کتاب سیر نقد شعر در ایران از مشروطه تا 1332 ه.ش

کتاب سیر نقد شعر در ایران از مشروطه تا 1332 ه.ش

وجه بارز کتاب سیر نقد شعر در ایران از مشروطه تا 1332 ه.ش، تالیف غلامحسین غلامحسین زاده، نقد شعر در دامن اوضاع اجتماعی و سیاسی است که به پیشگاه اهل ادب و نظر تقدیم می‌گردد.

کیمیاى سخن و سخنِ کیمیا «شعر» است؛ اما شعر چیست و شعر خوب کدام است؟ یا شاعر برتر کیست و بهترین اثر شاعرانه کدام است؟ آنگاه معیار و میزان این خوبى و بدى یا این برترى و فروترى چیست؟

اینها سؤال‌هایى است که همواره فکر و ذهن علاقه‌مندان به شعر و شاعرى را به خود مشغول داشته و در هر عصر و روزگارى، سخن‌ سنجان و منتقدان را به عرصه میدان پاسخگویى و سخنورى فراخوانده است. اما ایشان هر چه بیشتر جُسته‌اند، اندک‌تر یافته‌اند و هرچه افزون‌تر کوشیده‌اند، کمتر رسیده‌اند. اگر چه این کشش و کوشش براى پرواز بر قلل سخنورى بى‌ثمر نبوده، و این غواصى در ژرفاى دریاى معانى، بدون دست‌آورد نمانده است؛ اما رنگ و بوى ره‌آورد و درخشش صید هر یک با دیگرى فرق دارد. حال اگر به این برداشتِ متفاوت، طبیعتِ متغیر شعر را هم - که بر عدول از معیارها و قوانین جارى زبان و بیان استوار است - بیفزاییم، در مى‌یابیم که چرا «شعر» هیچ‌گاه تعریف مشخص و تغییرناپذیرى نیافته و چرا معیارهاى ثابت و دقیقى براى نقد و سنجیدن آن ارائه نشده است.

میزان این بى‌ثباتى و نوسان تا بدان پایه است که حتى گاه یک «منتقد مشخص» در زمان‌هاى مختلف، تعریف‌هاى متفاوتى از شعر ارائه کرده است؛ چرا که در هر نگرشى، به جلوه‌اى از جلوه‌هاى آن راه یافته؛ و در کندوکاوى، رمزى از رمزهاى آن بر وى گشوده شده، و حتى گاهى برعکس گرهى بر گره‌هاى او افزوده شده است. چنین است که نقدهاى منتقدان نیز پیش از آنکه بر موازین دقیقى تکیه زند و از معیارهاى ملموسى مایه بگیرد، از سرچشمه ذوق سیراب شده و بر پایه کلى گویى‌هاى مبهم استوار شده است، هرچند گاهى نیز به معیارهاى نسبتا قابل قبولى دست یافته است.

در کتاب سیر نقد شعر در ایران از مشروطه تا 1332 ه.ش نمایان می‌گردد که، سیر شعر فارسى و نقد آن نیز از این حرکت و نگرش پویا و در عین‌حال متنوع و متغیر، بر کنار نمانده است؛ چنانکه گاهى اندیشه‌ها و نظرهاى منتقدان و متفکران را با قوت تمام به خود جلب کرده و به تأمّل و تدّبرهاى دقیق، و توقف‌هاى طولانى در برابر خود واداشته است؛ و گاه نیز بازار مباحثه و مشاجره را بین اهل نظر و تحقیق گرما بخشیده است؛ و گاهى هم اهل شعر و شاعرى و نقد را از منازل و مراحل پررنگ و نگار این گلگشت مصفّا، نرم‌نرم و خرامان‌خرامان عبور داده است.

کوشش در کتاب سیر نقد شعر در ایران از مشروطه تا 1332 ه.ش بر آن بوده است که سیر کلى این آرا و اندیشه‌ها را در نقد شعر فارسى استخراج شود. از آن جا که بیشتر مجادلات و مباحثات منتقدان شعر فارسى در سده اخیر و بخصوص بعد از دوران مشروطه در ایران روى داده است و یکى از مهم‌ترین تحولات دنیاى شعر و شاعرى و نقد و سخنورى فارسى، در این روزگار رُخ نموده است، پایه اصلى این جُستار بر بررسى این آرا و تحولات، از دوره مشروطه تا سال 1332 هجرى شمسى است.

براى اینکه مرورى گذرا به تاریخچه مباحث و ارائه اصول آراى منتقدان در قبل از این روزگار نیز داشته باشیم، بخشى از کتاب سیر نقد شعر در ایران از مشروطه تا 1332 ه.ش به این موضوع اختصاص داده‌ شده و به سرعت و اجمال از آن عبور شده؛ تا چیزى از اصول و مباحث آن از نظر دور نماند.

بزرگترین منتقدان ادبى دوره مشروطه بهار و تقى رفعت هستند، در آغاز دوره رضاخان (تا سال 1305) عشقى، بهار و نیما، و پس از آن تا سال 1320 تقریبا وحید دستگردى جلوه بیشترى دارند. پس از 1320 خانلرى بزرگترین منتقدى است که حد فاصل بین سنتگرایان و نوجویان است و عبدالحسین زرین‌کوب نیز که کارش را تازه آغاز کرده است، در همین گروه مى‌گنجد؛ و نیما همچنان سر دسته صاحبنظران نوجو است و سیاح، طبرى و آل احمد از منتقدان دیگر شعر این دوره هستند؛ هوشنگ ایرانى، محمد مقدم و تندرکیا در قبل از 1320 و شاعر «جیغ بنفش» در یک دهه بعد، از کسانى هستند که اصول جدیدى را مطرح مى‌کنند که انحراف آن از شیوه ادبى و بخصوص زبان ادبى رایج بسیار زیاد است و در واقع به تخریب کامل سنّت شعر کلاسیک اعتقاد دارند.

مهم‌ترین منابع نقد شعر در دوره مشروطه آثار آزادی‌خواهان این دوره و نیز مجله دانشکده، نشریه‌هاى بهار و نو بهار، تجدد، آزادیستان و زبان آزاد هستند در دوره رضاخان مجله آینده و ارمغان، و موسیقى مهم‌ترین منابع اصلى هستند. مهم‌ترین منابع نقد شعر بعد از سال 1320، مجله سخن و یغما است، ولى منبع اصلى این دوره پس از مجله سخن، کتاب مجموعه مقاله‌هاى نخستین کنگره نویسندگان ایران است، که یکى از وقایع مهم تاریخ ادبیات ایران است.

گفتنى است که مباحث نقد ادبى از مشروطه تا سال 1332 بیشتر مربوط به ماهیت شعر و ویژگى‌هاى شعر خوب و نقد ادبى است که در حوزه نقد نظرى قرار مى‌گیرد؛ نمونه‌هاى نقد عملى این دوره نسبت به نقد نظرى بسیار نادرست است؛ ولى این نسبت از سال 1330 به بعد، به‌ تدریج دگرگون مى‌شود و نسبت نقد عملى به نقد نظرى افزایش مى‌یابد.

مطالبى که در این اثر تدوین و ارائه شده است، در واقع گوشه‌اى از تاریخ ادبیات معاصر را که بخصوص به نقد شعر مربوط مى‌شود، روشن کرده است و به عنوان یک منبع جنبى در درس‌هاى نقد ادبى و نیز تاریخ ادبیات معاصر ایران در دانشگاه‌ها قابل استفاده خواهد بود. همچنین کتاب سیر نقد شعر در ایران از مشروطه تا 1332 ه.ش، در واقع پایان‌نامه دکترى دکتر غلامحسین غلامحسین‌زاده در دانشگاه تربیت مدرس بوده است.

در بخشی از کتاب سیر نقد شعر در ایران از مشروطه تا 1332 ه.ش می‌خوانیم:

از چگونگى نقد شعر در پیش از اسلام اطلاع دقیقى در دست نیست؛ ولى مى‌دانیم که در ایران باستان، شعر وجود داشته و شعر خوانى در دربار بزرگان و پادشاهان - به‌ ویژه با صداى خوش و به همراه موسیقى - رایج بوده است؛ و حتى جاحظ از قول شعوبیه نقل کرده است که در پیش از اسلام، براى تعیین معیارها و موازین فنون بلاغت و سخنورى، کتابى به نام کاروَند تدوین شده بوده است که متأسفانه چیزى از آن به ما نرسیده است؛ به هر حال از اشعارى که از دوره پیش از اسلام به یادگار مانده، چنین بر مى‌آید که شعر در این دوره بیشتر در خدمت مضامین دینى و دربارى بوده است؛ و به منزله ابزارى مورد استفاده قرار مى‌گرفته است که مفاهیم اندیشیده را در قالب عباراتى سنجیده و کوتاه و آهنگین بیان کند. علاوه بر سرودها، مناجات‌ها و توصیف‌هاى طبیعت، زبانِ بیشتر آثار دینى، مدایح پادشاهان، خداینامک‌ها و حتى کتیبه‌ها نیز زبان شعر بوده است و این خود نشانه آن است که شعر در این دوره، بیشتر بار معنا و بار دین و اخلاق را بر دوش مى‌کشیده است و بى‌شک بر همین محک و معیار نیز سنجیده مى‌شده است؛ اما معیارهاى شعر و شاعرى در بعد از اسلام صورت دیگرى مى‌یابد که در مباحث بعدى این بخش به سیر آن تا دوره مشروطه به اختصار اشاره مى‌شود.

از آغاز شعر فارسى تا پایان دوره غزنوى (431 ه.ق)

اگر چه از این دوره اثر مستقلى در نقد شعر باقى نمانده است؛ از اظهار نظرهاى امیران ممدوحان درباره اشعار مدحى و همچنین معارضه و مفاخره شاعران با یکدیگر و پاره‌اى اظهار نظرهاى پراکنده که در کتب این دوره باقى مانده است، مى‌توان به نکته‌هایى دست یافت که تا حدودى نشان‌دهنده وضع نقد شعر در این دوره است.
فهرست مطالب

پیشگفتار
بخش اول: تاریخچه نقد شعر تا دوره مشروطه
(از آغاز تا 1324 ه . ق. / 1285 ه . ش.)
از آغاز شعر فارسى تا پایان دوره غزنوى (431 ه . ق.)
از سلجوقیان تا حمله مغول (431-616)
از حمله مغول تا صفویه (616-909 ه . ق.)
دوره صفویه (907-1148 ه . ق.)
از افشاریه تا مشروطه
یاداشت‌ها
بخش دوم: نقد شعر از دوره مشروطه تا پایان دوره قاجار
تحول ادبى
مجالس دربارى و انجمن‌هاى ادبى
شیوه شاعران
آراى انتقادى
یاداشت‌ها
بخش سوم: نقد شعر در دوره رضاخان
مطبوعات و نقد شعر
معیارهاى شعر و شاعرى
تجدد و انقلاب ادبى
درباره نقد و منتقدان
نقد و مقایسه شاعران
یاداشت‌ها
بخش چهارم: نقد شعر از 1320 تا 1332 هجرى شمسى
تأثیر اوضاع سیاسى و اجتماعى در نقد شعر
نقد شعر در مجامع و نشریه‌هاى ادبى
شعر و هنر
نوجویى
درباره نقد و منتقدان
نقد شعر شاعران
یاداشت‌ها
منابع و مآخذ

مطالب مرتبط

تگ‌ها

مطالب پربیننده

پربیننده
آخرین مطالب

عضویت در خبرنامه