حسن شکوهی نسب
 ایران با ایجاد سازوکارهای اقتصادی چون حذف دلار از مبادلات، ایجاد بازارچه‌های مرزی، برگزاری نمایشگاه‌های منطقه‌ای و توسعه حمل ونقل ریلی می‌تواند علاوه بر بازار پرکشش داخلی، بازارهای منطقه را نیز تحت پوشش قرار داده و مسیر «جهش تولید» را هموارتر سازد.

اهمیت رشد و شکوفایی اقتصادی در مقابل تحریم‌ها و تنگناهای دشمنان به ویژه آمریکای ترامپ، جمهوری اسلامی ایران را بیش از پیش در این زمینه مصمم کرده‌است به طوری که نامگذاری پنج سال گذشته از اهمیت و اولویت اقتصاد در کشور حکایت می‌کند.

سال ۱۳۹۵ «اقتصاد مقاومتی، اقدام و عمل» نامگذاری شد و سال بعد از آن یعنی ۱۳۹۶ را رهبر انقلاب سال «اقتصاد مقاومتی، تولید-اشتغال» نام نهادند. در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ نیز به ترتیب «حمایت از کالای ایرانی» و «رونق تولید» هدفگذاری شد.

مقام معظم رهبری سال جدید را نیز سال «جهش تولید» نامیدند و در بخشی از پیام نوروزی خود تاکید کردند: مسائل اقتصادی کشور متعدد است از جمله اصلاحات بانکی، گمرکی و مالیاتی و بهبود فضای کسب‌وکار اما نقش تولید بی‌همتا است و با راه افتادن تولید و استفاده از بازار فروش ۸۰ میلیونی در داخل و ضمناً ارتباط با فروش و بازارهای خارجی، مشکلات اقتصادی قطعاً پایان می‌یابد و تحریم‌ها به نفع کشور تمام خواهد شد.

در راستای هدف جهش تولید علاوه بر بازارهای داخلی در شرایط تحریمی می‌توانیم به بازارهای پیرامونی مثل روسیه، ترکیه، افغانستان، عراق و دیگر کشورهای عربی تمرکز بیشتر و جدی‌تری داشته باشیم که البته پیشبرد این ماموریت مهم، مستلزم عواملی چون تداوم و توسعه حُسن همجواری، توجه به منافع مشترک و ... است.

حذف دلار از مبادلات و تبادل پول‌های ملی

فرایند حذف دلار از مبادلات تجاری و استفاده از واحدهای پول ملی که ایران از میانه سال گذشته یعنی اواخر شهریورماه پارسال به طور ویژه بر آن متمرکز شد به باور ناظران از کارآمدترین سازوکارهای معطوف به «اقتصاد درون‌زای منطقه‌ای» است. تجارب موفقی نیز در این زمینه وجود دارد و تاکنون برخی کشورها اقدام به حذف دلار از مبادلات تجاری خود کرده‌اند که چین، روسیه، هند و ترکیه از آن جمله‌اند.

در پی فشار اقتصادی و تحریم‌های آمریکا علیه دو کشور روسیه و چین، مسکو و پکن معاملات با «روبل» و «یوآن» را در راستای اجرای موافقت‌نامه دوجانبه آغاز کردند. مبادلات بازرگانی مسکو و پکن در ۲۰۱۹ به ۸۰ میلیارد دلار رسید و به گفته «ولادیمیر پوتین» رئیس جمهوری روسیه این رقم طی سال ۲۰۲۰ از ۱۰۰ میلیارد دلار فراتر می‌رود. روسیه نه تنها کوشید دلار را در مبادلاتش با چین حذف کند که در مبادلات تجاری خود با ایران، ترکیه، اتحادیه اروپا و هند نیز از ارز ملی استفاده می‌کند.

ایران نیز از جمله کشورهایی است که دهه‌ها مورد شدیدترین تحریم‌های آمریکا قرار داشته‌است. از ۱۸ اردیبهشت ۱۳۹۷ که ترامپ از توافق هسته‌ای با ایران خارج شد، شاهد از سرگیری تحریم‌ها علیه جمهوری اسلامی بودیم به طوری که حتی طی روزهای اخیر در اوج شیوع کرونا، آمریکا پنج شرکت را در امارات به بهانه مشارکت آنها در فروش محصولات نفتی ایران، مورد تحریم قرار داد. همچنین کاخ سفید پنج دانشمند هسته‌ای کشورمان را نیز به اتهام مشارکت در برنامه هسته‌ای، تحت تحریم کرد.

از شهریورماه پارسال که آمریکا برای دومین بار بانک مرکزی جمهوری اسلامی را تحریم کرد، تلاش تهران برای استفاده از ارز ملی در مبادلات منطقه‌ای سرعت گرفت. هر چند که به قول «عبدالناصر همتی» رئیس کل بانک مرکزی تحریم مجدد بانک مرکزی از سوی دولت آمریکا نشان می‌دهد که دست آنها برای پیدا کردن اهرم فشار علیه ایران تا چه حدی خالی است.

پنج روز پس از تحریم تبادلات مالی بانک مرکزی ایران از سوی آمریکا، همتی از حذف دلار از مبادلات تجاری ایران با روسیه و ترکیه خبر داد و تصریح کرد که در حال حاضر تمامی مبادلات ایران و روسیه از طریق پول ملی دو کشور انجام می‌شود، استفاده از این شیوه ۳۰ تا ۴۰ درصد تجارت ایران و ترکیه را نیز در برگرفته ولی مابقی آن با استفاده از یورو در حال انجام است.

علاوه بر خروج آمریکا از توافق و از سرگیری تحریم‌ها، دیگر مساله‌ای که مزایای تجارت پیرامونی را برجسته‌می‌سازد، تنگناهای مبادلات مالی بین‌المللی و نیز بی‌نتیجه‌ماندن «اینستکس» به عنوان سازوکار مالی اروپا برای تقابل با تحریم‌های آمریکا است؛ سازوکاری که اروپایی‌ها مدت‌ها است از اجرا و کارآمدی آن دم می‌زنند اما در عمل حاصلی برای ایران نداشته‌است.

در چنین شرایطی ایران بیش از غرب به سمت کشورهای همسایه و پیرامون، همکاری با اتحادیه‌های اقتصادی منطقه‌ای همچون اوراسیا و همچنین دست یافتن به سازوکارهایی از قبیل حذف دلار از مبادلات متمایل شد.

در مجموع حذف دلار از معاملات و مبادلات ایران با کشورهای پیرامونی چند تاثیر مثبت و سازنده در پی‌خواهدداشت که به باور ناظران عبارتند از کنترل تقاضای ارز در بازار، پررنگ شدن روابط ایران و همسایگان همچون ترکیه و نیز روسیه، کاهش اثرات تحریم، مبارزه جدی با سیطره دلار و نیز تأمین کالا با شرایط آسان.

ایجاد بازارچه‌های مرزی و توسعه مناطق آزاد

از جمله موضوعاتی که با هدف جهش تولید و توسعه اقتصادی کشور در فضای تحریم می‌تواند مورد توجه قرار گیرد، ایجاد بازارچه‌های مرزی است چرا که جمهوری اسلامی ایران دارای همسایگان متعدد و مرزهای مشترک طولانی است.

از مزایای این فرایند افزایش میزان صادرات و واردات کالاها از این بازارچه‌ها است که سهم تجارت خارجی را در اقتصاد کشور بالا می‌برد. همچنین این بازارچه‌ها ضمن ایجاد اشتغال‌زایی، همزمان به رشد سطح درآمدی مرزنشینان و نیز ایجاد امنیت در مرزهای کشور کمک می‌کند.

به باور کارشناسان بازارچه‌های مرزی باعث جلوگیری از مهاجرت مرزنشینان از مرز و در نتیجه امنیت مرزی و جلوگیری از ورود کالاهای قاچاق می‌شود. در زمینه سیاست خارجی نیز ایجاد این بازارچه‌ها با توجه به مبادلات در مرزهای دو کشور و وجود اتباع در مرزها از تنش بین کشورهای همسایه ممانعت‌کرده و به تقویت دوستی و ایجاد صلح بین کشورهای همجوار می‌انجامد. علاوه بر این، توسعه مناطق آزاد تجاری و صنعتی بایسته‌ای است که در شرایط تحریمی مورد توجه برخی از صاحبنظران مسائل بازرگانی و اقتصادی قرارگرفته‌است.

ضرورت هم‌پیوندی منافع و مجاری مبادلات منطقه‌ای

در کنار برپایی نمایشگاه‌های داخلی، برگزاری نمایشگاه‌های منطقه‌ای و بین‌المللی نیز از دیگر راهکارهای بازاریابی و جهش تولید به شمار می‌رود.

با توجه به موقعیت ژئوپلیتیکی ایران در مناسبات قدرت منطقه‌ای و جهان، جمهوری اسلامی ایران می‌تواند از این ظرفیت در قاره پهناور آسیا بهره برده و نقش یک دروازه‌ را برای پویاترشدن کشورها با هدف گسترش تبادلات تجاری و اقتصادی بر عهده گیرد. بنابراین از طریق اینگونه نمایشگاه‌ها و حضور کشورهای همسو و مشترک‌المنافع می‌توان به رونق تولید و صادرات ایران یاری رساند.

یکی از مزیت‌های پیوند اقتصادی و اشتراک منافع تجاری در منطقه، تقابل با تنگناها و تحریم‌ها است که از بندر چابهار به عنوان یکی از این موارد می‌توان نام برد. چابهار یک بندر راهبردی است که تجارت دریایی هند را به ایران و افغانستان متصل می‌سازد. این بندر از آنجا که منافع تهران، کابل و دهلی نو را به یکدیگر گره زده از تحریم مصون مانده‌است.

ترانزیت و توسعه ترابری ریلی

از دیگر راهکارهایی که به تقویت صادرات و به تبع آن تولید می‌انجامد، توسعه و بهره‌گیری بیشینه از زیرساخت‌های حمل ونقل به خصوص در زمینه ریلی است و بسیاری از کشورهای دنیا اولویت برنامه‌های توسعه‌ای خود را بر تقویت و گسترش بخش ریلی قرار داده‌اند. کشورهایی چون آمریکا، روسیه، چین، هند، کانادا، آلمان، فرانسه، برزیل، مکزیک و آرژانتین در این زمینه پیشگام‌اند.

بخش ریلی به دلیل دارا بودن کابین‌های بزرگ در مقایسه با سایر بخش‌های حملی ونقل از کارایی بسیار بالایی در جابجایی انواع بار و کالا برخوردار است. همچنین به دلیل آن که استفاده از حمل ونقل ریلی زمینه‌ساز کاهش مصرف سوخت، ایمنی بالاتر و همچنین افزایش کیفیت ترابری می‌شود، بنابراین جمهوری اسلامی ایران از طریق این زیرساخت‌ها قادر به صادرات کالاهای تولیدی داخلی به کشورهای همجوار و منطقه خواهد بود ضمن اینکه می‌تواند پل ترانزیتی چند سویه‌ای را بین همسایگان و مناطق پیرامونی ایجاد کند.