خانواده بیشترین تاثیر را بر شکل گیری رفتار و شخصیت کودک می گذارد. به طوری که اگر از همان ابتدای کودکی تربیت درست کودک انجام نپذیرد، کودک در نوجوانی دچار ناهنجاری هایی خواهد شد. یکی از مهم ترین اصول تربیتی تنبیه کردن کودک است وقتی که او کار نادرستی انجام می دهد. اما اینکه چگونه کودک را تنبیه کنیم بسیار مهم است.

تعریف تنبیه

تنبیه یک شوک جسمی یا روانی است که کودک را متوجه می کند و در مورد عواقب کارش به او هشدار می دهد. این هشدار به صورت های گوناگونی، همچون نگاه خشم آلود، بی اعتنایی، توبیخ، محروم کردن از گردش، بازی، مهمانی رفتن و تماشای تلویزیون و بالاخره کتک زدن و ... قابل اجرا ست.

روشهای مناسب برای تنبیه کردن کودکان

1. بی اعتنایی به کودک

از تنبیه های مناسب کودکان که می تواند جایگزین تنبیه بدنی شود، بی اعتنایی به کودک است. اگر کودک شما رفتاری انجام می دهد که موجب ناراحتی شما می شود، درچنین مواقعی، بی اعتنایی به او در روحیه اش تاثیر بسزایی دارد و این احساس را به او منتقل می کند که گویی، تمام درها به رویش بسته شده و هیچ راهی جز دست کشیدن از کار خلافش ندارد، پس می کوشد، از کار زشت خود دست بردارد و از والدین یا مربی اش، عذر خواهی کند. بی اعتنایی، نباید خیلی طولانی شود و زمینه آشتی را باید فراهم کرد. وگرنه بازتاب های منفی دیگری در پی خواهد داشت.

 

در این روش تنبیه کودکان، باید علت بی اعتنایی والدین برای کودک مشخص باشد و اگر کودک، متوجه عمل اشتباه خود شد و عذر خواست، باید عذر او راپذیرفت و در صورت امکان، به علت درک درستش، هدیه ای به او داد. البته والدین، باید توجه داشته باشند که برای هر امر جزئی، نباید از این روش استفاده کرد، زیرا این عمل، برای او عادی شده و اثرش را از می دهد.

 

2. محروم کردن موقتی

محروم کردن موقتی نیز از تنبیه های مناسب کودکان می باشد و یکی از جایگزین های مناسب برای تنبیه بدنی کودک است و به این صورت است که شما کودکتان را برای مدتی از فعالیتی محروم می کنید البته این محرومیت باید به گونه ای باشد که کودک شما احساس کند چیز با ارزشی را از دست داده است.

 

لطفا در استفاده از این روش به این نکات توجه کنید:

الف) دلایل محرومیت را برای کودک توضیح دهید: قبل از انجام هر اقدامی به کودکتان بگویید علت محروم شدن او، انجام فلان رفتار اشتباه بوده است و این محرومیت برای ترک رفتار نادرستش لازم است. البته دقت کنید که در ابتدا از این روش فقط برای یک رفتار اشتباه استفاده کنید و بعد از اصلاح آن رفتار، به سراغ رفتارهای نادرست دیگرش بروید و به یاد داشته باشید در صورت استفاده زیاد، این روش نیز مانند دیگر شیوه ها اثرش را از دست می دهد و بی نتیجه می  شود.

 

ب ) محل اخراج: در انتخاب محل تنبیه دقت کنید زیرا محل اخراج کودک باید جایی باشد که کودک احساس کند از چیزی محروم شده؛ مثلا برای کودکی که از هر موقعیتی استفاده می کند و به کوچه می رود، بستن در حیاط به عنوان تنبیه کار درستی نیست؛ زیرا شما همان چیزی را به او می دهید که دنبالش است. نکته بعدی این است که محل اخراج نباید تاریک و ترسناک باشد، مثلا حمام تاریک برای تنبیه کودک مناسب نیست.

 

ج ) مدت تنبیه: بعضی والدین برای تنبیه یک کودک دوساله مدت زمان یک ربع یا نیم ساعت را در نظر می گیرند! در حالی که باید برای هر سال، یک دقیقه تنبیه در نظر بگیرید، مثلا برای یک کودک دو ساله دو دقیقه تنبیه کافی است و برای یک کودک پنج ساله پنج دقیقه زمان مناسبی است.

 

 ) مقاومت: اما اگر کودک شما در مقابل تنبیه مقاومت کرد، مثلا از محل اخراج فرار کرد، به او بگویید که یک دقیقه دیگر به تنبیه‌اش افزوده می شود و مثلا به جای چهار دقیقه پنج دقیقه حق بازی ندارد. البته به یاد داشته باشید دقایق اضافی نباید بیش از سه دقیقه شود زیرا در این صورت اثرش را از دست می دهد.

 

3. عصبانی شوید 

عصبانیت نیز از تنبیه های مناسب کودکان می باشد، در واقع بعضی از کودکان خیلی لجباز هستند به گونه ای که انجام روش های ذکر شده، تاثیری بر آن ها ندارد، در این صورت اگر شما مقداری عصبانی شوید اشکالی ندارد و همین که شما به کودکتان با قاطعیت بگویید: «دیگه دارم از دستت عصبانی می شم!» مقاومتش را در هم می شکنید. 

 

4. استفاده از پیامد های مناسب

برای کاستن از رفتار نامطلوب، ‌می توان کودک را با پیامدهای رفتارش مواجه کرد ‌برای مثال،‌ اگر کودک، سرمیز شام دیر حاضرشود،‌ شام او سرد خواهد شد. و یا اگر کودک، به اجاق گاز دست بزند،‌ پیامد آ‌ن،‌ سوختن دستش می باشد. 

در برخی موارد،‌ پیامدها ممکن است که به کودک آسیبی جدی وارد آورد و یا اینکه آن عمل،‌ پیامدی به دنبال نداشته باشد؛ مثلا اگر کودک بخواهد شیئی فلزی را داخل پریز برق کند پیامد طبیعی این کار،‌بسیار خطرناک است.

 

5. از کودک رفع مسئولیت نکنید

نگذارید تنبیه کودک راهی باشد برای فرار از مسئولیت. مثلا اگر او در حین جمع کردن اسباب بازی هایش، کار بدی انجام داد، او را تنبیه کنید و دوباره بعد از تنبیه او را مجبور کنید کارش را ادامه دهد؛ زیرا ممکن است او یاد بگیرد برای فرار از مسئولیت کار بدی انجام دهد تا تنبیه شود و در حین تنبیه استراحت کند.

 

6. تصحیح رفتار اشتباه

 

از دیگر تنبیه های مناسب کودکان تصحیح رفتار اشتباه است. انجام این روش به این صورت است که شما از پیامدهای طبیعی برای از بین بردن رفتار اشتباه کودکان استفاده می کنید.

مثلا برای کودکی که روی دیوار نقاشی می کند، این روش می تواند مفید باشد به این صورت که شما از کودک می خواهید قسمت نقاشی شده را با دستمال تمیز کند و اگر او انجام این کار را بلد نیست به او آموزش دهید و در صورت مقاومت دستانش را بگیرید و او را مجبور به تمیز کردن دیوار کنید.

 

7. تمرین رفتار مثبت

حتما شما هم به خاطر دارید هنگامی که در مدرسه کلمه ای را غلط می نوشتیم، معلم مجبورمان می کرد مثلا املای درست آن کلمه را ده بار بنویسیم، انجام این روش هم به همین صورت است مثل تمیز کردن دیوار که کودک مجبور می شود قسمت دیگری از آن را نیز تمیز کند یا مثلا اگرتمام اتاقش را نامرتب کرد از او بخواهید علاوه بر اتاقش قسمت دیگری از خانه را هم مرتب کند.

 

8. فرستادن کودک به اتاق تنهایی

فرستادن کودک به اتاق تنهایی،‌ روش موثری است که می تواند جایگزین داد کشیدن، ‌بد و بیراه گفتن،‌ تهدید کردن و کتک زدن او باشد. این روش،‌ همچنین ازعصبانیت شما جلوگیری می کند. با این اقدام،‌ کودک رادقایقی به اتاقی آرام می فرستید تا در آنجا تنها باشد. دراین مدت او از جمع دیگران خارج شده و برای مدتی نمی تواند بازی و تفریح کند. محروم شدن از فعالیت،‌ نوعی مجازات است.

 

این اقدام از آن جهت موثر است که بچه ها آن را دوست ندارند. همچنین بیشترین اثربخشی را بر کودکان دو تا دوازده ساله دارد. اجرای این روش در آغاز ممکن است که با دشواری هایی همراه باشد.بعضی از بچه ها شما را در آغاز با فریادها یا گریه های بلند ناراحت می کنند، ‌بنابر این باید آمادگی کامل داشته باشید. (به هیچ وجه کودک را داخل اتاق تاریک نفرستید)

 9. عتاب و تهدید

تهدید از روش هایی است که می توان از آن به جای تنبیه استفاده کرد. اساس تهدید،‌ بر ترساندن کودک از وقوع امری است که از آن بیم دارد. البته باید توجه داشت که امکان عملی کردن تهدید ها در مواقع ضروری وجود داشته باشد و باید از تهدید های ظاهری جدا پرهیز کرد.برای مثال،‌ مادر وحید برای شلوغ کردن و حرف گوش نکردن او راتهدید کرد که اگر به این کارهایت ادامه دهی به پدرت خواهم گفت.

 

تذکر :

تهدید نباید به گونه ای باشد که باعث ایجاد اضطراب شدید در کودک شود؛‌ برای همین، به هیچ وجه نباید از تهدید هایی همچون: تهدید به تنبیه بدنی، ‌بیرون کردن از منزل و... استفاده کرد.

 

به این نکته نیز توجه داشته باشیم که هر چند تهدید ممکن است به عنوان عامل بازدارنده،‌ کودک را از ارتکاب کارهای زشت باز دارد،‌ اما معمولا انگیزه های درونی او را تغییر نمی دهد و به اصلاح درونی رفتار نمی انجامد؛ برای همین بقیه روش های ذکر شده، براین روش تقدم دارد.

 

شرایطی که باید در تنبیه رعایت شود:

• به مراتب تنبیه توجه داشته باشید

تنبیه باید از مرحله ضعیف آغاز شود و اگر مؤثر نیفتاد، می توان از مرحله بعد استفاده کرد؛ برای مثال، جایی که با تنبیه غیر بدنی مشکل حل می شود، استفاده از تنبیه بدنی، هم خطرناک و هم لغو است و یا اگر با یک نگاه خشم آلود، کودک آگاه می شود،‌نباید از کنایه و پرخاش استفاده کرد.

 

• تنبیه را با شرایط سنی کودک تطبیق دهید

تنبیه باید با توجه به سن کودک اعمال شود. درهرمقطع سنی برخی رفتارهای کودک طبیعی است که والدین باید از کنار آنها گذشته و با به کار گیری روش های درست، آن مرحله را پشت سربگذارند، و تنبیه در این موارد نه تنها سازنده نمی باشد بلکه نقشی خراب کننده نیز دارد.

 

کودکان یک تا سه ساله خوشحال از آزادی تازه به دست آمده،‌می خواهند هر کاری را خودشان انجام دهند،‌ و جان کلام آنها این است که «خودم انجام می دهم». بنابراین باید به آنها اجازه دهیم تا کاری را که می توانند، انجام دهند. درباره این کودکان به جای گفتن «نه»، «نمی توانی»،‌«دست نزن» و... می توان از روش های پیشگیرانه ای همچون پرت کردن حواس ،‌جایگزینی و امکان انتخاب دادن بهره گرفت.

 

در این مرحله والدین باید با درک درست از موقعیت کودک، ضمن تشویق او اجازه دهند تا خودش کارهایش را انجام داده و احساس استقلال در او شکل گیرد. اما اگر همواره با خواسته های او مخالفت شود و او خود را درفعالیت هایش ناموفق ببیند،‌احساس بی کفایتی و شرم خواهد کرد. اگر کودک این مرحله را به درستی بگذراند در آینده فردی خوش بین همراه با حسن نیت و اراده قوی خواهد شد.

 

یکی از ویژگی های کودکان سه تا شش سال، کنجکاوی درباره دنیایی است که در آن زندگی می کنند. مخلوط کردن شکر با نمک، برای کودک چهارساله ای که می خواهد بر دامنه اطلاعاتش بیفزاید هرگز کار عجیبی نیست. نقاشی کردن روی دیوارها برای یک کودک پنج ساله، اقدامی بی نظیر برای تزیین اتاق به شمار می آید. بازکردن اشیا و لوازم برای اطلاع از چگونگی کار آنها، یکی از فعالیت های مورد علاقه کودکان پیش دبستانی است.

 

کار مورد علاقه بچه های این سن و سال،‌ کند و کاو است. اگر به این کودکان بر چسب «خود خواه» و «بی ملاحظه»‌بزنیم، بعید نیست که در آینده همین گونه شوند. کودکان در این سن به بازی علاقه فراوان دارند. شیطنت و بازی گوشی کودکان را در این سن نباید دلیل بی ادبی آنان دانست و در صدد تنبیه آنها برآمد،‌ بلکه تنها باید کوشید این رفتارها به آنها صدمه ای نزند و آن را هدایت کرد.

 

رسول خدا فرموده است:«بازی گوشی و شیطنت بچه در دوران کودکی،نشان دهنده فزونی عقل او در بزرگسالی است. »

 

• از تنبیه در کنار تشویق استفاده کنید

مربیان می گویند: رشد انسان در گرو بیم وامید است. تنبیه بدون تشویق و تشویق بدون تنبیه، خطرآفرین است. از هردو، باید به طور متعادل،‌استفاده شود.

 

• در تنبیه زیاده روی نکنید

تنبیه،‌ عامل رشد نیست و به کودک رفتار درست را نمی آموزد، بلکه فقط بازدارنده از خلاف است و از روی ناچاری و به عنوان آخرین عامل تربیتی، از آن استفاده می شود؛ برای همین تا حد امکان باید بکوشیم ازتنبیه استفاده نکنیم علاوه بر آثار مخرب آن، از اثرش نیز می کاهد.

 

هر اقدامی اگر هم مؤثر باشد،‌ با استفاده بیش از حد، اثرش را از دست می دهد. مادر برای هر کار اشتباه وحید، او رابه داخل اتاقش می فرستاد. بعد ازمدتی متوجه شدکه وحید به راحتی کار بدش را انجام می دهد و قبل از آنکه حتی به او بگویند، به اتاقش می رود.

 

• تنبیه را به تعویق نیندازید

اگر قصد تنبیه کودکتان را دارید،‌ درست پس از رفتارناپسندش، این کار را انجام دهید،‌ زیرا رفتار انسان را پیامد های بدون وقفه، کنترل می کند (که این پیامدها می توانند مثبت یا منفی باشند)،‌ پس صبر کنید تا «بابا بیاد خونه»! هر تنبیهی اثرش را باگذشت زمان از دست می دهد و ممکن است کودک نتواند ارتباط تنبیه با عمل ناپسندش رادرک کند.

 

• ثابت قدم باشید و هماهنگی خود را حفظ کنید

تنبیه مؤثر، نه تنها یک تنبیه بدون وقفه است،‌ بلکه تنبیهی است که برای کودک قابل پیش بینی باشد. تنبیه باید در تمام مواردی که آن رفتار ناپسند سرمی زند انجام شود. اگر به کودکتان گفته اید که در صورت پرت کردن عروسکش،‌ آن را از او خواهید گرفت، پس از هربار پرت کردن به وعده خود عمل کنید تا همیشه منتظر پیامدهای رفتار ناپسند خود باشد.

 

علاوه بر ثبات، والدین باید درامر تربیت با یکدیگر هماهنگ باشند. مثلا مادر با دیدن چهره ماژیکی وحید شروع کرد به دعوا کردنش، اما پدرتا وحید رادید، صدای خنده اش بلند شد! اختلاف والدین درامر تربیت، کودک را دچار تعارض می کند.

 

• برای اصلاح رفتار به کودک فرصت دهید

هدف از تنبیه،‌ اصلاح رفتار کودک است،‌ پس باید به او فرصت دهید تا آموخته هایش رانشان دهد. اگر تنبیه طول بکشد ممکن است کودک فرصت پیدا نکند که رفتار خود را اصلاح کند.

 

وقتی کودک برای چندمین بار دیر به خانه می آید، ممکن است عصبانی شوید و برای یک ماه اجازه بیرون رفتن از خانه را به او ندهید. در این یک ماه او نمی تواند نشان دهد،‌ که زود برگشتن به خانه را آموخته است و آنقدر از این تنبیه می رنجد که پنهانی ازخانه خارج می شود. اما اگر تنبیه او چنین بود که می بایست برای دو روز، بلافاصله پس از تعطیل شدن از مدرسه به خانه می آمد، روز سوم فرصت می داشت تا اصلاح رفتار خود رانشان دهد و ظرف یک ماه اعتماد شما راجلب کند.

 

• تنبیهی را انتخاب کنید که رفتار نامناسب کودک را کاهش دهد

تنبیه، هنگامی مؤثر است که بروز رفتار نامناسب را کاهش دهد؛ برای مثال،‌مادر علی، او را به خاطر کتک زدن خواهرش به اتاقش فرستاد. او در آنجا با اسباب بازی هایش مشغول بازی شد. وقتی مادر گفت که می توانی از اتاق خارج شوی درحال تماشای کارتون مورد علاقه اش بود. او حتی فراموش کرده بود که تنبیه شده است.

 

• در هنگام عصبانیت کودک را تنبیه نکنید

تنبیه فقط در صورتی کارساز است که به منظور آگاه کردن کودک و خاموش سازی رفتار نامناسب او انجام شود؛ نه با هدف خالی کردن عقده قلبی، زیرا در این صورت کودک، خود را قربانی خشم والدین می داند و تنبیه،‌ اثر تربیتی خود را از دست خواهد داد. پس تنبیه باید زمانی انجام شود که خشم والدین فروکش کرده است.

 

• به شخصیت کودک توهین نکنید

هدف تنبیه، آن است که کودک از بدی دور شود. بنابراین، شخصیت انسانی او نباید مورد اهانت قرار گرفته و خرد شود. پدر و مادر هنگام تنبیه کودک متخلف، نباید او را سرزنش کنند، بلکه باید کار زشت و ناپسند او را مورد سرزنش قرار دهند.

 

آثار مخرب تنبیه بدنی

کارشناسان تعلیم و تربیت برای تنبیه بدنی آثار مخرب فراوانی ذکر کرده اند که هر یک از آنها به تنهایی می تواند تأثیر بسزایی در روحیه و شخصیت آینده کودک ما داشته باشد و انگیزه ای باشد که والدین به هیچ عنوان از تنبیه بدنی برای کودک خود استفاده نکنند. 

 

اضطراب: تنبیه بدنی باعث می شود کودک دائم مضطرب باشد زیرا همواره احساس می کند بر اثر عمل مشابهی دوباره و به ویژه در حضور دیگران تنبیه خواهد شد، این اضطراب مانع از پیشرفت شده و زمینه ایجاد اختلالات روانی را ایجاد می کند.

 

از بین رفتن اعتماد به نفس: کودکی که به طور دائم تنبیه بدنی می شود به خاطر ضعف عملکرد و ناتوانی در انجام کارهایش به تدریج اعتماد به نفس خود را از دست می دهد و احساس بی کفایتی کرده و شهامت انجام کارهای بزرگ را ندارد. 

 

احساس حقارت: کودک یا نوجوانی که کتک می خورد، شخصیتش تحقیر شده و به مرور زمان، عزت نفس خود را از دست می دهد و به این باور می رسد که ارزشی ندارد و در این صورت است که هرکار خلافی را به راحتی انجام می دهد.

 

روحیه زورگویی: تنبیه بدنی به کودک یاد می دهد که می تواند دیگران را کتک زده و از این طریق به خواسته هایش برسد. از این پس او هم به ضعیف تر از خود زور می گوید و آنان را کتک می زند.

 

دروغ گویی: یکی از علت های دروغ گویی کودکان، ترس از مجازات است. تنبیه بدنی باعث می شود کودک برای فرار از مجازات، به دروغ گویی متوسل شده، به مرور زمان این رفتار در او تثبیت شود.

 

به دل گرفتن کینه تنبیه کننده: تنبیه مداوم کودک باعث می شود کینه تنبیه کننده را به دل گرفته و در آینده به شکل های گوناگون از تنبیه کننده، انتقام بگیرد. همچنین باید توجه داشت، کودکان زیر 5 سال، معنای تنبیه را به درستی نفهمیده و از آن دشمنی، عدم امنیت و خطر برداشت می کنند.

 

تهیه کننده : فاطمه گودرزی