کتاب حماسه در ادبیات انقلاب اسلامی ایران اثر عهدیه فاضلی، پژوهشی پیرامون حوزه‌ی ادبیات پایداری در ایران است.

نویسنده در این کتاب، در چهار فصل این ادبیات را از دوران مشروطه تا دوران دفاع مقدس از جنبه‌های مختلفی مانند زمینه‌های تاریخی، اجتماعی، فرهنگی، سیاسی و همچنین فرم و محتوای آثار نظم و نثر این حوزه بررسی کرده است. از آن‌جایی که تاکنون کتاب جامعی درباره‌ی ادبیات پایداری در ایران نگاشتنه نشده است؛ این اثر می‌تواند مرجع خوبی برای علاقمندان و متخصصان باشد.

نویسنده با مطالعاتی که انجام داده بر این باور است که در راستای ادبیات انقلاب اسلامی و دفاع مقدس کارهای ارزنده‌ای ‌صورت گرفته اما راجع به حماسه و حماسی بودن این افتخاراتی که رزمندگان و در کنار آنان شاعران و نویسندگان آفریده‌اند، اثری اینگونه مستقل که هم شعر شاعران و هم نثر نویسندگان و دل نوشته‌های شهیدان (وصیت‌نامه) را دربرداشته باشد وجود ندارد.

او در این اثر بر آن شده، کمی از دریای بی‌نهایت شور و هیجان حماسه ‌سرایی را از دوران مشروطه با افت و خیزهای زبانی که داشته است، مرحله به مرحله مورد بررسی قرار دهد تا به خلق حماسه‌ی بی‌کران هشت سال دفاع مقدس که ناب‌ترین و شیرین‌ترین رشادت‌ها را جوانان این مرز و بوم از خود به یادگار گذاشته‌اند با قلم فرسایی شاعران و نویسندگان بررسی نماید و اثبات نماید که این جنگ و دفاع مقدس خلق حماسه‌ای ‌در ردیف حماسه‌ی ‌شاهنامه‌ی فردوسی بوده، با این تفاوت که خلاق آن اثر (شاهنامه) فردوسی بزرگ و این اثر (دفاع مقدس) رهبر کبیر انقلاب اسلامی روح الله خمینی (ره) است. عناصر خلاق اثر فردوسی، اساطیر و پهلوانان نامی، اما اثر بزرگ خلق شده‌ی خمینی کبیر، دفاع مقدس و جوانان پرشور و انقلابی این مرز و بوم بوده است.

ادبیات دفاع مقدس به مجموعه‌ی نوشته‌ها و سروده‌هایی گفته می‌شود که درون‌مایه و موضوع آن‌ها، به مسائل هشت سال دفاع مقدس و پیامدها و تبعات آن باز می‌گردد و در نگاهی وسیع‌تر می‌توان طیفی گسترده‌تر و جغرافیایی فراخ‌تر برای این عنوان تصور کرد و با تکیه بر ویژگی «مقدس بودن» که قلمرو «الهی و دینی» برای این نوشته‌ها و سروده‌ها تداعی می‌کند.

نکته‌ی بسیار مهم در تحلیل ادبیات دفاع مقدس -به ویژه شعر دفاع مقدس- این است که شاخصه‌ها و ویژگی‌هایی را در این ادبیات می‌توان مطرح کرد که ادبیات این دوره را از ادبیات گذشته متمایز و متفاوت می‌سازد. با توجه به این توضیحات، از نظرگاه سبکی (اندیشه، زبان و عناصر ادبی)، شعر دفاع مقدس خود، دارای «هویت و استقلال» است. از جمله اشعار سیاسی، انقلابی و ایدئولوژیکی است که گروهی از شاعران بر ضد تجاوز صدام بعثی از خود به جای گذاشته‌اند. ویژگی عمده‌ی اینگونه از شعرهای دفاع مقدس در «عملگرایی» آن نهفته و نیازمند بحث و بررسی مستقل است.

در بخشی از کتاب حماسه در ادبیات انقلاب اسلامی ایران می‌خوانیم:

داستان‌هایی هم که نیم نگاهی به جنگ دارند یا از دریچه‌ی رمانتیسمی معناگرا، ‌به خلق داستان‌های ملودرام و عاطفی و حسرت‌بار از دوران پرحماسه دفاع مقدّس و ترسیم سیمای آسمانی بازماندگان آن دوران روی می‌آورند و یا با اتّخاذ زاویه دیدی کلان و بی‌زمان و بی‌مکان، مفهوم سعبناک و پرخشونت جنگ را دست‌مایه‌ی روایت قرار می‌دهند.

«یکی از دلایل گسترش ادبیّات داستانی در دهه‌ی اخیر می‌تواند این باشد که انقلاب در مسیر تکاملی داستان‌نویسی، که از دهه‌های پیش آغاز شده بود، نه تنها وقفه‌ای پیش نیاورد بلکه تجربه‌های بدیع و بی‌سابقه‌ای در اختیار پویندگان این دهه قرار داد که در تصوّر نویسندگان نسل پیشین هم نمی‌گنجید. این‌که نویسنده‌ی این دهه چگونه از این دستاوردهای ارزشمند و تجربه‌های گران سنگ و بی‌همتا استفاده کرده امر دیگری است، برای آن‌که نویسنده وقتی «موضوع» مناسب را پیدا کرد تازه زمان «نوشتن» و هنر آفرینی فرا می‌رسد.

انقلاب جز اینکه تجربه‌های تازه و موضوعات پیشنهادی خود را درکنار دیگر مضمون‌های اجتماعی و فلسفی به نویسندگان توصیه کند، دستورالعمل دیگری برای داستان‌نویس نداشت، ‌زیرا نمونه‌ها موفّق داستان‌نویسی را - به خلاف شعر - نمی‌توانست در ادبیات سنّتی ایران و یا زوایای فرهنگ اسلامی نشان بدهد و نویسنده را به راهی معیّن، که قبلاً آزموده شده باشد، راهبر شود.
فهرست مطالب

مقدمه
فصل اول
1-1- تعریف حماسه
1- 2- ویژگی‌های حماسه
1-3- حماسه و اسطوره
1-4- انواع حماسه
1-4-1- تقسیم حماسه بر اساس قدمت
1-4-2- تقسیم حماسه بر اساس موضوع
1-5- سیر حماسه‌سرایی در ایران
1-5-1- پیدایش حماسه‌های ملّی
1-5-2- انحطاط حماسه‌های ملّی
1-5-3- پیدایش حماسه‌های تاریخی و دینی
1-5-4- ‌نهضت شعوبیه
1-5-5- حماسه‌های دروغین یا حماسه‌های تاریخی
1-5-6- حماسه‌های دینی یا حماسه‌های میانین
1-6- حماسه در ادبیّات انقلاب اسلامی‌ایران
فصل دوم
2-1- جریان ادبی- تاریخی ایران از انقلاب مشروطه تا انقلاب اسلامی
2-1-1- ادبیّات دوره‌ی مشروطیّت
2-1-2- ویژگی‌های شعر دوره‌ی مشروطیّت عبارتند از
الف- در حوزه‌ی محتوا و تفکّر
ب- در حوزه‌ی زبان شعر
پ- در حوزه‌ی ایماژ و تخیّل
ت - در حوزه شکل و ترکیب شعر
2-1-3- موج‌های عمومی‌شعر در دوره مشروطیّت عبارتند از
2-1-4- نثر دوره‌ی مشروطیّت
2-1-5- قلمرو ادبیّات اعتراض – طنز
2-1-2- ادبیّات دوره‌ی نیمایی یا عصر نوگرایی
2-1-2-1- شعر نو حماسی
1- غرب‌گرایی و غرب‌زدگی
2- دنیا گرایی
3- از خود بیگانگی
4- ملّی‌گرایی به سبک و سیاق غرب
2-1-3- برخی از ویژگی‌های ادبی ادبیّات معاصر ایران در مقایسه با ادبیّات کلاسیک انقلاب اسلامی‌ایران
2-2- دگرگونی مفهوم حماسه
2-3- منظومه‌های حماسی دوره‌ی مشروطیّت
2-3-1- اشعار حماسی ادیب‌الممالک فراهانی
2-3-2- اشعار حماسی فرّخی‌یزدی
2-3-3- اشعار حماسی محمّد تقی بهار
2-4- منظومه‌های حماسی دوره‌ی نیمایی
2-4-1- اشعار حماسی دوره‌ی نیمایی
2-4-1-1- سیاوش کسرایی
«آرش کمانگیر»
2-4-1-2- مهرداد اوستا
حماسه‌ی آرش
2-4-1-3- مهدی اخوان‌ثالث
2-4-1-4- پرویز ناتل‌خانلری
2-4-1-5- علی موسوی گرمارودی
فصل سوم
3-1- تأثیر مسائل اجتماعی و سیاسی در ادبیّات انقلاب اسلامی‌ایران
ادبیّات انقلاب اسلامی ‌ (از22 بهمن 1357 به بعد)
3-2- نمودهای حماسی در ادبیّات انقلاب اسلامی‌ایران
ب – لاله و شقایق
3-3 - حماسه و عرفان در ادبیّات انقلاب اسلامی‌ایران
3-4 - وحدت و یک پارچگی حماسه و عرفان
3-5 - شعر انقلاب و جنگ (جلوه‌ای از پیوند حماسه و عرفان)
3-6 - غزل حماسی در شعر انقلاب و جنگ
3-7 - برخی از جنبه‌های حماسی موجود در شعر انقلاب و جنگ
3-8 – تجلّی حماسه و ‌عرفان در‌آثار و سخنان امام‌خمینی‌ (ره)
3-9-ویژگی‌های جهان‌بینی حماسی- عرفانی امام‌خمینی‌ (ره)
3-10- تفاوت حماسه‌ی حماسه‌سرایان با حماسه‌ی امام‌خمینی‌ (ره)
فصل چهارم
4-1- اشعارحماسی‌ در ادبیّات انقلاب‌اسلامی‌ایران
4-2- اینک نمونه‌های از این اشعار حماسی
4-2-1 ‌قیصر امین‌پور
4-2-2- پرویز بیگی حبیب‌آبادی
4-2-3-سیّدحسن حسینی
4-2-4- حمید سبزواری
4-2-5- طاهره صفّارزاده
4-2-6- علیرضا قزوه
4-2-7- نصرالله مردانی
4-2-8- محمّد‌علی مردانی
4-2-9- علی معلّم
4-2- 10- سیّد‌علی موسوی‌گرمارودی
4-2-11- سلمان هراتی
4-3- نثر حماسی در ادبیّات ‌انقلاب اسلامی ایران
4-3-1- وصیت‌نامه‌ی شهیدان
الف - قسمتی از وصیت‌نامه شهید باکری
ب- قسمتی از وصیت‌نامه شهید کاظمی
پ - قسمتی از وصیت‌نامه سرلشکر خلبان شهید عبّاس بابایی
ت- قسمتی از وصیت‌نامه‌ی شهید اسماعیل احمدلو:
4-3-2- ‌خاطره‌نویسی و خاطره‌گویی
الف – فرودگاه شهادت
ب – شاهد یک حماسه
پ - قسمتی از خاطرات فصل ششم آقای نورعلی غریبی
ت – خاطرات همرزمان شهید باقری
3-1- داستان کوتاه
نمونه‌ای از یک داستان کوتاه از سیّد مهدی شجاعی:
4-3-4- ‌رمان
4-4- ‌قالب‌های شعری و سیر تحول آن‌ها در دوره‌ی انقلاب و جنگ
4-4-1- ویژگی‌های سبکی شعر دفاع مقدّس
4-4-2- شعر نو
4-4-2-1- ویژگی‌های شعر نو دفاع مقدّس
4-4-2-2- نمونه‌هایی از شعر نو دفاع مقدّس:
4-4-3- غزل حماسی
4-4-3-1- ویژگی‌های غزل انقلاب و دفاع مقدّس
1- ‌در آمیختن «عرفان» و «حماسه» در غزل
2- نفوذ و تسلط فرهنگ شیعی
3- ‌آمیختگی غزل و قصیده
4- اعتراض و دل تنگی و ناراحتی
5- نگرانی و تشویش نسبت به خود
4-4-3-2- نمونه‌هایی از غزل دفاع مقدّس
4-4-4- قصیده
4-4-4-1- ویژگی سبکی قصاید دفاع مقدّس
4-4-4-2- نمونه‌هایی از قصیده دفاع مقدّس
4-4-5- مثنوی
4-4-5-1- نمونه‌هایی از مثنوی دفاع مقدّس
4-4-6- رباعی
4-4-6-1-رباعی در عصر انقلاب اسلامی
4-4-6-2- ویژگی‌های سبکی رباعی دفاع مقدّس
4-4-6-2-نمونه‌هایی از رباعی دفاع مقدّس
4-4-7- دوبیتی
4-4-6-1- ویژگی‌های سبکی دوبیتی در شعر دفاع مقدّس
4-4-7-2- نمونه‌هایی از دوبیتی دفاع مقدّس
4-4-7- چهارپاره‌ها
4-4-8-1-ویژگی مشخص چهارپاره‌های دفاع مقدّس
4-4-8-2- نمونه‌هایی از چهار پاره‌های دفاع مقدّس
منابع و مآخذ
فهرست مقالات و مجلّات
فهرست سایت‌های اینترنتی