به منظور بهبود وضعیت سواد سلامت در جامعه راهکارهایی در دو حوزه نظارت بر حسن اجرای قوانین موجود و تقویت جایگاه سند ارتقای فرهنگ سلامت کشور و نیز تقویت هماهنگی بین بخشی و تقویت ظرفیت‌های کنونی پیشنهاد می‌شود.

نوشتار پیش رو با موضوع "وضعیت سواد سلامت در جامعه ایران"؛ خلاصه ای از گزارش انجام شده توسط مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی است. این نوشتار مروری دارد بر تعریف سواد سلامت و تبیین عوامل مرتبط و پیامدهای آن که وضعیت این مؤلفه رابا توجه به مطالعات مختلف انجام شده در ایران به تصویر کشیده است.

تعریف سواد سلامت

مفهوم «سواد سلامت» در سال ۱۹۹۷ به حوزه ارتقای سلامت وارد شده است. سواد سلامت افراد به طور مستقیم بر توانایی آنها، نه فقط برای اقدام براساس اطلاعات بهداشتی درمانی، بلکه کنترل بیشتر سلامتی شان به عنوان اشخاص، خانواده‌ها و جوامع، اثرگذار است. سازمان بهداشتی جهانی سواد سلامت را اینگونه تعریف می کند: « مهارت‌های اجتماعی و شناختی که تعیین کننده انگیزه و توانایی افراد برای دستیابی به اطلاعات و درک و استفاده از آن هستند به گونه‌ای که سلامتی حفظ و ارتقا یابد».طبق این تعریف، سواد سلامت چیزی بیش از توانایی خواندن بروشورهاست.

اما سواد سلامت یک موضوع فردی نیست، سطح بالاتر سواد سلامت در جوامع مزایای اجتماعی را به دنبال دارد. بنابراین این عامل نباید تنها به عنوان مسوولیت فردی در نظر گرفته شود و لازم است این اطمینان ایجاد شود که دولت‌ها و نظام‌های سلامت اطلاعات شفاف، دقیق، مناسب و قابل دسترس را برای ارتقای سواد سلامت به مخاطبان گوناگون ارائه می دهند.

سه سطح متمایز سواد سلامت

به طور معمول برای سواد سلامت سه سطح متمایز در نظر گرفته شده است که عبارتند از: سطح کاربردی؛ مفهومی و توانمدسازی. سطح کاربردی به مفهوم مهارت‌هایی است که به افراد این امکان را می‌دهد تا فرم‌های رضایتنامه، برچسب‌های دارویی واطلاعات پیرامون مراقبت‌های سلامتی را بخوانند، اطلاعات کتبی و شفاهی ارائه شده از سوی پزشک، پرستاران، داروسازان و یا سایر متخصصان بهداشتی درمانی را درک کرده و بر اساس دستورات به خود مراقبتی پرداخته و طبق برنامه‌ریزی انجام شده ویزیت‌های پزشکی را دنبال کنند. سطح دوم، سواد مفهومی است که طیف وسیعی از مهارت‌ها و شایستگی‌هایی را شامل می‌شود که افراد در طول دوره زندگی خود به دست می‌آورند تا مفاهیم و اطلاعات سلامتی را جستجو، درک و ارزیابی کرده و از آنها استفاده کنند تا با انتخاب‌های آگاهانه، خطرات سلامتی را کاهش و کیفیت زندگی را افزایش دهند. در سطح توانمندسازی، نقش فرد به شهروندی فعال در زمینه سلامت مد نظر است. این مهم از طریق ایجاد تعهد شهروندی به ارتقای سلامت و پیشگیری محقق می‌شود. در این راستا آگاهی افراد از حقوق خود به عنوان بیمار و یا آگاهی از خطرات بهداشتی کالاها و خدمات به عنوان مشتری، انتخاب آگاهانه ارائه دهندگان مراقبت سلامت و عضویت در جنبش‌های اجتماعی به طور فردی یا جمعی در جهت ارتقای سلامت بسیار مهم است.

وضعیت سواد سلامت در ایران

در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس؛ بررسی سطح سواد سلامت در کشور مورد توجه قرار گرفته و مطالعات منتشر شده در این حوزه (در فاصله ۱۳۹۷- ۱۳۹۰) جستجو و یافته‌های گزارش تحلیل شده است. یافته‌های این بررسی بیانگر محدود بودن سواد سلامت ۴۴ درصد جمعیت شهری بزرگسال کشور (تقریبا از هر دو نفر یک نفر) در سال بررسی است. این مطالعه درصد سواد سلامت محدود در بین زنان و مردان را به ترتیب ۴۲ درصد و ۴۶ درصد برآورد کرده‌است که از نظر آماری معنادار هستند. طبق نتایج مطالعه مذکور سطح سواد سلامت پایین در بین گروه‌هایی از قبیل افراد بیکار، افراد سنین بالای ۵۵ سال، افراد با سال‌های تحصیل کم (۵ سال و کمتر) و همچنین زنان خانه‌دار بیشتر مشاهده می‌شود.سطح سواد سلامت پایین در بین گروه‌هایی از قبیل افراد بیکار، سنین بالای ۵۵ سال، افراد با سال‌های تحصیل کم و نیز زنان خانه‌دار بیشتر مشاهده می‌شود.

همچنین طبق نتایج این مطالعه از بین منابع مختلف، به ترتیب رادیو و تلویزیون، پرسیدن از پزشک و کارکان بهداشتی و درمانی و اینترنت سه منبع اصلی کسب اطلاعات سلامت گزارش شدند و منابعی نظیر پرسیدن از دوستان و آشنایان، روزنامه نشریات و مجلات و تلفن گویا در مراحل بعدی قرار داشتند.

سایر مطالعات نیز که در مجموع ۲۷۹۵۸ نفر، شامل گروه‌های جمعیتی مختلف و یا بیماران را مورد مطالعه قرار داده‌اند عمدتا پایین بودن سطح سواد سلامت را تایید می‌کنند. به طوری که بیش از ۵۵ درصد مطالعات (۳۶ مطالعه)، سواد سلامت نمونه‌های بررسی شده را در سطح پایین یا متوسط به پایین و ۱۶ درصد (۱۰ مطالعه) نیز آن را در سطح متوسط ارزیابی کرده‌اند. در این میان تنها ۲۸ ددرصد مطالعات (۱۸ مطالعه) سطح سواد سلامت را کافی ارزیابی کرده‌اند. همچنین تعداد زیادی از این مطالعات، سواد سلامت را در بیماران (همچون بیماران دیابتی، فشار خون و قلبی عروقی) نیز پایین ارزیابی کرده‌اند.

به طور کلی علی‌رغم وجود همه پتانسیل‌های موجود اعم از قانون، سیاست کلان، ساختار اجرایی و برنامه مصوب؛ نتیجه پژوهش‌های انجام شده که در سال‌های مختلف و عمدتا در گروه‌های جمعیتی متفاوت و به صورت پراکنده در کشور انجام شده‌اند وضعیت سواد سلامت را در سطح مطلوبی ارزیابی نکرده اند.

اهمیت سواد سلامت در اسناد بالادستی

اهمیت سواد سلامت در اسناد بالا دستی کشور منعکس شده است و بندهایی که به طور مستقیم و یا غیر مستقیم بر موضوع سواد سلامت تاکید کرده‌اند در مفاد آنها درج شده است. از جمله این اسناد می‌توان به سیاست‌های کلی سلامت (مصوب ۱۳۹۳)، سند تحول بنیادین آموزش و پرورش (مصوب ۱۳۹۰)، نقشه جامع علمی سلامت کشور (مصوب ۱۳۸۹)، نقشه جامع علمی کشور (مصوب ۱۳۸۹) و تشکیل شورای عالی سلامت و امنیت غذایی به منظور ارتقای سطح سلامت (از جمله سواد سلامت) کشور در ماده (۸۴) قانون برنامه چهارم توسعه) اشاره کرد.

بررسی این اسناد نیز نشان می‌دهد که در حوزه سیاستگذاری تاکید زیادی بر ارتقای سطح سواد سلامت شده‌است و ساختار لازم در حوزه اجرایی نیز موجود بوده و برنامه‌هایی در این راستا توسط دفتر آموزش و ارتقای سلامت صورت گرفته است، ولی بر اساس نتایج مطالعات همچنان تا سطح مطلوب فاصله داریم.

راهکارهایی برای ارتقای وضعیت موجود

سواد سلامت موضوعی جهانی است و نقش اساسی در تعیین نابرابریهای سلامتی دارد. براساس مدلهای مفهومی موجود، عواملی نظیر نظام آموزشی، نظام بهداشت و درمان، رسانه ها، خانواده و یا دوستان در میزان سواد سلامت افراد تأثیرگذار هستند و عواملی همچون سطح سواد، تحصیلات، باورها و یا سیاستها، براساس وضعیتی که دارندمیتوانند به عنوان پیشران یا موانعی در ارتقای سطح سواد سلامت ایفای نقش کنند. سواد سلامت از طریق توانمندسازی افراد در اتخاذ تصمیم های مطلوب در مورد سلامتی، تأثیر مثبتی بر وضعیت سلامتی آنها خواهد گذاشت. افراد دارای سطح سواد سلامت مطلوب، نسبت به لزوم رفتارهای پیشگیرانه آگاهتر هستند که این امر نقش مهمی در حفظ و ارتقای سلامت ایفامیکند. سطح بالاتر سواد سلامت با جلب توجه افراد نسبت به تعیین کننده های اجتماعی، اقتصادی و زیست محیطی، مزایای اجتماعی را به همراه دارد. سواد سلامت به عنوان تسهیلگری در دستیابی به اهداف توسعه پایدار محسوب میشود.همانطور که مشاهده شد برخی کشورها اقدام به طراحی برنامه هایی ویژه جهت ارتقای این عامل کرده اند یا در سیاست های بهداشتی درمانی خود این موضوع را مورد توجه قرار داده اند.

به منظور ارتقای وضعیت موجود، راهکارهایی در دو حوزه تقنینی و اجرایی پیشنهاد می‌شوند. در حوزه تقنینی نظارت بر حسن اجرای قوانین موجود، رصد میزان هم راستایی اقدامات ارتقای سواد سلامت با احکام و بندهای موجود از قبیل سیاست‌های کلی سلامت، سند تحول بنیادی آموزش و پرورش، نقشه جامع علمی سلامت کشور و نقشه جامع علمی کشور و تقویت جایگاه سند ارتقای فرهنگ سلامت کشورتاکید می شود.

در حوزه اجرایی نیز ضمن اینکه لازم است اهداف اختصاصی در جهت تحقق اهداف و راهبردهای سند ارتقای فرهنگ سلامت کشور تعیین شوند، موضوعاتی از قبیل ارزیابی وضعیت موجود، بازبینی برنامه‌های کنونی و طراحی مداخلات برای گروه‌های مختلف با جلب مشارکت جامعه، تمرکز منابع و تقویت هماهنگی بین بخشی و تقویت ظرفیت‌های کنونی و استفاده از ظرفیت‌های بالقوه مورد توجه قرار گیرند.