کند. در خصوص اینکه چه زمانی غیبت به پایان می رسد، امام باقر «ع» فرمودند: هیهات! هیهات! : لایکونُ فَرَجُنا حتّی تُغَربلوا ثُمَّ تُغَربلوا حتی یذهب الکیدر و یبقی الصفو»؛ «دور است، دور است؛ فرج ما پیش نخواهد آمد تا اینکه غربال شوید، باز غربال شوید... تا اینکه ناخالصی از بین برود و صافی باقی بماند».(۳) بنابراین آزمایش مردم از ۲ جهت صورت می گیرد: چون اصل غیبت بسیار طولانی می شود، بیشتر مردم در شک و تردید می افتند و برخی در اصل ولادت و بعضی نیز در بقای آن حضرت شک می کنند. اگر شخصی اعتقاد خود را به امام «عج» از دست ندهد یا در مشکلات و سختی ها استقامت داشته و مؤمن باشد، از این امتحان سربلند بیرون می آید. یکی دیگر از دلایل این غیبت، اتمام حجت ذکر شده است در واقع با غیبت طولانی همه گروه ها، افراد، اندیشه ها و نظام ها، امکان حکومت بر مردم و مدیریت جامعه را پیدا کرده و ضعف و ناتوانی خود را در اداره جامعه و رفع مشکلات و گسترش عدالت بروز می دهند و خداوند می خواهد بدین ترتیب با مردم اتمام حجت کند و توجّه و خواست آنان را به حکومت معصومان جلب کند. امام صادق(ع) در این زمینه می فرماید: «ظهور تحقق نمی یابد تا اینکه گروهی نماند، مگر اینکه بر مردم حکومت کرده باشد تا شخصی نگوید: اگر ما حکومت داشتیم؛ عدالت را (می گستراندیم)! آن گاه قائم به حق و عدل قیام می کند.(۴) از دیگر دلایل می توان به ایجاد زمینه اجرای احکام الهی در جامعه، امیدبخشیدن به مؤمنان و منتظران، تربیت و خودسازی، پاسداری آیین خدا در جلوگیری از آمیختن آن با سلیقه‌ها و افکار شخصی را نام برد.

البته برخی بر این باور هستند که غیبت و پنهان زیستی امام مهدی(عج)، می تواند از ناحیه و خواست خود آن حضرت باشد، یعنی، آن حضرت برابر تحقّق بعضی از اهداف و برنامه هایش و رهایی از قید و بند حکومت ها و با اذن الهی، از دیده ها غایب شده است. در این ارتباط می توان به این مؤلّفه ها اشاره کرد: بیعت نکردن با حاکمان. یکی از عواملی که در روایات بسیار به آن اشاره شده، عدم بیعت امام مهدی(عج) با خلفای جور و طاغوت ها است، آن حضرت به جهت اینکه مانند پدرانش مجبور به بیعت با آنان نشود به فرمان خدا از چشم مردم مخفی شد. بنابراین آن حضرت زمانی که ظهور می کند، بیعت هیچ شخص و حکومت غاصب و ستمگری را - حتی به عنوان تقیه - بر گردن ندارد. او قیام می کند در حالی که نسبت به احدی از جباران و حکومت های مختلف، تمکین و تسکین ندارد و از راه تقیه هم حکومت های غیر اسلامی ناکامل را در ظاهر امضا نکرده است. (۵) امام زمان(عج) خود در این زمینه فرموده است: اما در مورد علت غیبت، خدای متعال می فرماید: «ای کسانی که ایمان آورده اید، هرگز نپرسید از مسایلی که اگر فاش شود، شما را اندوهگین سازد...» هر یک از پدران من بیعتی از طاغوت های زمان به گردن داشت، ولی من به هنگامی ظهور خواهم کرد که بیعت احدی از طاغوت ها، بر گردنم نباشد. (۶) همچنین امام صادق «ع» می فرماید: «قائم ما در حالی ظهور می کند که در گردن او، برای احدی، عهد و پیمان و بیعتی نباشد». یکی دیگر از علت های مهم غیبت امام مهدی(عج) و طولانی شدن پنهان زیستی آن حضرت، آماده شدن جهان و افکار عمومی برای رسیدن به مقصد نهایی و الهی خود است. آمادگی جهان عبارت است از: بالا رفتن سطح آگاهی مردم و درک نیاز به پیشوایی عادل و عالم، به وجود آمدن امکانات و زمینه های مناسب برای تشکیل یک حکومت جهانی، به ستوه آمدن مردم از ظلم و بیدادگری و خواست جهانی و مردمی برای گسترش و احیای عدالت، معنویت و امنیت جهانی. تا این زمان (آمادگی جهانی) فرا رسد، حضرت در غیبت خواهند بود؛ زیرا وظیفه حضرت، تحقّق فراگیر و گسترده تمامی اهداف و برنامه های پیامبران و اولیا است و اقدامات و اصطلاحات او، نیازمند درک بالا و شعور مترقی از طرف مردم است. شیخ طوسی می گوید: «فلسفه غیبت فقدان قدرت لازم امام است که باید مردم به آن همت گمارند؛ در واقع تا هنگامی که مردم زمینه اقتدار او را فراهم سازند، غیبت تداوم خواهد یافت؛ چرا که خداوند خواستار تقویت حضرت مهدی(عج)، به وسیله بشر است، نه فرشتگان» (۷)

تمرکز بر اصل امامت و دوری از حواشی

حجت الاسلام «مصطفی صادقی» پژوهشگر تاریخ و سیره اهل بیت (ع) و عضو هیات علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی در گفت و گویی می گوید: مهدویت مساله ای است که حتی غیر مسلمانان نیز آن را قبول دارند، این که منجی برای نجات بشر خواهد آمد. حضرت مهدی (عج) مورد قبول همه مسلمانان اعم از شیعه و سنی هستند، هرچند در جزییات این پذیرش اختلاف هایی به چشم می خورد اما در کلیات، حضرت مهدی موعود (عج) مورد پذیرش عمومی هستند. ایشان بر این باور است که شیعیان باید بر اصل امامت امام زمان (عج) تمرکز کنند و از حواشی دور گزینند، برای نمونه رویت آن حضرت را بر پایه روایت هایی که از امام عصر(عج) موجود است، نمی توان تایید کرد چرا که حضرت، خود فرمودند: «اگر شخصی ادعایی در این باره داشت، تکذیب کنید» و چنین دیداری اتفاق نیفتاد مگر علمای بزرگی که ارتباطی با امام زمان(عج) داشتند و خودشان گفتند: در زمان حیات ما این مساله را منتشر نکنید.

در مورد ارتباط با امام عصر(عج) با افراد، اختلاف هایی هست، هرچند مرحوم کافی مواردی از این موارد را بیان کرد. در این راستا، سایر ادعاهایی که از طرف عده ای سودجو صورت می گیرد، نباید مورد وثوق قرار گیرد.

همچنین ادعاهای زیادی از طرف افراد مبنی بر داشتن نیابت از طرف آن حضرت مطرح می شود که به این مسایل بی اساس به هیچ عنوان نباید ترتیب اثر داد.

منابع

۱- انصاری زنجانی خوئینی، اسماعیل، الموسوعة الکبری عن فاطمة الزهراء (ع)، ج‌ ۷، ص ۱۲۱، قم، دلیل ما، ۱۴۲۸ق.

۲- علل الشرایع، شیخ صدوق؛ ترجمه و تحقیق سیدمحمدجواد ذهنی تهرانی. قم: مومنین: اندیشه هادی، ۱۳۹۱ ج۱، ص۲۴۴، باب ۱۷۹

۳- بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، مترجم مترجم علی دوانی، کتابفروشی اسلامیه، ج ۵۲، ص ۱۱۳

۴- همان، ص۲۴۴

۵- امامت و مهدویت، لطف الله صافی گلپایگانی، بنیاد فرهنگی حضرت مهدی موعود، ۱۳۹۱قم، ج ۲، ص ۳۵۰

۶- بحار الانوار، محمد باقر مجلسی، مترجم مترجم علی دوانی، کتابفروشی اسلامیه، ج ۵۲، ص ۹۲

۷- تلخیص الشافی، طوسی، محمد بن حسن ج ۱و۲، نشر عزیزی، ص ۹۵