با شهادت امام هادی(ع) در ۲۵۴ هجری امام عسکری(ع) به عنوان امامت شیعیان منصوب شد، مهم‌ترین دلیل برای امامت حسن بن علی العسکری(ع) پس از شهادت امام هادی(ع)، وصیت و احادیث امام هادی(ع) درباره جانشینی او بود. شیخ مفید در کتاب ارشاد به بیش از ۱۰ روایت و نامه در این‌باره استناد می کند.  بیشتر شیعیان و یاران امام هادی(ع) نیز پس از شهادت ایشان به امام حسن عسکری(ع) به عنوان امام رجوع کردند، اما تعداد اندکی جعفر بن علی معروف به جعفر کذاب پسر دیگر امام هادی(ع) را امام خود خواندند و عده‌ای نیز به امامت سید محمد که در زمان امام هادی(ع) از دنیا رفته بود، معتقد شدند.

شرایط سیاسی زمامداری امام حسن عسکری(ع)

دوره امامت امام عسکری(ع) همزمان با سه خلیفه عباسی بود: معتز عباسی(۲۵۲-۲۵۵هجری)،  مهتدی (۲۵۵-۲۵۶هجری) و معتمد (۲۵۶-۲۷۹هجری). در دوره زندگی امام عسکری(ع)، دستگاه عباسی به ابزار دستی برای امیران رقیب تبدیل شده بود و بخصوص فرماندهان نظامی ترک نقش مؤثری در نظام حکومتی داشتند. شاید نخستین موضع سیاسی ثبت شده در زندگی امام حسن عسکری(ع) مربوط به زمانی باشد که امام حدود ۲۰ سال داشت و پدرش هنوز زنده بود. ایشان در نامه‌ای به عبدالله بن عبدالله بن طاهر، از امیران صاحب نفوذ در دستگاه عباسی که از دشمنان مستعین، خلیفه وقت به شمار می‌آمد، خلیفه را فردی طغیان‌گر خواند و ساقط شدن او را از خدا خواست. این ماجرا چند روز پیش از سقوط مستعین بود.

یکی از عواملی که اوضاع سیاسی را برای امام عسکری(ع) و شیعیان سخت‌تر می‌کرد، شهرت یافتنِ قیام امام دوازدهم(عج) بود.  شیخ مفید دوران امامت امام عسکری (ع) را روزگاری سخت توصیف می کند. وی معتقد است که در مذهب امامیه آمدن امام منتظَر مشهور شده بود و خلیفه که می‌دانست، شیعیان انتظار آمدن او را می‌کشند در جستجوی فرزند امام عسکری (ع) بود و تلاش و کوشش بسیاری برای یافتن او می‌کرد. به همین دلیل بود که امام عسکری (ع) ولادت فرزندش را مخفی کرد.  شیخ طوسی بر این باور است که امام عسکری (ع) با توجه به این شرایط دشوار بود که در وصیت خود موقوفات و صدقاتش را به مادرش حُدیث تقدیم کرد.

جور و ستم زمانه و چگونگی ارتباط شیعیان با امام حسن عسکری(ع)

خلفای عباسی برای اینکه امامان معصوم (ع) را تحت نظر بگیرند و بر فعالیت‌های فکری و سیاسی آنان احاطه داشته باشند از آنان درخواست می‌کردند تا از مدینه منوره که مرکز علم و دین بود به بغداد، سامراء و خراسان پایتخت‌های دستگاه حاکمه، نقل مکان کنند. به‌ همین جهت امام حسن عسکری(ع) تقریبا تمام عمر خود را در زندان یا تبعید بود. از ۲ سالگی به همراه پدرش به تبعیدگاه رفت و مدت ۲۰ سال را به همراه آن حضرت در تبعید سپری کرد. پس از شهادت امام هادی(ع) تا شهادتش که ۶ سال به طول انجامید در زندان یا تبعید به سر برد. به همین جهت، اصحاب نمی‌توانستند خدمت ایشان برسند اما امام حسن عسکری (ع) با ایجاد تشکیلات مخفی، پیروان خود را سازماندهی کرد.

برخی از منابعی که به تحلیل وقایع تاریخی عصر امام عسکری (ع) پرداخته‌اند، معتقدند که ایشان اقداماتی برای آماده‌سازی ورود شیعه به عصر غیبت و خودکفا کردن جامعه شیعیان انجام داد: سخن گفتن امام عسکری (ع) با اصحاب خود از پسِ پرده و اینکه بیشتر فعالیت‌های مربوط به امام به وسیله وکیلان او انجام خواهد گرفت از جمله این اقدامات بود. 

مدرسی طباطبایی پژوهنده، مجتهد و نویسنده دینی معاصر بر این باور است که امام عسکری(ع) برای آموزش نحوه حل مسایل علمی، گاه پاسخ سوال‌های فقهی را به صورت کامل بیان نمی‌کرد و برخی اوقات نیز به بیان قاعده‌ای کلی می‌پرداخت تا فقها بتوانند به کمک آن به پاسخ برسند. گاهی نیز امام برای پاسخ به پرسش‌های فقهی، مراجعه به کتاب‌های حدیثی شیعه را پیشنهاد می‌داد. با این‌گونه اقدامات، جامعه شیعه آموزش می‌دید تا مشکلات و مسایل فقهی و عقیدتی خود را بدون نیاز به مراجعه به امام حاضر برطرف کند.

نحوه ارتباط بدین شکل بود که در زمان امام(ع)، شیعیان در مناطق مختلف و شهرهای متعددی گسترش و تمرکز یافته بودند. گستردگی و پراکندگی مراکز تجمع شیعیان، مستلزم وجود سازمان ارتباطی منظمی بود تا پیوند شیعیان را با حوزه امامت از یک طرف و ارتباط آنان را با همدیگر از جهتی دیگر برقرار سازد. این نیاز از زمان امام نهم (ع) احساس و شبکه ارتباطی وکالت و نصب نمایندگان در مناطق گوناگون به منظور برقراری چنین سیستمی به مورد اجرا گذاشته شد. این برنامه در زمان امام عسکری (ع) نیز با شدت بیشتری ادامه یافت. امام(ع)، نمایندگانی از میان چهره‌های شاخص و شخصیت‌های برجسته شیعیان برگزید و در مناطق متعدد منصوب کرد و به وسیله آنها با پیروان خویش در ارتباط بود.
امام از طریق اعزام پیک‌ها نیز مشکلات شیعیان و پیروان خود را برطرف می‌کرد. به عنوان نمونه می‌توان از فعالیت‌های «ابوالاریان» یکی از نزدیک‌ترین یاران امام یاد کرد، او نامه‌ها و پیام‌های امام را به پیروان آن حضرت منتقل می کرد و متقابلا نامه‌ها، پرسش ها، مشکلات و وجوه ارسالی شیعیان را در سامراء به محضر امام می‌رساند.

  اینفوگرافی زندگی نامه امام حسن عسکری (ع)

شهادت امام حسن عسکری(ع) و آغاز امامت حضرت بقیه الله الاعظم(ع)

در این‌باره که آیا امام به مرگ طبیعی بدرود حیات گفته یا به شهادت رسیده است، اختلاف نظرهایی وجود دارد؛ گرچه بنا به نقل طبرسی، برخی از علمای شیعه با استناد به این سخن امام صادق (ع)  که فرمود: «ما منّا الّا مَسموم أو مَقتول» حتی درباره امامانی که روایتی درباره شهادتشان در دست نیست، بر این باورند که خلفای جور، آنان را به شهادت رسانده‌اند.

امام حسن عسکری (ع) که همانند آباء و اجداد خویش، رهبری مبارزه‌های مردمی بر علیه خلفای جور را بر عهده داشت با روشنگری های خویش، اساس و بنیان حکومت عباسی را به لرزه وامی داشت به همین علت معتمد که مردی سفاک و خون‌ریز بود و وجود امام(ع) را خطری بزرگ برای حکومت خویش می‌دانست تصمیم به قتل آن حضرت گرفت و سرانجام ایشان را با زهر به شهادت رساند و شیعیان و پیروان اهل بیت(ع) را غم از دست دادن فرزند رسول خدا (ص) به سوگ نشاند.

امام عسکری(ع) پس از شهادت در کنار پدرش امام هادی(ع) دفن شد. بعدها در این مکان زیارتگاهی ساخته شد که به حرم عسکریین مشهور است. حرم امامین عسکریین در سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۶ خورشیدی به دست تروریست‌های تکفیری تخریب شد و بازسازی حرم در ۱۳۸۹ خورشیدی آغاز و در ۱۳۹۴ خورشیدی پایان یافت.

هشتم ربیع الاول در وهله نخست شهادت امام حسن عسکری (ع) است که مصیبتی دیگر از خاندان نبوی را در دل‌ها تازه و قلب امام زمان «عج» حزن آلود می کند، اما به امامت رسیدن ایشان و پرچمداری ولایت جشنی است که طعم شیرین «ربیع» را به همه می‌چشاند.

 حرم امام هادی و امام حسن عسکری پس از انفجار و تخریب

منبع:

۱.شریف قرشی، باقر زندگانی امام حسن عسکری علیه السلام، مترجم سید حسن اسلامی، جامعه مدرسین، قم ۱۳۷۵ .

۲.جعفریان رسول، حیات فکری و سیاسی ائمه،  انصاریان، قم، ۱۳۸۱ ‌.

۳.جمال دارابی فرشته، نقش امام حسن عسکری علیه السلام و اصحاب ایشان در حدیث امامیه، فرزند وحی، سفینه، شماره ۳۷.

۴. مظاهری، حسین، زندگی چهارده معصوم علیهم‌السلام، ج۱.

۵.صالحی کرمانی، محمدرضا، پیرامون زندگانی چهارده معصوم علیهم‌السّلام، ج۱، ص۲۶۵.

۶.احمدوند، عباس؛ طاووسی مسرور، سعید (پاییز و زمستان ۱۳۸۷).  «بررسی و نقد مدخل (امام) حسن عسکری دائرةالمعارف اسلام». تاریخ اسلام. قم (۳۵ و ۳۶)